Xitay Zindanlirida
-69 yashqa toshqanliq munasiweti bilen tarixi Eslimiler
Abdureshid Haji Kerimi
69Yashqa toshqanliqim munasiwiti bilen-1
-awghust qoralliq qozghulingidin eslimiler
Abdureshid haji kérimi
bügün yeni 2011-yili 08 –ayning 18- küni,méning 69 yashqa toshqan künüm bolup bu roza- ramizan iyida bisip ötken eshü 69 yilimni eslep bu tarixiy eslimini yézip qaldurushni layiq kördüm.
"wetinim méni söymise, men wetinimni söyimen, xelqim méni tonimisa, men xelqimni tonuymen".
Essalamu eleykum!
Hörmetlik oqurmen éziz qérindashlirim.
Siz oquwatqan bu eslime, sherqiy türkistan yéqinqi zaman tarixiida bolup ötken emeli ishlar. Men peqet qeshqer wilayitide bolup ötken ishlarni tipik halda eslep öttüm.
Men wetende bolup ötken ishlarni, yüz bergen tarixiy weqelerni, milliy qehrimanlirimizning baturluq ish ـ izlirini, weten söyer ezimetlirimizni, chilektin alghan bir tamche su süpitide, eslep öttüm. Men bu ishlarning birdinbir shahidi idim. Köp ishlargha men özem qatnashqan we bilgen yaki méning hayat qalghan sepdashlirimdin anglighan ishlar idi. Ashularning ish ـ izlirini, peqet xitay dairiliri teripidin pash bolup, délo qilnip turghuzulghan qisminila bügünki hayat yashawatqan xelqimge tonushturush yüzisidin bu eslimini yézip qaldurdum.
Men bu eslimilirimni yéziwatqinimda, qelimim tilidin dertlik sözlirim bulduqshup chiqmaqta idi. Qanliq köz yashlirimdin aqqan tamche - tamche yash, qelimim siyasigha qoshulup bashqiche bir xil tebii rengni hasil qilmaqta idi.
Shéhid boliwatqan sepdashlirimning jan üzüsh waqtidiki körünüshliri köz aldimgha kéliwilip méni hökürtüp yighlatmaqta idi. Men ulargha qoshulup ölmey bügün'giche hayat qalghanliqimni bir allahtin bashqa héch kimge tinalmayttim. Chünki, dinim- xitay kommunstliri teripidn depsende qilinmaqta idi, xelqim- xitay kommunistlirining asariti astida turmaqta idi, millitim- yer yüzidin yoqulush xewpi ichide turmaqta idi, men dinim üchün héch bir ish qilip bérelmidim, xelqim üchün héch bir ish qilip bérelmidim. Millitim üchünmu yenilahéch bir ish qilip bérelmidim. Bularni oylighinimda ich – ichimdin hesretlinip, xijil bolimen. Ehmiyetsiz ötken künlirimge échinimen. Bihüde ötgüzgen hayatimgha nepretlinimen. Emdi yéshim 69 gha toshti. Saqal ـ burutum aqirip, renggi – ruxsarim qorulup, qériliqim wayigha yetti. Put ـ qollirimda madar qalmidi. Wetenni xitaylargha tartghuzup qoyup, wetendin ayrilip, döletsizlikning derdini tartiwatimen. Yalghuzluqtiki bu hayat méni téximu qiynawatidu..... Shundaq bolsimu axiri bu eslimini bolsimu yézip xelqimge teqdim qilay dep qolumgha qelem aldim. Qelimim ajiz, sewiyem töwen tüpeyli undaq, yaki mundaq xataliqtin xaliy bolalmay yaxshi yazalmaywatqanliqimni hés qiliwatimen. Shundaq bolsimu oqurmen qérindashlirimning uzun yaki cholta bolup qalghan terepliri bolsa yardem qilsa ulargha cheksiz minnetdarliqimni bildürimen, dégen ümidtimen, amin!
Yiqinqi yillardin biri wetinimiz sherqiy türkistanning herqaysi wilayet we sheher yézilirida arqa – arqidin bir yürüsh milli oyghunush, milliy musteqilliqni eslige keltürüsh köreshliri partlidi......
Xitay kommunistlirii sherqiy türkistanni bésiwalghan 1949 –yili 10 –ayning 1- künidin tartip ta hazirghiche, xitay kommunistlirini sherqiy türkistandin heydep chéqirip, sherqiy türkistan milliy musteqilliqini eslige keltürüsh üchün kölimi zor bolghan qoralliq küreshler arqa – arqidin bolup ötti. Bularning ichide 1969-yili 8- ayda qeshqerde partlighan axunop bashchiliqidiki sherqiy türkistan xelq inqilabiy partiyisining qoralliq küreshliri uning tipik misalidur.
Men bu eslimemde sherqiy türkistan xelq inqilabiy partiyisi qeshqer biyrusining bash qomandani merhum axunopning yétekchilikide qeshqerde partlighan qoralliq qozghulangning tepsilatini qisqiche eslep ötmekchimen .
