Eydiz Uyghur Xelqige Changgal Salmaqta

2007.10.19
Muxbirimiz Gülchéhrening bu heqtiki toluq melumati
Awaz köchürüsh

Nöwette" eydiz" din wehimilik atalghuni bilidighan uyghur bolmisa kérek , gerche uyghur élide bu nijis késellikning tarilishi yildin ‏- Yilgha kéngiyip hetta uyghur élining yéza qishlaqlirighiche yétip barghan bolsimu , emma buningdin wehime hés qiliwatqan shundaqla uning ziyankeshliki seweblik éghir bedel tölewatqan uyghur xelqining eydiz heqqide hemde uningdin saqlinish heqqidiki bilimi intayin ajiz. Derweqe , bu ajizliq uyghurlarning barghanche eydizning qurbanigha aylinishini tézlitiwatqan muhim amillarning biri. Deslep eydiz wirusining uyghurlargha tarqilishida zeherlik chékimlikni ortaq ishpris bilen ukul qilip urush aldinqi waste hésablanghan bolsa , nöwette qalaymiqan jinsi alaqe we bashqilarmu asasliq amilgha aylandi. Bu, eydizning uyghurlar arisida melum daire ichide tarilishtin barghanche téz hem keng dairide köp xil wastiler bilen tariliwatqanliqini körsitip béridu.

Eydiz wirusi yash-Ottura yashlargha qarap shiddet bilen hujum qilmaqta
Uyghur élining eydiz ehwali heqqidiki melumatlarni yighinchaqlighanda mundaq yekünni chiqirishqa bolidu . Yeni eydizning yuqush nisbiti yuqiri, késelning qozghilishi téz , yuqumning kéngiyish xewpi bir qeder zor.
Eydiz uyghur élide bayqilip on yilghiche bolghan mezgilde tomurgha zeherni okul arqiliq urush, shiprisni ortaq ishlitishtin yuqush, eydizning asasliq yuqush yoli bolup kelgen bolsa ,yéqinqi bir- Ikki yilda qalaymiqan jinsiy alaqe arqiliq yuqushmu asasliq tarqilish yoligha aylandi, shundaqla yuqumdarlar nisbiti jehهette ayallar téz köpeymekte. Ilgiri yuqumdarlar asasen shehهerlerni asas qilghan bolsa , nöwette kichik sheher , bazar hem yézilarda tarqilishi téz bolmaqta.

Uyghur élide tunji eydiz bayqalghandin buyan....
1995- Uyghur élide tunji AIDS wirusi yeni HIV bilen yuqumlanghuchi bayqalghandin hazirgha qeder bolghan qisqighina 10 yil ichide, AIDS wirusi bilen yuqumlanghanlarning sani ademni chöchütkidek süret bilen éship barmaqta.
Uyghur élidiki melum uyghurche tibbiy tor bétide uyghur élidiki eydizge munasiwetlik bérilgen sanliq uchurlargha asaslanghanda : 2002 - Yili 9 - Ayda uyghur élidiki AIDS wirusi bilen yuqumlanghanlarning tizimliktiki sani 6833 ge yitip,xitaydikiAIDS bilen yuqumlanghanlarning omumi sanining %20 ini igiligen, shundaqla yuqumlanghanlarning köpliki jehette yünnendin qalsa 2-Orunda turghan.

2003 - Yili 9 - Ayning axirghiche ürümchidiki AIDS bilen yuqumlanghanlarning tizimliktiki omumi sani 3165 ge yetken, mölcherdiki san 30 mingdin ashqan. Shu yili 12-Ayghiche, pütün xitayda AIDS késili wirusi yeni HIV bilen yuqumlanghanlarning mölcherdiki sani 840 minggha yetken.

Uyghur élide AIDS yeni HIV bilen yuqumlanghanlarning tizimliktiki sani 8150 ke yétip, yuqumlanghanlarning köpliki jehette yünnendin qalsa 2-Orunda turghan. -2004 Yili -5 Ayning axirghiche, pütün uyghur élide eydiz késili wirusi bilen yuqumlanghanlarning tizimliktiki sani 8773 yetken, mölcherdiki san 60 mingdin ashqan,AIDS bilen yuqumlanghanlarning köpliki jehette junggoda 4-Orunda turghan. Shu yili 9-Ayning axirghiche, pütün uyghur élide AIDS késili wirusi bilen yuqumlanghanlarning tizimliktiki sani 9346 ge yitip, AIDS késilining tarqilish ehwali junggo buyiche eng éghir bolghan rayonlarning birige aylanghan.

