Amérika dölet mejlisi we hökümitining xitay ishlar birleshme komitéti 2007- Yilliq kishilik hoquq doklati élan qildi (4)
22 .10.2007
Muxbirimiz jümening bu heqtiki toluq melumati
Awaz köchürüsh

Ötken heptidin béri biz, amérika dölet mejlisi we hökümitining xitay ishliri birleshme komitéti, xitaydiki kishilik hoquq ehwalgha ait élan qilghan 2007- Yilliq doklatini tonush turup kéliwatqan iduq. Jemiy 300 betlik bu doklatta uyghurlargha alaqidar mezmunlar alahide köp bolup, kishining diqqitini tartidu.

Xitay merkizi hökümitining saghlamliq mesililirini hel qilishtiki layghezel siyasiti, yéza ayallirining saghlamliqigha éghir derijide eks tesir körsetken
Doklatning eydiz késili we salametlik qismida, xitay statistika sanliq melumatliridin neqil élinip, ötken besh yil mabeynide xitayda ayallarning jemiyettiki ornigha dawamliq sel qarilip kélingenliki, xitay merkizi hökümitining saghlamliq mesililirini hel qilishtiki layghezel siyasiti ayallar saghlamliqigha bolupmu yéza ayallirining saghlamliqigha éghir derijide eks tesir körsetkenliki körsitilgen.
Peqet 2005 - Yilda xitay boyiche yéngidin eydiz wirusi bilen yuqumlanghuchilarning köp qismini ayallar teshkil qilghan bolup, doklatta " bu xil xahish 2006 - We 2007 - Yilliq doklat mewsumidimu izchil dawam etti" dep otturigha qoyulghan.

Doklatning bu qismida yene, gerche yéqinqi yillardin buyan xitay hökümiti eydizge qarshi jeng qilish salmiqini omumiy jehettin ashurghan bolsimu, xitay rehberlirining xitaydiki eydiz saheside xizmet qiliwatqan hökümetsiz teshkilatlarning xizmet dairisini cheklep ularning eydizni kontrol qilishtiki xizmet ünümige éghir dexli qilghanliqi körsitilgen.

Doklatta körsitilishiche, xitaydiki tunji eydiz bimari 1989- Yili bayqalghan bolup, 2002- Yiligha kelgende birleshken döletler teshkilati we xitay hökümitining resmiy sanliq melumatlirida xitaydiki eydiz wirusi bilen yuqumlanghuchilarning sani 1 milyondin 1.5 Milyonghiche bolushi mumkinliki texmin étilgen bolsimu, emma birleshken döletler teshkilatining yéqinqi sanliq melumatigha qarighanda, hazir xitayda eydiz wirusini élip yürgüchilerning sani 650 ming neperge yétidiken.
Lékin doklatta, mutexessislerning mölcherliridin neqil élip körsitishiche, mölcher métodologiyisi we ish tertipidiki özgirish jehettin alghanda, yuqiriqi mölcher san bek töwen bolup qalghan iken.

Uyghur élide künige ottura hésab bilen17 adem eydiz wirusi bilen yuqumlinidu
Derweqe, shinxua agéntliqi 2006- Yili 30 - Noyabir ürümchidin bergen eydiz yuqumlinish ehwali heqqidiki xewerge qarighanda, 2005- Yili 9- Aydin 2006- Yili 9 - Ayghiche, uyghur élide 6000 adem yéngidin eydiz wirusi bilen yuqumlanghan bolup, yuqumlinish nisbiti künige ottura hésab bilen17 ademdin toghra kelgen. Xewerde yene, 2006- Yili 9- Ayghiche uyghur élide eydiz bilen yuqumlanghuchilarning sani 60 mingdin éship ketkenliki körsitilgen.

Amérika dölet mejlisi xitay ishliri komitéti teyyarlighan xitayning kishilik hoquq xatirisi heqqidiki doklatta, 2007- Yilining deslepki yérimida xitayda yéngidin eydiz wirusi bilen yuqumlanghuchilarning sani 18 ming 543 ikenlikini, buning 2006- Yilida yuqumlanghan kishilerning omumiy sanidin éship kétidighanliqi, xitayda her küni texminen 200 ademning eydiz wirusi bilen yuqumlinidighanliqi otturigha qoyulghan.