Sherqiy türkistan xelq inqilabiy partiyisi memliket xaraktérliq chong partiye bolup uning merkizi orgini ürümchide idi . Shimalda " shimali tengritagh béyrusi " , sherqte " sherqiy tengritagh biyrusi " , jenubta " jenubi tengritagh biyrusi" qatarliq biyrular qurulghan idi .her qaysi biyrular biwasta merkizi biyrugha boysunatti . Sherqiy türkistan xelq inqilabiy partiyisi pütün memliket xelqige rehberlik qilip , teshkillik , pilanliq , qedem basquchluq heriket pilanini tüzüp chiqip qoralliq qozghilanggha biwasta qomandanliq qilatti . Sherqiy türkistan xelq inqilabiy partiyisining eng axirqi meqsidi: sherqiy türkistan milliy musteqilliqini eslige keltürüsh- idi. Qoralliq qozghilang bilen sherqiy türkistan milliy hakimiyetni qolgha keltürüsh - bu partiyining heriket pilani idi. Qarar maqullan'ghandin kéyin tengritéghining shimali we jenubida qoralliq qozghulanglar arqa - arqidin partlashqa bashlidi . 1969 –yili 6 – ayda ürümchide qoralliq qozghilang partlidi , bortalada qoralliq qozghilang partlidi , ghulja , tarbaghatay , altay da qoralliq qozghilang partlidi. Pichan , turpan , qumulda hem qoralliq qozghulanglar keyni keynidin partlashqa bashlidi. Xitay merkizi hökümiti pütün eskiri küchini ishqa sélip qoralliq qozghilangchilarni üstün eskiri kuch bilen basturushqa bashlidi . Ürümchidiki ali mektep , téxnikom mektepliri , ottura bashlan'ghuch mektepler, kinoxana we téatir xanilar adem solighidek bosh jayning hemmisi qozghilangchilarni qamaydighan turmigha aylanduruldi. Tutqundin qachqan qozghilangchilar merkizi biyruning biwasta orunlashturushi bilen qeshqerge seldek aqti. Arqa – arqidin qeshqerge kelgen qozghilangchilar qeshqer biyrusining qomandani axunopning biwasta orunlashturishi boyunche herqaysi urush rayonlirigha yerleshtürüldi. Qeshqer yenila xelq qoralliq qozghilangchilirining ilkide idi .qeshqerning tebiiy yer sharaiti , chet'eller bilen bolghan baghlinishi , qoralliq küchlirining serxilliqi , igilep turghan rayonning yenila xelqning qolida ikenlikidin ibaret ewzellikni nezerde tutup, merkizi biyru qarar maqullap qeshqerde qoralliq qozghilang kötürüshke buyruq chüshürdi. Qeshqer biyrugha -aqsu wilayiti , qizilsu qirghiz aptonom oblasti , qeshqer wilayiti , xoten wilayitini qatarliq wilayetler biwasite qaraytti. Qeshqer urush rayonigha qeshqer biyruning bash sékritari axunop qomandanliq qilish wezipisini üstige alghan idi . Qoralliq qozghilang bashlandi .
1969 –yili 8 –ayning 16 –küni aqtu nahyisining barin yézisidiki éziz osman bashchiliqida qoralliq qozghilang partlidi . Aqtu nahiyilik qoralliq bölümge hujum qilip nahiyilik qoralliq bölümning qorallirini qolgha chüshürüp barinni baza qilip yerliship qoshunni üzlüksiz chongaytishqa bashlidi.
1969- yil 8 – ayning 18 – küni kéchide qeshqerde chong tutqun boldi. Qeshqer biyruning qoralliq qozghilanggha rehberlik qiliwatqan tayanchi kuchlardin 18 adem tutqun qilindi, bash qomandan axunop muhasirini bösüp chéqip düshmen qolidin aman – ésen qutuldi.
1969-yli 8 – ayning 20 küni axtunahyisining barin yézisidiki hökümet emeldari memet isa minglighan qoralliq kuchlargha yétekchilik qilip éziz osmanni qollap tekrar aqtu nahiyilik qoralliq bölümge hujum qilip aqtu nahyisini teltöküs azad qilip nahiyini baza qilip bashqa nahiyilerge yürüsh qildi.
1969–yili 8- ayning 7- künidin 20 künigiche bolghan ariliqta, mekit zerepshan polkining jengchiliri polkownik memtimin qadirning yétekchilikide ghelibisiri urush qilip yekendin poskamgha baridighan poskam köbrikini saqlawatqan 100 din artuq xitay eskerlirining qorallarni bulap ularni esirge ilip mekit nahyisige aman ésen yétip bardi.
Mekit nahyisining " chasa budüy "-, dep atalghan xitay armiyisining 7994- qisim herbiy bazisigha minglighan zerepshan polk jengchiliri hujum qozghap , xitay armiyisining bashliqlirini baghlap qumgha kömüp , jigde shéxigha ésip , nechche ming dane yenggil qorallerni olja ilip zeper quchup mekit nahyisige kélip qoshun zoraytqan idi .
Mekitte- qeshqer biyrugha biwasite qaraydighan " zerepshan musteqil polki " qurulghan idi. Mayor memtimin qadir bu polkning polkowniki idi .
