Mustafa Choqayning Sherqiy Türkistan Heqqidiki Maqalisi


Ixtiyari muxbirimiz Erkin Tarim

2012-03-30



Ötkende yash türkistan zhurnilining 1934 - Yili 3 - Ayliq sanida élan qilinghan sherqiy türkistanning yéngi weziyiti mawzuluq maqalini anglatqan iduq. Bügünki anglitishimizda yash türkistan zhurnilining bash tehriri mustafa choqay yazghan sherqiy türkistan heqqide mawzuluq maqalini anglitimiz.





Bu maqale 1933 - Yili 9 - Ayda élan qilinghan bolup, sherqiy türkistan dewasining ning meqsiti we uni qandaq élip bérish heqqide qimmetliq pikirler otturigha qoyulghan.



Yash türkistan zhurnilining bash tehriri eyni zamandiki türkistan dewasining yolbashchiliridin biri mustafa choqay ependi maqalisini mundaq bashlaydu:



Sherqiy türkistanning qanliq urushi dawamlashmaqta. Bügün dunya metbuatliri bu mesilige alahide yer bermekte. Hetta bashqa türkiy xelqler heqqide xewer yézishqa éhtiyat qiliwatqan türkiye metbuatimu sherqiy türkistan milli kürishini qollaydighan maqalilerni yézip élan qildi. Yash türkistanning eng axirqi 3 sanida yani 43 - , 44 - , 45 - Sanlirida muxbirimiz tengriberdimu sherqiy türkistanning béshigha kelgen pajieler we milliy azadliq kürishi yolidiki qiyinchiliqlar heqqide melumat berdi. Yene milliy yol zhurnilining 7 - Sanida bérilgen melumatlardin we zhurnilimizning ötkenki sanida élan qilinghan yeken we qeshqerdin kelgen xetlerdin bu dölette dawamlishiwatqan topilangning meqsitini chüshiniwélish mumkin. Sherqiy türkistan inqilabi burunqidekla xitayning boyunturuqi astidin pütünley qutulush üchün élip bérilmaqta. Bu meqsetning bir qismi emelge ashti.



Mustafa choqay ependi sherqiy türkistan dewasining pütün qérindash türkiy xelqlerning dewasi ikenlikini, shunga bezi metbuatlarda élan qiliniwatqan bu heqtiki xewerlerge qarshi turushimiz kéreklikini bayan qilip mundaq dep yazidu:



Sherqiy türkistan milliy inqilabi bashqa döletlerdiki qérindash xelqlerningmu ortaq dewasi. Biz bezi rus metbuatlirida élan qiliniwatqan sherqiy türkistan milliy inqilabi heqqidiki yalghan xewerlergimu qarshi turushimiz kérek.



Eslide bularni dep olturushningmu hajiti yoq. Emma töwendiki ikki seweb tüpeylidin bularni déyish éhtiyaji hés qilduq.



Bizge kelgen xewerlerge asaslanghanda, bundin bir muddet burun sowétning qoli astidiki türkiy xelqlerdin bir muhajir, hazir sherqiy türkistanda meydangha kéliwatqan topilanglarni ruslarning otturigha chiqarghanliqini dégen. Bu kishining némige asasen bu gepni éytqanliqini bilmeymiz. Topilang kötergen xelqning qolidiki jaylar ruslardin tazilanghan. Yash türkistan zhurnilining ötken heptidiki sanida élan qilinghan yeken we qeshqerdin kelgen xetlerde, sherqiy türkistan bilen hindistan otturisidiki soda yolliri tamamen échildi dep yézilghan idi. Bu bolshiwiklerge qarshi zor zerbe. Shunimu unutmasliqimiz kérekki, sowét hökümitining türkiy xelqlerning neziride héch abroyi bolmighanliqi üchün sowét hökümitining mexpiy yardemliri bilen mewjudiyitini qoghdap kelgen sherqiy türkistanning xitay bilen bolghan munasiwiti yaxshi idi. Eslide moskwaning tesiri astida bolghan xitay hökümiti öz waqtida sherqiy türkistanning yer asti we yer üsti bayliqlirini bimalal élip kétip ishletken we iqtisadi tesiri astigha alghan idi. Sherqiy türkistandiki xitay hökümitining qararsiz bolushi sowét üchün paydiliq.