Eydiz paaliyetchiliri kemsitishke we parakendichilikke uchrap keldi
Doklatning bu qismida, xitayda eydiz ge qarshi küresh qilishi melum jehettin mueyyen ilgirileshlerni hasil qilghan bolsimu, emma eydiz bimarliri we eydiz paaliyetchilirining hökümet xadimlirining kemsitishige we parakendichilik sélishigha uchrap kelgenliki körsitilgen, buning misali heqqide xitayda eydiz bilen yuqumlinish eng éghir bolghan xénen ölkisidiki eydiz yézisi ‏- Shyungchaw yézisida saqchilarning bu yézigha basturup kirip yerliklerning öylirini chaqqan we mal bisatini weyran qilip, hökümet wede qilghan eydiz késili dawalinish yardem pulini telep qilip paaliyet élip barghan 13 ademni qolgha alghanliqi bayan qilinghan.

Uyghur élide bolsa, 2006- Öktebirde xitay yerlik hakimiyitining ürümchide paaliyet élip bériwatqan qar leylisi eydiz jemiyitini taqiwetkenliki körsitilgen bolup, radiomiz shu waqitta igiligen melumatlargha qarighanda, yerlik saqchi dairiliri mezkur teshkilatning bashliqi chang künge tehdit salghan iken.
Emma, yerlik saqchi idariliri qarleylisi eydiz teshkilatining qanunsiz halda paaliyet élip barghanliqini tekitligen bolsimu, emma mezkur teshkilatining qurghuchisi radiomizgha, ürümchi saqchi dairilirining yalghan éytqanliqini bildürüp, özlirining uyghur élide yerlik sehiye organliri bilen hemkarliship nurghun xizmetlerni ishligenlikini hemde yerlik axbarat organlirining ularning xizmitini keng teshwiq qilghanliqini bildürgen.

Eslide bu eydiz teshkilatining taqiwétilishige birdin ‏- Bir seweb bolghan nerse ularning ürümchi sheherlik 15- Ottura mekteptin b tipliq jiger yallughi bilen yuqumlanghanliqi seweblik mekteptin chékindürülgenlerning mahiyet jehette bir xil kemsitish ikenlikini axbarat sahesige ashkarilighanliqi bolghan iken.

Xitayda tipliq jiger yallughi wirusini élip yürgüchilermu kemsitilishke uchraydu
Uningdin bashqa mezkur doklatta yene, xitaydiki b tipliq jiger yallughi we uning yuqum ehwali otturigha qoyulghan.
Melum bolushiche, xitayda 120 milyon b tipliq jiger yallughi wirusini élip yürgüchiler bar bolup pütün dunya miqyasidiki 400 milyon b tipliq jiger yallughi wirusini élip yürgüchilerning 30 pirsenti xitayda iken.

Doklatta ashkarilinishiche, gerche mutexessisler b tipliq jiger yallughining mektep we xizmet muhitida yuqumlinish keltürüp chiqarmaydighanliqini otturigha qoyghan bolsimu, emma xitayda, b tipliq jiger yallughi qatarliq késellikler bilen yuqumlanghuchilarning kemsitilishke uchraydighanliqi hemde shu seweb bilen xizmet we oqush pursitidin mehrum qaldurulidighanliqi körsitilgen bolup, buningda 2005- Yili uyghur élidiki ikki uniwérsitétta b tipliq jiger yallughi bayqalghan 156 neper oqughuchining oqushtin toxtitip qoyulghanliqi we 2006- Séntebirde ürümchi sheherlik maarip xadimlirining, b tipliq jiger yallughi bayqalghan 19 neper ottura mektep oqughuchisini mekteptin heydep chiqiriwetkenliki körsitilgen.