Mekittin qeshqerge qarap chékiniwatqan xitay armiyisining 30 din artuq mashinidiki toluq qorallan'ghan eskerliri mekit bazirigha kelgende zerepshan polk jengchilirining tuyuqsiz hujumigha uchrap qoral yaraghliridin ayrilip quruq qol qeshqerge ketken idi . Pütün mekit nahyisi asasi jehettin azadliqqa ériship xitay emeldarliridin birimu qalmighan idi. Térik qolgha chüshken xitay emeldarliridin birnechchisi zerepshan polki teripidin ölümge höküm qilinip dargha ésip öltürülgen idi .kishiler qoshaq qétip naxsha towlap dolanda dölet quruldi , déyishken idi
.shu künlerde atalmish shinjang herbiy rayonning qomandanliridin bolghan sawdanop bir top xitay eskirini bashlap memtimin qadirgha popuza qilip ,bésim ishlitip qoral tapshurup teslim bolushqa ündigende , memtimin qadir tapanchisini sawdanupning chékisige tenglep turup :
-eger sen xitay eskerlirini mekittin derhal chékindürmeydighan bolsang, pütün mekit nahyisini qipqizil qan'gha boyap , tiznap deryasini partlitip derya süyini mekitke bashlap , mekitni sugha basturup xitay kelgündilerning izini basmas qilip, dolan wadisini adem yashighusiz qiliwétimen! Dégen idi .,
memtimin qadirning ghezipidin qorqqan sawdanup sugha chüshüp muzlap qalghan müshüktek ghal – ghal titrep sülhi sala bilen aran dégende memtimin qadirdin qéchip qutulghan idi .
Del shu peytte xitay armiyisi bilen jeng qiliwatqan zerepshan polkining jengchisi abdukérim sawut bir bölük düshmen eskirige tuyuqsiz uchrap qilip ular bilen urushup axiri düshmenler mekit nahyisining "mawyi gongsi" dégen yerge orunlushuwélip qarshiliq körsitishni dawamlashturidu. Düshmen eskiri bingtuenning yardimige ériship kuchuyushqa bashlaydu. Pursetni gheniymet bilgen abdukérim sawut bir tereptin yardemge kélidighan yolni tossa, yene bir tereptin mashina etretning ambiridin bir nechche tong bénzinni domulutup epkélip bénzin tongni mawyi gongsining aldigha apirip poteyge orunliship pélmuttin oq chiqiriwatqan düshmen eskerlirige ot yéqip, ot déngizigha aylandurup binani qétip köydürüp xitay eskerlirini kukum talqan qiliwetken idi ..
1969-yili 8- ayning 21- küni qeshqer biyruning urushqa qomandanliq shtabining bash qomandani axunopning bashchiliqidiki qoshun buyruqqa binaen qeshqerdin chékinip atushning qarajül yézisigha qarap yol aldi. Kech saet 11 de sughunchazigha kelgende mekittin kéliwatqan zerepshan polkining polkowniki memtimin qadir bilen uchrushuwatqanda xityay eskerlirige yoluqup bir meydan qattiq jeng boldi .axunop bashchiliqidiki qoralliq qoshun muhasirini bösüp ötüp atushning qarajül yézisigha qarap atlandi. Mekittin kelgen zerepshan polk jengchiliri düshmen armiyisi bilen kéchilep jeng qilip chong bedel tölep we düshmen eskerlirini nurghun chéqimgha uchritip amalsizliqtin düshmen qoligha esirge chüshüp qaldi.
1969-yili 8- ayning 23- küni axunop bashchiliqidiki qoralliq qozghilangchilar qoshuni ettigen saet 5lerde atushning " qarajül " dégen yézisidiki kengral dep atalghan yulghunzarliqqa kélip orunliship , sirttin kéliwatqan qoralliq qoshunni kütse yene birtereptin qarajülni herbiy baza qilip chet'el qoshunlirining kélishige chégradin échiq échish üchün jiddiy teyyarliq qiliwatatti.
Saet 2 ler öpchöriside düshmenning toluq qorallan'ghan bir top eskerliri iz qoghlap biz bar yerge yétip kelgen idi. Posta turuwatqan yash jengchimiz meryem düshmenning kelgenlikini sézip derhal tapanchisidin oq chiqirip düshmenning 2 eskirini öltürüp yene bir yang famililik bashliqini yaridar qilip keynidin kelgen düshmen oqida shéhit bolghan idi. Düshmen bilen shu kündiki jeng 6 saettek dawam qilip düshmenning 3 qétimliq hujumini chékindürüp qomandan axunopning shéhit bolishi we osmanjan , xeyrulla, nizamidin qatarliq 5 neper sepdishimizning hayatidin ayrilishi bilen bu urush axirlashqan idi.
Osmanjan bilen xeyrulla urush axirliship düshmen tazilash ilip biriwatqanda , düshmen'ge yalghandin teslim bolghandek qilip ,yoshurup qoyghan eng axirqi bir tal géranatni mexpiy tutup , bir birlep düshmen aldigha kélip géranatning yipini tartip düshmen aldigha tashlap, düshmenning 6 eskiri bilen özini qoshup partlitip tarixta yéngi sehiyipe achqan idi.
Qalghanlirimiz oq dorilarning tügüshi bilen oxshimighan derijide yaridarlinip yérim ölük halette esirge chüshken iduq .( tepsilatini qarajüldiki jeng dégen kitabtin körüng) .
Biz turmigha tashlan'ghan bolsaqmu qoralliq qozghilang toxtimidi. Herqaysi urush rayonliridiki jengchilirimiz aldinqilarning izini bésip urushni dawamlashturdi .