2005 - Yiligha barghanda ürümchidiki AIDS késili wirusi yeni HIV bilen yuqumlanghanlarning tizimliktiki sani 4386 ge yitip, mölcherdiki san 20 mingdin ashqan. Pütün shinjangdiki AIDS késili bilen yuqumlanghanlarning tizimliktiki sani bolsa 10906 ge yetken. Tengritagh tor bétining 2005-Yili 11-Ayning 4-Künidiki xewiride bayan qilishiche , ürümchidiki AIDS bilen yuqumlanghanlarning mölcherdiki san 30000 din éship, AIDS késili bilen yuqumlanghanlarning köpiyish tézliki pütün junggo buyiche aldinqi qatarda turghan. Shu yili 9 ‏-Ayning axirghiche, pütün uyghur élide AIDS késili bilen yuqumlanghanlarning tizimliktiki sani 11303 ge, mölcherdiki san 60000 ge yitip, AIDS késilining tarqilish ehwali junggo buyiche 4 - Orunda turghan.

Shinjang xewer torining 2006 - Yili 10 - Ayning 16 - Küni xewer tarqitishiche, 2006 - Yili 6 - Ayning 30 - Künigiche bolghan ariliqta, pütün uyghur élide 4732 kishi yéngidin eydiz késili wirusi (HIV) bilen yuqumlanghan, yeni ottura hésab bilen her küni 17 adem eydiz késili wirusi (HIV) bilen yuqumlanghan bolup, yuqumlanghuchilarning tizimliktiki omumi sani 16035 ge yetken. Ili rayonida bolsa her 100 ayalning ichide biri eydiz késili wirusi bilen yuqumlanghan iken.

Shinjang gézitining 2007 - Yili 3 - Ayning 8 - Künidiki xewiride körsitilishiche, uyghur aptonom rayonida 9 ayda yéngidin 4732 eydiz bilen yuqumlanghuchi köpiyip, pütün uyghur élida resmiy enge élinghan AIDS wirusi bilen yuqumlanghanlarning sani 17 ming 209 ge yetken. Yuqurqi sanliq melumatlar 2002 - Yildin buyan hökümet tor betliride élan qilghan sanliq melumatlardin qisqartilip terjime qilinghan bolup, biz bu sanliq melumatlardin uyghurlarda AIDS mesilining sel qarighili bolmighudek derijide éghir ikenlikini körüwalalaymiz.

Yashlarda jinsiyet erkinliki eydizge yol achti
Uyghur éli qizil krést jemiyiti eydizning aldini élish merkizidin igilinishiche,hazir aptonom rayon buyiche doklat qilinghan eydiz wirusi bilen yuqumlanghanlar ichide20 yashtin 40 yashqiche bolghanlar eydiz bilen yuqumlanghuchilarning %90 ini igileydiken.

Pütün xitayning eydiz weziyitini nezerde tutqandimu nöwette, xitay jemiyiti duch kéliwatqan weziyet shuki, eydiz késelliki alliqachan téz sürette éshish basquchigha kirdi. Bir türlük tekshürüshte körsitilishiche, xitay ichidiki 30 - 22 Pirsent aliy mektep oqughuchilirining jinsiy kechürmishi bar iken. Gerche uyghur aliy mektep oqughuchiliri üstidin bu heqte élip bérilghan tekshürüshler bizge melum bolmisimu, emma uyghur aliy mektep oqughuchiliri arisidiki jinsiy kechürmishi bar bolghan oqughuchilar nisbitiningmu töwen emesliki qiyas qilinmaqta.

Aliy mektep oqughuchiliri eydiz késellikini yuqturuwélish xewpi yuqiri bolghan kishiler topigha aylinip qélishidiki eng asasliq seweb jinsiyet köz qarishining ziyade échiwétilishi dep qaralmaqta shundaqla bu eydizning oqughuchilar arisida tarqilishidiki eng asasliq we eng xeterlik amil.

Uyghur ziyaliyliri "insaniyetning eydiz atliq bo yalmawuzdin ghalip kélishidiki eng adaqqi ümid qandaqtur alahide iqtidarliq dora yaki wakisnida emes, hamilidarliqtin saqlinish qapchuqida téximu emes , belki peqet pütkül insaniyet medeniy hayatining göhiri bolghan ésil eneniwiy exlaqta. Qalaymiqan jinsiy munasiwetni chekleshte "dégen ortaq qarashta bolmaqta.

Eydiz qarighuliri - Eydizning qurbanlirigha aylanmaqta
Melumatlargha qarighanda , uyghur élining jenubiy we shimalidiki herqaysi sheherlerde , zeher chékidighanlarning sanimu xéli salmaqni igileydighan bolup , bularning köp qismi ichkiri ölkilerge bérip oqet qilidighanlar iken ... Ular bu yolda bezi yaman niyetlik ademlerning azdurush qurbanigha aylanghan . Aq tamakini tomurigha okul qilip urush jeryanida bir ‏- Birige yuqturghan ..
Eydizning tarqilishining aldini élishta eng awal uning némilikini , uningdin saqlinishni bilish kérek ,emma pajielik yéri yenila yéza nopusi %80 tin artuqni teshkil qilidighan uyghurlarning köp qismi, eydiz heqqide héchqandaq chüshenchige ige emes. Shu seweblik eydizning dﯤهhqanlar arisida tarqilishini kontrol qilish téximu tes.

