Uyghuristanning Bashbaliqi Ürüchining Asiya Qitesidiki Orni
Uyghur türkliride newruz bayrimi bashqa türk qewmlirige oxshash 21-mart(21-newruz) künide qutluqlanmaqta. «newruz»- farische söz bolup, uyghurchida «yéngi kün, bash bahar» meniside kélidu. Uyghurlarda bu bayram eslide yéngi yil bayrimi bolup, shemsiye kaléndari boyiche kona yil axirliship, yéngi yil kirgen künide qutluqlinidu. Newruz miladi kaléndari boyiche kéche bilen kündüzning tenglishidighan mart éyining 21-künidin 23-künigiche bolidu.
Uyghurlargha a'it tarixiy menbeler we bezi epsaniler, newruzning uyghurlarda 9-esirdin buyan bir merike bolup qutluqlan'ghanliqini körsetmekte, islamiyettin burun kök tengrige téwin'ghan uyghurlar asmandiki yultuzlargha isim qoyup «aq qoza» atliq yultuzgha insanlargha bext bergüchi ilah dep téwin'ghan we «aq qoza» ayining tunji künini (hazirqi miladiye kaléndari boyiche 21-mart) yéngi kün(newruz) dep qutluqlashqan.
Bu bayram islamiyet uyghurlar teripidin qobul qilin'ghandin kéyinmu dawam qilghan.
11-esirdiki uyghurlarning büyük alimi mehmud qeshqiri «türkiy tillar diwani» namliq esiride newruz heqqide mundaq deydu: «yéngi kündin kiyinki tunji bahar éyini oghlaq éyi deydu, uningdin kiyinki ay ulugh oghlaq éyi diyilidu. Chünki bu ayda oghlaqlar chongiyidu. Insanlar we janliqlar newruz bilen janlinidu. Newruz- jahan bext-sa'aditining anisi, beriket we xoshalliqning menbesdur. Bu seweptin kishiler bir-birige köngüllirini ipadilep séxilarche xoshalliqlirini namayen qiliidu.(mehmud qeshqiri «diwanu lughatit türk»)
Bu yerde shuni éytip ötüsh kérekki, büyük alim mehmud qeshqirining qeshqer opaldiki «hezriti mollam» atliq mazirigha barghan yillargha qeder, qeshqer etrapidiki jaylardin nurghun ziyaretchi kélip newruz bayrimini qutluqlimaqta idi. Bu seweptin bu yer bögünki künde « noruz(newruz)bulaq» nami bilen tonulmaqta.
Uyghurlarda qachandin béri «newruz» sözining, «türkiy tillar diwani»da xatirlen'gen «yéngi kün» sözining ornigha qollinilghanliqi éniq emes. Bu sözni tunji qétim elishir nawayining eserliride uchritimiz.
Büyük sha'irimiz newa'iy «chahar diwan» digen esiride «newruz» namliq muqam we newruzda oqulghan shé'ir heqqide toxtalghan.
Uyghur alimliridin nizamidin hüseyinning chüshendürishiche: uyghurlarda newruzni qutluqlash bilen munasiwetlik en'eniler «toqquz qiyapet» yaki «toqquz oghul» en'enisi halitide kelgen.
Birinchi en'ene: kona yilning axirlishish pa'aliyiti.
Hemme yerde newruz naghrisi chélinip, newuzning bashlan'ghanliqi élan qilinidu. Öymu –öy arilinip «newruz eshrep, newruz beg, newruz salam, newruz kel» qatarliq oyunlar körsitilidu. Herkishi mehellidiki pa'aliyet üchün imkaniyiti yetken miqdarda un, yagh, shéker, quruq yémish, nan we bashqa xilmu-xil yémekliklerni keltüridu. Her mehellining merkizide qazanlarda bu keltürülgen nersilerdin «koja» atliq yémeklik pishurilidu. Hemmeylen bu yémekni yigendin kiyin ibadetke qatnishidu we kiyin qol siqiship bir-birini «yéshingizgha mubarek bolsun» diyiship tebriklishidu. Ibadet esnasida birlikte yep–ichmek, birlikte du'a qilmaq, ularning birlik we barawerlik ichide bolghanliqini ipadileydu. Bu «newruzgha chiqish»mu diyilidu.
Ikkinchi en'ene: kishiler pakize, yarishimliq kiyimlerni kiyiship diniy ibadet sorunlirigha bérishidu, ariliridin ketken chonglarning qebrilirini ziyaret qilip du'a oquydu. Bu «newruz du'asi» diyilidu.
Üchünchi en'ene: kishiler bir-birlirini yoqlishidu, yardemge muhtajlargha yardem qilishidu, késeller we özriliklerni yoqlaydu, yaman ish-herkette bolghanlargha nesihet qilinidu. Bu «newruz ziyariti» diyilidu.
Tötinchi en'ene: herbir yerning ölchimide ottura yash, yash, yaki balilar qatarliq her türlük guruppilarning wekilliri bu künde newruz oyunlirini élip baridu. Bezi menbelerge qarighanda uyghurlar arisidiki newruz oyunlirining sani elliktin köp. Xususen, janbazliq, oghlaq tartishishqa oxshash mehelliwi tenherketler, sama, meshrepke oxshash sen'et körekliri nahayiti keng tarqalghan. Bularsiz newruz bolmas.
Beshinchi en'ene : her yerde at seylisi, bezme seylisi, tagh seylisi, yurt seylisi, kök seylisige oxshash türlük seyle-sayahet pa'aliyetliri uyushturilidu.
Newruzda uyghurlar baharni oyun oynap jushqunluq bilen qarshi alidu.
Altinchi en'ene: newruz yene bir hikaye, bir dastan éytishish künidur. Meddahlar dastan we qisselerni éytishidu. Elneghmichiler «newruzname» uquydu.
Meshhurraq «newruzname»lerdin biri mundaqtur:
Keldi newruz - yil bashi, ketti köngülning chirkini,
Newruz diban kélurler xatunlarning türkini.
Güller qisip qiz-oghul egri qoyar bökini,
Mejlis qilip oynishar, achar köngül mülkini,
Qayghu mihnetler kétip, yayrishar kündur bügün.
Yettinchi en'ene: bu künde chonglar yoqlinidu, derdi barlargha derman tépilidu, azarliship qalghan er–xotun, qulum–qoshnilar yarashturilidu, öylinish yéshigha yetkenler üchün her xil teshebbuslar qilinidu.
Siekkizinchi en'ene: déhqanchiliq bilen shughullinidighanlar qedimdin béri newruzni ish béshi bayrimi, her yilning ishlirining pilanlinidighan küni dep qedirleydu. U küni kishiler topliship derya-östeng, köl, köwrük, bulaq we bashqa yerlerni birlikte tüzeydu.
Toqquzinchi en'ene: uyghurlar newruzda péqirlargha, yétimlargha, yashan'ghanlargha, qazagha yoluqqanlargha, turmushta qisilghanlargha yémek, pul qatarliq maddiy yardemler bilen bille meniwiy yardemlerdimu bulidu.
Neuruz uyghurlar arisida mihir-muhebbetning namayen bolidighan bir bayram bolush süpiti bilen bügün'ge qeder yitip kelgen.