1969- yili 9- ayning 2- küni yopurgha nahyisidiki qoralliq qozghulangchilirimizdin mexmut qurban bashchiliqidiki qoshun yopurgha nahyisige hujum qilip , nahiyini ishghal qildi. Uningdin kéyin térim yézisi, aqchi yézisi, eshme yézisi qatarliq rayonlargha teshebbuskarliq bilen hujum qozghap arqa arqidin ghelibige ériship yopurgha nahyiside bir mezgil musteqilliq keypiyat berpa qilin'ghan idi.
Shu waqittiki qeshqer gézitide mundaq yézilghan idi:
- 1969 –yili 9-ayning 2- küni yopurgha nahyisidiki mexmut qurban bashchiliqidiki bir top buzghunchilar, 500 din artuq ademni qutritip, at harwilargha olturup, yopurgha nahyisige hujum qildi . Uningdin kéyin nahiyimizning térim yézisi, aqchi yézisi, eshme yézisi qatarliq jaylargha ghaljirliq bilen hujum qilip urush . Chéqish, bulash ishlirini élip bardi. Bu ish ikki aydin uzaq dawamliship 76 adem urup yaridar qilindi we 5 adem urup öltürüldi. Bu eksil'inqilabiy weten parchilash jinayi ishlirigha derhal zerbe bérish éhtiyaji tüpeyli , merkizi partiye hökümetke melum qilip , toluq qorallan'ghan muntizim armiye yötkep kélip, 9- ayning 15- künidin 18 künigiche jiddiy tutush qilip qoralliq qozghilang bisiqturuldi .
Biz esirge chüshken shu peytlerde qeshqerdiki qoralliq küreshni dawamlashturushqa mes'ul bolghan memtéli törexanmu yiraq yéqindiki nahiyiler bilen munasiwet ornitip qoralliq küreshni dawamlashturghan idi. U toqquzaq nahyisige tewe tashmiliq, opal, bulaqsu qatarliq jaylardiki qozghilangchilar bilen masliship qeshqer shehride teshwiq waraqliri tarqitip ,xitayning jasus – xayinlirigha yoshurun zerbe bérip qeshqerde xitaygha qarshi yéngi bir tüs yaratqan idi .
1970- yligha kelgende " birge zerbe, 3 ge qarshi" turush niqabi bilen basturushni bashlidi. 1970- yildin bashlap sherqiy türkistan xelq inqilabiy partiyisining ezalirigha ashkara ölüm jazasi bérishke bashlidi. Mijit siling. Memtimin qadir , rozi hékim. Yusup qadir dawut qatarliq sepdashlirim keyni keynidin ölümge höküm qilinip ayrim – ayrim halda qeshqer, mekit nahyiliride étip öltürüldi. Merhumning yatqa yéri jennette bolsun, amin!
1970 –yili 7- ayning 18 – küni sherqiy türkistanning pütün wilayet we sheher nahyiliride birla waqitta ölüm jazasi bérish höküm namisi élan qilinip sherqiy türkistan xelq inqilabiy partiyisining munewwer ezaliridin 78 neper sepdishimgha
ölüm höküm élan qildi. Ularning yatqan yéride jennette bolsun, amin!
Xitay axbarat orunlirining iqrar qilghinigha oxshash , atalmish shinjang herbiy rayoni bilen jenubi shinjang herbiy rayoni kargha kelmigendin kéyin , lenju herbiy rayon bilen sichuen herbiy rayondin esker yötkep kélip , qeshqer wilayitini qatmu qat muhasire chembirikige ilip qanliq basturushni bashlighan idi.
Gerche bu qozghilanggha bügün 42 yil bolghan bolsimu sepdashlirimning simasi hélihem köz aldimdin zadila ketmeydu. Ularni her bir oylighinimda ularning qilghan batur ish izliri mining köz aldimdin kino léntisidek ayan bolidu.
Uyghur qoral tutalaytti ! Uyghur qoral tutalighan idi ! Uyghur qoralni ishliteleytti ! Uyghur qoralni nedin ilishni béletti ! Uyghur – uyghurdek yashashni béletti !
Epsus ! Axunoptek bir qomandanning yene birqitim dunyagha kélishni bir janabiy alladin her zaman tileymen !
Ih ! Alla, bizge bir medetkar ewetkin!