Mustafa choqay maqaliside sherqiy türkistan milliy inqilabining sowét ittipaqigha bolghan tesiri heqqide tehlil yürgüzüp mundaq dep yazidu:



Sherqiy türkistandiki milliy heriketning ghelibisi, sowét inqilabi we sowétning kéngeymichilik siyasiti üchün büyük xewp élip kilidu. Bir tereptin yaponiyining manjuriye döliti arqiliq mongghuliyige bésip kirip sherqiy türkistangha yéqin kilishi, yene bir tereptin engiliyining tibettiki siyasiy we iqtisadi hakimiyiti, sowét hökümitining sherqiy türkistan mesilisidin uzaq turushigha seweb bolghan amillardur.



Yene bir seweb, yash turkistan zhurniligha biz ismini anglap baqmighan sherqiy türkistan azadliq komitéti namidin yézilghan bir parche metbuat bayannamisi keldi. Bu bayanat hem shekil hemde mezmun jehettin bek selbiy tesir qozghidi. Bu bayanat sherqiy türkistan milliy inqilabining rohigha xilap. Bu ajayip bayanatning mezmuni heqqide toxtalmaymen. Bayanat sherqiy türkistanliqlar ishletken tilda yézilmighan.



Bayanatta xitay hökümitining sherqiy türkistanda élip barghan qirghinchiliqliri bayan qilinghandin kéyin, xitay sherqiy türkistanliqlarning xitaydin peqetla aliy aptonomiye telep qilidighanliqi tekitlengen. Metbuat bayannamisining 4 - Maddisida xitay hökümiti bilen yézishidighan xet - Chekler xitay tilida bolidu déyilgen. 10 - Maddisida sherqiy türkistan xelqining raziliqini almastin xitay köchmenler élip kilinidu déyilgen. Yeni bu bayanatta xitay tilining dölet tili bolidighanliqi qobul qilinghan.



Sherqiy türkistanliqlarning heqiqiy wekillirining buni yazidighanliqigha ishenmeymen. Bu bayanat sherqiy türkistan azadliq teshkilati teripidin tarqitilghan bolup, bu teshkilatningmu oydurma bir teshkilat ikenliki melum. Uzun yillardin béri xitaygha qarshi küreshlerde jénini pida qiliwatqan sherqiy turkistanliqlarning yawrupada bundaq bir bayanat tarqitishi mumkinmu?



Mustafa choqay ependi 1933 - Yili yash turkistan zhurnilida élan qilghan sherqiy turkistan heqqide mawzuluq maqalisini mundaq axirlashturidu:



Sherqiy turkistan musteqilliq herikitining meqsitini aliy aptonomiyini qolgha kelturush derijisige chüshürüp qoyush, sherqiy türkistan xelqining raziliqi bolmay turup sherqiy türkistan azadliq komitéti namidin bundaq bayanatlarni élan qilish toghra emes. Bu sherqiy türkistan dewasi üchün, türkiy milletlerning qérindashliqi üchünmu ziyanliq. Biz sherqiy türkistan mesilisige öz mesilimiz dep qarishimiz kérek. Sherqiy türkistanni xitaydin qutuldurushtin burun bu dewani yalghan bayanat we sherqiy türkistanliqlargha wekillik qilalmaydighan teshkilat we komitétlardin qutuldurushimiz kerek.



Yash türkistan zhurnilining 1933 - Yili 9 - Ayliq sanida élan qilinghan sherqiy türkistan heqqide serlewhilik maqalini anglidinglar.





Copyright © 1998-2011 Radio Free Asia. All rights reserved.



http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/tepsili_xewer/sherqiy-turkistan-maqalisi-03302012215451.html?encoding=latin