Xotenning qariqash nahiyisidiki eydiz ehهwali heqqide ashkara bolghan sanliq melumatlardinla eydizning uyghurlargha qanchilik tesir körsitiwatqanliqini qiyas qilish tes emes yeni uyghur aptonom rayoni xoten wilayiti qariqash nahiyisi késelliklerning aldini élish ornining 2006 ‏- Yili eydiz yuqturuwélish xetiri yuqiri dep guman qilghan zeهher chekküchiler, pahishe qilghuchilar we bezi eydiz yuqumdarliri bilen yéqin munasiwettiki jemiy 920 neper kishi üstidin élip barghan qan ewrishkisi tekshürüsh netijisidin 17 neper kishining eydiz wirusini yuqturuwalghanliqi melum bolghan. Bularning 13i er töt nepiri ayal bolup , 23 yashtin 39 yashqiche bolghan qaraqashliq kishiler iken.
Qariqash nahiyisidin ibaret bir nahiyidila shu yili tekshürüp melum bolghan zehهer chekküchi 487 neperge yetken.

Eydiz késili tüpeyli25 yilda 25 milyon adem öldi
Birleshken döletler teshkilatining eydiz wirusi bilen eydiz késilining tarqilish ehwali témisidiki ,‏ 126 döletning eydiz késilini tekshürüsh, éniqlash doklatigha qarighanda , eydizning tarqilish süriti téz éshiwatqanliqi bilindi. Amérika qoshma shitatlirida tunji eydiz kéisli hadisisining bayqilishidin hazirghiche 25 yil ötti. Hazir dunyada 38 milyon 600 ming kishi késelge seweb bolidighan eydiz wirusi bilen yuqumlanghan . Bu sanning yérimini ayallar igileydu. 2005 ‏- Yil ichide eydiz késili wirusi 4 milyondin artuq kishige yuqqan ,eydiz wirusi yuqushi bilen körülidighan egeshme késeller bolsa 2 milyon 800 ming kishining ölümige yol achti.

Pahishiwazliq , zeherlik chékimlik we eydiz késili insaniyetni halaketning qarangghu öngkürlirige élip baridighanliqi éniq, eydizning uyghur élide tarqilish dairisi hem süritidin qarighanda uning uyghurlargha élip kélidighan tragédiyisi tesewuridinmu dehshetlik. (Gülchéhre)

Uyghurche
© 2007 Radio Free Asia
Munasiwetlik maqalilar
Uyghur élide eydizning yamrishini kontrol qilishta kéchikip bésilghan bir qedem
"Eydiz ashxanilarda "din sarasimge chüshüshning hajiti barmu?
Zeher tashlighuchi: "iradilik bolsingiz zeherlik chékimlikni choqum tashliyalaysiz..."
Mutexessisler xitay we uyghur élidiki eydiz bimarliri duch kéliwatqan kemsitish mesilisi heqqide toxtaldi
Eydiz bimarliri xitay we uyghur élide zor kemstishlerge duch kelmekte
Uyghur élide ölüsh sewebi éniq bolmighan öy haywanlirining göshi bayqaldi
Dangliq eydiz paaliyetchisi gaw yawjyé radiomizgha kélip ziyaritimizni qobul qildi
Eydiz paaliyetchisi gaw yawjéning mukapat tapshurwilishigha ruxset qilindi
Dunya eydiz küni munasiwiti bilen doktor muhemmet imin ependini ziyaret
Xitay hökümiti eydizning xitay we uyghur élide künséri yamrawatqanliqigha iqrar bolmaqta
Xitayda eydiz bimarlirining köpiyish nisbiti 30 % tin ashti
Uyghur aptonom rayonida eydiz késilining tarqilish shekli "afriqilashmaqta"
Uyghur élide eydiz wirusi adettiki kishiler arisidimu keng tarqilishqa bashlidi
Uyghur élida eydizning aldini élishtiki eng muhim mesile néme?
Eydiz bilen élishiwatqan ayal

Dostigha yollash
Xewerge mushteri bolush
Torda anglashqa yardem
Qoyghuchi köchürüsh
Dolqun süzgüch
Radio Free Asia
2025 M Street NW, Suite 300, Washington DC 20036, USA 202-530-4900 uygweb@rfa.org RFA Jobs
© 2005 Radio Free Asia
http://www.rfa.org/uyghur/index.html?simple=1