2011-yil 8- ayning 18 – küni
shwétsiye- stokholm
*****
Men Eng Axirida Esirge Chüshken Idim-2
1969 – yili 8 - ayning 25 – küni chüsh mezgil idi. Men yéngi wezipe bilen belgiligen muddet ichide CCCR chégrisigha yétip bérishim kérek idi. Yolda kétiwatsam, kütülmigen bir yerdin üch ademning qarisi köründi. Ular herbiyler emes idi, puqrache kéyiniwalghan kishilerdek körünetti, men at üstide ularning herikitidin xitay eskerliri emes, yerlik kishiler dep jezmileshtürdüm. Ularmu méni körgen idi, ular at chapturup manga qarap kéliwatatti, men ularning méni izdep yürgen ghalchilar ikenlikini bilip, derhal yénimdiki qoral we bashqa nersilerni yighishturuwitip, peqet bir talla xasiyetlik altun üzük bar idi, uni shimning saet yanchuqigha sélip, ularni bashqa bir yolgha burap ularning diqqitini chekmekchi boldum. Men ularni ujuqtursam bolatti. Bek qulay ish idi, ular méni tutush üchün kéliwatqan düshmenler idi, ularni öltürwitipmu bu rayondin saq chiqip kétishimge közüm yetmidi, men méngiwatqan yol, biz üchün bir qoghunluqning yoli idi, bizningkiler her heptide yaki ayda bir ـ ikki qétim mushu men mangghan yol bilen kirip ـ chiqish qilatti. Bu yolda ademlerning peyda bolghanliqi méni teejjeplendürüp qoyghan idi, uning üstige ular yerlik xelq yenila méning qérindishim idi. Men milletchilik, insanperwerlik noqtiiyneziridin shundaqla merhum axunopning: "bizning qoralimiz we qoralimizning stoli maw – lin goruhigha, xitay kommunistlirigha qaritilshi kérek...." dégen sözi kallamdin zadila ketmigen idi, shuning üchün ularni ujuqturush niyitidin yénip, atqa minip atning sol teripige özemni yoshurup, atning ong teripini ular terepke toghrilap jenup terepke qachtim, eger u telwiler oq chiqarsa manga emes atning ong teripige yaki qorsaq qismi nishan'gha élinatti, méni qarigha asanliqche alalmaytti, ularning herikitidin xitaygha telwilerche sadiq, qolidin ish kelmeydighan lalmilar ikenliki sézilip turatti, méning ularning aldidin bashqa yerge bérip tutulushum, yoshurghan nersilerning izini yoqitip, u lalmilarning diqqitini buruwitishla idi..... Men atni téz chapturmidim, eger téz chapturghan bolsam ularning yétiwilishi natayin idi, eger bashqa terepte xitay eskerlirige uchrap qalsam ularning méni öltürwitishi éniqla gep idi, shularni oylap néme bolsa bolsun, beribir sepdashlirim bilen axirqi qétim didar körüshüp, ularning qatarida ölsem, qandagh ölgenlikim bolsimu ular teripidin abide bolup qalar, dégen xiyallar bilen atni toxtattim, ular yéqinlashti, ularning sani köpeygen idi, emma néme üchündur yénimgha kélelmidi, attin chüsh dep warqiridi, men at üstide atni uyandin bu yan'gha aylandurup ularning adimining kimler ikenlikini biliwilish üchün etey attin chüshmey bir qur ularni közdin kechürdüm, néme üchündur bu bir top insanlargha ichim aghrip qaldi, ularning renggi ruxsaridin topa yighip turatti, yüz, mengzide birer qizilliq qanning alamiti körünmeytti, lewliri shorliship ketken, topa chiray, toyghudek gösh yep baqmighan yadaq yüz kishilerdek körünetti, ularning kiyiwalghan kiyimlirimu bir ـ ikkisini hésabqa almighanda, juljul, nechche yérige yamaq salghan eski ishtan, chapanlarni kiyiwalghan, min'gen atlirimu kopiratsiyede sapandin söremge, buqidin sayalkigha sélip sörep yürüp halidin ketken qotur süpet namrat atlar idi, miniwalghan atlirigha hetta tüzükrek igermu toqulmighan idi, beziliride eski palas, beziliride, eski körpidek bir nimiler sélinip igerning ornida atlirigha miniship kélishken idi. Ularning zadi méni tutush üchün kelgenliki yaki tamasha körgili chiqqanliqi namelum idi, ularda peqet bir xil heyranliq tuyghusi sézilip turatti, ular manga üzülmey qarap, hang ـ tang bolushup qarap turishatti, ularning bir nechchisini tonuydikenmen, ular pat – pat sheherge kirip turidighan, qarajüllük qirghiz we az sandiki uyghur ademler iken, ularning bashliqi aqay dégen qirghiz idi. Men uni burundinla yaxshi tonuyttim. Ular yene warqirap attin chüsh dédi. Men ularning gépige pisen qilmay at üstide atni uyan ـ buyan'gha aylandurup ularning ichidin birsini izdeyttim. Emma u adem körünmidi, shu esnada birsi toluq uyghur teleppuzida: "yigit attin chüsh, bolghuluq boldi, séni tutumiz dep qarajül xelqi nechche kündin biri ya uxliyalmidi, ya bir qacha tamiqini aram xuda yéyelmidi, hazir hemme yerde séni tutumiz, dégen geptin bashqa gep yoq. Biz séni ölgenlerge oxshash, qéri ademmikin dések sen bir yash yigit ikensen, yaxshi sen bizge uchrap qapsen, ulargha uchrap qalghan bolsang, alliburun jesitingni qum basatti, yaxshiliqche attin chüshüp qoralliringni tapshur" dédi. Men u ademning gépidin men qachqandin kéyin, "bularning bir bashliqi qachti ularni tutush kérek" dep, xitay dairiliri buyruq chüshürüp, xelqqe bésim qilghanliqini shu sewebtin bu bichare yalang tüsh ademlerning buyruqni ijra qilish üchün eski atlirini minip mejburi buyerge kelgenlikini chüshen'gen idim.
― attin chüshtüm.
― aldigha mang, dédi.
― mangdim.
― ong terepke mang, dédi.
― mangdim.
― sol terepke mang, dédi.
― mangdim.