Xitay dawalinish sistémisida nuqsanlar bek éghir
Doklatning xitayning dawalash sistémisidiki nuqsanlar körsitilgen qismida otturigha qoyulishiche, déhqanlarning dawalinish ehwalida körünerlik ilgirilesh bolmighan bolup, 1980- Yillarda gerche xitay hökümiti yéza dawalinish sughurta sistémisini emeldin qaldurghan bolsimu, emma 2003 ‏- Yilgha qeder xitay hökümitining emeldin qaldurulghan sistémining ornigha yéngi bir sistémini dessetmigenliki körsitilip, 1977- Yilidin 2002- Yilgha kelgüche, xitay yézilirida xizmet qilidighan doxturlarning sani 1.8 Milyondin 800 minggha chüshüp qalghanliqi, 80 pirsenttin artuq dewalash menbelirining sheherlerge merkezleshkenliki, sheherlerde yashaydighan kishilerning otturiche ömrining yézida yashaydighanlardin 12 yil köp bolidighanliqi hemde, yézilarda bowaqlarning ölüsh nisbitining sheherlerdikige qarighanda 9 hesse yuqiri bolidighanliqi ashkarilanghan.

Xitay déhqanlirining 50 pirsenti dawalinish sughurtisi almaydu, emma Uyghuristanda 90 pisenttin artuq ademning dawalash sughurtisi yoq
Doklatning bu qismida yene, gerche 2003- Yilidin bashlap xitay yézilirida birleshme dawalash sistémisi yolgha qoyulghan bolsimu, emma bezi yuqiri derijilik xitay emeldarliri we mutexessisler xitayda yolgha qoyulghan mezkur dawalash tüzümidiki adilliqqa we ünümdarliqqa gumaniy nezer bilen qaraydighan bolup, xitay yézilirida déhqanlarning 50 pirsenti dawalinish sughurta heqqini qimmet körüp sughurta almaydighanliqi otturigha qoyulghan bolsa, yézilarda qaza qilghan balilarning yérimi dégüdek dawalinishqa érishelmey ölüp kétidighanliqi körsitilgen.

Doklatta, xitay ijtimaiy penler akadémiyisi élip barghan " inaq jemiyet berpa qilishqa tesir körsitidighan amillar" namliq tekshürüsh doklatidin neqil élip körsitilishiche, xitayda hazir dawalinish chiqimi barghanche éghirliship bériwatqan bolup, mezkur chiqim adettiki bir ailining yilliq omumiy kirimining 11.8 Pirsentini igileydiken. (Jüme)

Uyghurche
© 2007 Radio Free Asia
Munasiwetlik maqalilar
Eydiz uyghur xelqige changgal salmaqta
Amérika dölet mejlisi we hökümitining xitay ishlar birleshme komitéti 2007- Yilliq kishilik hoquq doklati élan qildi (2‏)
Meshhur dawa qayta sehnide
Amérika dölet mejlisi we hökümitining xitay ishlar birleshme komitéti 2007- Yilliq kishilik hoquq doklati élan qildi (1)
Rabiye qadir xanim, 10 ‏- Nöwetlik xelqara kishilik hoquq höjjetlik filim féstiwali bahalash komitétining ezaliqigha saylandi
Kishilik hoquq olimpik meshili amstérdamgha keldi
9 Yil burun qorghas nahiyiside étip öltürülgen 7 yashning qebrisi yötkiwétildi
5-Nöwetlik xelqara insan heqliri kino bayrimi ötküzüldi
Rabiye qadir xanim engliye parlamént ezaliri bilen körüshti
Xelqara uyghur kishilik hoquq fondi jemiyiti paaliyetlirini kücheytmekte
Erkinlik sariyi: xitayda mustebitlik tüzümi démokratiye tereqqiyatigha tosalghu boluwatidu
Birleshken döletler teshkilatining 62 ‏- Nöwetlik qurultiyi bashlandi
D u q rehberliri b d t yighinigha qatnashti we jenwede namayish élip bardi
Norwigiyidiki uyghurlar nobil sariyida ötküzülgen paaliyetke ishtirak qildi
Xitay amérikining dini étiqad erkinliki doklatigha naraziliq bildürdi

Dostigha yollash
Xewerge mushteri bolush
Torda anglashqa yardem
Qoyghuchi köchürüsh
Dolqun süzgüch
Radio Free Asia
2025 M Street NW, Suite 300, Washington DC 20036, USA 202-530-4900 uygweb@rfa.org RFA Jobs
© 2005 Radio Free Asia