― yat, dédi.
― yattim.
― kiymingni sal, dédi.
― saldim.
Ularning üch adimi keldi, qorallirini betlep turushti, qarisam qolidiki qorali kona zamandiki owchilarning, stolidin dora qachilap, pilikige ot yiqip, yawayi haywan atidighan eski qoral iken, eger niyitimni yaman qilip, ularni ujuqturwitey dégen bolsam, ularning hemmisi bir top gösh qiymisigha aylinip qalariken, hélimu xuda saqlaptu!
Ular méni baghlidi, yene bir qirghizning étining keynige min'geshtürüp atqa mindürdi, méni uning bilige qoshup baghlidi, ikki putumni atning qorsqidin chétip baghlap yiqilmas halgha keltürdi, ular méni nelergidur xojayinlirining aldigha mukapatqa élip mangghanliqida shek yoq idi.
Manga eslide aqsu üchturpan terepke kétishke meslihet bergen idi. Chünki men turghan yer qarajüldin aqsu terepke qarap tagh yoli bilen mangghanda, chöl – jezirilerni bésip üchturpan'gha yétiwalghili bolatti, yol gerche japaliq bolsimu, bixeter idi. Yaz pesli bolghachqa at ach qalmaytti, menmu taghda uchrighan yégili bolidighan janwardin bir nechchini soquwalsam, jan saqlap menzilge yétishiwilish mümkinchiliki bar idi. Üchturpan arqiliq ularning yardimi bilen u terepke ötüp kétish tamamen mümkin idi, lékin men u yolni ret qilghan idim, bilmigen yolda mangghandin köre bilidighan yolda mangsam, bixeter menzilge bériwalalaymen, dep perez qilghan ikenmen. Némila dégen bilen men ezeldin gépimdin yanmaydighan jahil insan idim, axiri mushu pishkellikke uchridim, dep xiyal sürüp at üstide kétiwatatim. Atlar toxtidi, qarajül gungshisigha kelgen ikenmen. Ular méning putumni boshatti, ularning attin chüsh dégen buyruqigha qarap turmay qolum baghlaghliq attin sekrep yerge chüshtüm. Bir top ushshaq balilar we körgili kelgen tamashachilar manga herxil bahalarni bérishkili turdi. Ularning gepliri quluqumgha kirip turatti. Gungshining ichidin bir top eskerler yügrep chiqip manga yawoz, yirtquch haywanlerdek étilip, dumbalighili turdi. Ularning bashliqi chiqip méning bash üstümge bir qariwitip qalaymiqan soallarni sorighili turdi, gépige jawab berdim. Ular méni élip kelgen bichare ghalchilarni heydiwitip méni ichkirige élip kirip ketti. Aldin teyyarlan'ghan kishen bilen koyzini sélip, uning üstidin yene bir qat arghamcha bilan baghlap, resmi soraqni bashlidi, töt xitay eskiri etrapimda méni yalap turatti, néme üchündur, uyer buyerde qiya – chiya yigha awazi anglinip turatti, ular bek wehshi idi, sorighan soallirigha téz jawap bermisem, puti bilen tépip, quli bilen urup, yüz ـ közlirimdin ot chiqiriwitetti. Urghan tayiqining sanini déyishkimu nomus qilimen. Ularning sorighan soalliri, isming néme? Néme ish qilatting? Dégendek méning terjimihalimgha ait soallar idi, hemmisige jawap bergendin kéyin, méni solap qoydi, ularning sözining oramidin qarighanda méning kimlikimni éniqlash ular üchün bekla muhim idi. Men ya uyaqqa ya buyaqqa örilelmeyttim, put ـ qollirim nahayiti éghir idi, uxlash mümkinchiliki yoq idi, saetning nechche bolghanliqini bilmeymen, birsi yene birsi bilen pichir – pichir gep qilip, üsüp kirgen péti qolidiki yérim aptumat miltiqning sidosi bilen manga hujum qilip béshimgha sanjighili turdi, men chepdeslik bilen béshimni epqachtim ـ de, urulghan sidoning uchi béshimning ong teripi, qapiqimning üstige kélip uruldi, qan shaqirap aqqili turdi, men adem öldi! Adem öldi! Dep jénimning biriche warqirdim. Sirttin bir nechche esker qol chiraqlirini kötürgen péti yügrep kélishti, uning keynidin ularning bashliqliri yétip kélishti, ular ishning tigi ـ tektini bilip mendin soal soridi, men jawap bermidim, chünki béshimdin aqqan qan yalap aghzimgha kiriwatatti, ong közümni zadila achalmayttim. Qan bilen tolup ketken idi, ular doxtur chaqirip béshimni tangdi, héliqi méni öltürmekchi bolghan xitaygha qandaqtur bashliqi achchiqlinip, sen uni öltürseng, herbiy sot séni bosh qoyiwetmeydu, séning qérindishing ölgen bolsa, uningdin öch élip uni öltürüshüng toghra emes, bilip qoy uning bizge tériki kérek! .... Dégendek bir munche geplerni qilip uni élip chiqip ketti, shundin kéyin méning yénimgha töt pos qoyup etiwarlap saqlidi. Etisi ular méni yene soraq qilghili bashlidi, men sorighan soallirigha jawap bermey, yalghandin ölgen qiyapette yétiwaldim, emma ularning hemme gépini toluq anglap yatattim. Hetta beziliri méni bilmeydu dep, mexpi geplirinimu déyishkili turghan idi. Men ularning gépidin xeyrullah bilen osmanjanning baturluq bilen xitaylarning eskirini özi bilen qoshup partlitip öltürgenlikini, biz tereptin ölgenlerning sanining peqet besh kishi ikenlikini, mijitning saq qalghanliqini, uning ölmigenlikini, uni téz dawalap qutuldurup, uningdin gep élishning muhimliqini, bizning 25 eskirimiz bilen ularning bir polk eskiri alte saettek urushup köp chiqim tartip osal bolghanliqini, ularning eskirining yash, yéngidin alghan esker bolghachqa, jiq ölüp ketkenlikini sözlep, méni körsitip bu ularning bashliqi iken....... Dégendek soqa söhbetliridin köp mexpiyetlikni biliwalghan idim.
Qirghizlarning méni yat! Qop! Tur! Mang! Dep qalaymiqan heriketlerni qilghanliqining sewebini shu chaghda bilip yettim. Ménimu xeyrullahqa oxshash yalghandin teslim bolup, yéqin kelgende özi bilen qétip partlitip bizni öltürmisun dep méning yénimgha yéqin kélelmigen iken.
26 – küni xtaylar chüshlük tamiqini yep bolghandin kéyin, men yene ularning yadigha yettim, ular yene kirip mendin soraq sorighili bashlidi. Yene kona gepler idi, ular téxiche méning salahiyitimni éniqlimaqta idi, men ölgen qiyapette zuwan sürmey yétiwerdim. Ular méni puti bilen midirlitip béqip, gep alalmay doxtur chaqirdi, doxtur qan bésimimni, yürikimning ritimini, témpiraturamni tekshürgendin kéyin buningdin qan jiq chiqip kétiptu, maghduridin kétiptu, qattiq charchighan, buni derhal qutuldurmisaq ikki kün ichide ölüp qélish ihtimali bar dédi, men téxi hayat idim, rohi keypiyatim yuqiri idi, emma béshim barghansiri yerge kirip kétiwatatti. Qattiq aghriytti, ular méning tutulghan waqtimdin hésablap hazirghiche tamaq bermigenlikini bilip, tamaq bérishni buyrudi, bir qirghiz ayal bir arpa nini bilen bir qacha su élip kelgen idi, suni ottek ichküm bar idi, emma ölük idim. Ölük dégen bir nerse yémeydu ـ de! Yéyishni ret qildim. U qirghiz ayal rehimdil musulman iken, uning süre ayet oqup janabi allahtin manga hayatliq tilewatatti, men uayalning renggi – ruxsarini bir köriwilish niyitide közümni achtim, emma yenila qan yuqi bolghanliqi üchün körelmidim, lékin azraq midirlap qoydum, u qirghiz ayal bu hayatqu! Dep towlap ketti, bekmu xushal bolghan idi. Méning arpa ninini yémigenlikimni körgendin kéyin doxturni yene chaqirdi, doxtur nanni qoligha élip, buni uninggha bersengla hazirla üchiyi tishilip ölidu, dédi. Undaq bolsa néme qilimiz dep sorapti, aq unda atila étip kélingla, uni shilenka bilen burnidin quyup ashqazinigha mangdurimiz, undin kéyin okul teyyar bolsa okul urimen, dep chiqip ketti. Atila keldi. Ular doxturning yardimi bilen manga atlini burnumdin shilanka arqiliq ashqazinimgha mangdurdi, ras dégendek bir pestila béshimning aghriqi pesiyishke bashlidi, uning keynidin asma asti, asmimu tügidi, men rastinla saqiyip qalghandek hés qilghan idim, xitaylarning méni dawalap saqaytiwilishi, ölüm meydanigha saq élip chéqip, xelqi - alem aldida öltürüp, bir resmiyetni bijirip, bashqilargha quruq heywe qilip adem qorqutushtinla ibaret idi. Yene bir tereptin méningdin gep élip méning shériklirimni men arqiliq köplep qolgha chüshürmek idi. Ularning méni dawalishi peqet yaman gherezdinla ibaret idi, héch waqit insanperwerlik yaki kishilik hoquq noqtiiyneziridin emes idi. Ular némila dégen bilen chotni xata soqmaqta idi.
Béshimning aghriqi sel qoyup bérip burunqidin xélila yaxshi bolup qalghan idi, emma harghinliq méni bekmu azaplawatatti, hélimu put ـ qolum tömür kishenler bilen chétilghan idi. Uxlash mümkin emes idi, uyan'gha ـ buyan'gha örülsem nechche kilo éghirliqtiki kishen méni tolimu biseremjan qilatti. 26 - künimu yene ötüp ketti. Ular mendin soraq sorap héch némge érishelmigen idi, saet 10 bolghan waqit idi, méni qeyerlergidu élip mangmaqchi boldi, natonush bir top qoralliq saqchi bilen eskerler peyda boldi, ular méni mashinigha basmaqchi boldi, men jayimdin midirlimay yattim, ular bir némilerni dep, putumdiki kishenni chéqip qolumdiki koyzigha chéqilmay baghlaqni yéshiwetti. Men héliqi qirghiz ayal bilen mangidighan chaghda közümni échip uninggha rehmet sanga apa! Dédim, chünki u ayal manga etigen bir qacha tamaq élip kélip yégüzüp qoyup chiqip ketken idi, emma mendin gep sorap jawap alalmighan idi, méning kimlikimni zadi bilmeytti. Uning bir bilgüsi bar idi. Méning rehmet apa dégen sözümni anglighan qirghiz apa, hang ـ tang qaldi, u méni bu bala ölmgen iken dep qaldi bolghay, u bizning eng axirqi widalishishimiz bolghan bolsa kérek. Emma men éhtiyat yüzisidin uningdin sir tutqan idim.
Ularning köte – köte qilishi bilen mashinigha chiqip, ularning nazaritide atush terepke qarap mangdim.
Méni atush shöbe herbiy rayonning türmisige élip kelgen iken. Türmige kirishim bilen méning kimlikimni yene tekrar sorap, bir kamirgha solap qoydi, kamirda bash közi tingiqliq bir top mejruhlar bar idi. Ularning héchqaysisini tonumidim. Kimler ikenliki namelum idi. Ularning hemmisi saq emes idi, bir pestin kéyin birsining tonush awazi anglandi. U yar muhemmedkam idi, way sen yar muhemmedmu déyishimge, sen abdurishitmu! Dep ular méning esli ismimni atap quchaqlap, yigha zare qiliship ketti, biz teshkilattikiler ezeldin öz ismimizni qollanmay texellus qollinattuq. Sen herhalda hayat ikensen, biz séni ya öldi, ya u terepke ötüp ketti dep perez qilghan iduq, déyishti. Men artuq gep qilmay, men ketkendin kéyinki urush ehwalini kimlerning qandaq ölgenlikini sorisam peqet xeyrullah bilen osmanjanning ölimini, meryemning axirqi qétim xitay eskerliri teripidin qoli chanilip yulghunluqqa tashlan'ghanliqini, xitaylarning ölikini toshushqa salghanda, xitaylarning putidin sörep mangghanliqini, kéyin xitaylarning ölikini quluqidin, chéchidin tartip sörep mangghanda, xitaylarning achchiqi kélip ularni özlirining toshighanliqini hékaye qilp külüp kétishti, ular özlirini türmide emes, bir kinoxanida kino köriwatqandek hés qilishatti.
Etisi soraqtin kéyin méni bashqa bir kamirgha solap qoydi, u kamirdimu tonughili bolmaydighan bir top kishiler bar idi, ularning awazidin bizning ademler ikenlikini bildim. U kamirda jélil qarim bar iken, men qarimdin ölgenlerning qandaq depne qilin'ghanliqini sorisam, meryemni ölgen yérigila kömüp qoyuptu, xeyrullah bilen osmanjanni bille depne qiptu, axunopni yatqan yérining özigila depne qiptu, nizamidinni égiz bir yerge apirip shu yerge depne qiptu, beziler bilmestin namizini chüshürimiz dégen iken, jélil qarim bularni shu péti qoymaq perzdur, peyghembirimizning bu heqte hedisi bar dep unimaptu, hemmisining qan kiyimini ularning özlirining jesitige orap bille kömüwitiptu. Xitaylarmu shu péti yerlikige qoyghanni körgendin kéyin bashqa gep ـ söz qilmaptu.
Atush herbiy rayonning türmiside liq adem bar iken. Méni soraqqa élip chiqip qaytishida, chong zalda méni turghuzup qoyup resimimni tartqili turghan idi, bir demdin kéyin bir top ademlerni élip kélip ularni soraq qilip kiyimlirini saldurup, axturghili turdi, ularning beziliride herbiyche kiyim bar iken, shu kiyimlirini saldurup tartip almaqchi iken, ularning kiyimini bermeymiz dep eskerler bilen uyan tartiship buyan tartiship jédelleshkenlikini kördüm, ular mekittin kelgen zerepshan polkining ezimetliri iken, muhemmed imin qadirmu bar iken, u men bilen yiraqtin chala ـ pala salamlashti, kéyin méni resmi tonughandin kéyin qaytidin salam bérip, sélining bashliridiki "selle" din tonuyalmay qaptimen, siligimu oq tigiptikende! Dep qoydi. Yaq ular chidimay urdi, désem u xitay eskerlirini körsitip bir munche tillap ketti. Zerepshan polkidikiler özlirini türmidimu yaki bashqa bir yerdimu pisen qilmay aghzigha kelgenni sözlep xitay eskerliri bilen munazire qilishiwatatti.
28 - awghust etigen saet töt ـ beshlerde hemmimizni kamir – kamirdin élip chiqip, baghlap mashinigha bésip, her töt ademni bir chember qilip aylandurup yene baghlap, üstimizge eski palasni tashlap yépip, qeshqer terepke élip mangdi, mashinilarning ayighi üzülmeytti. Pat – pat mashininii toxtitip, tekshürüp bu mashina wilayetlik türmige, bu mashina sheherlik türmige, bu mashina toqquzaqqa dep kimdur birsi buyruq bergili turdi, men bar mashina sheherlik türmige qarap mangghan idi, dégendek sheherlik türmige epkélip kamir – kamirgha birdin solighili turdi, men bar kamirda ibrahim pexridin dégen bir jinayetchi bar'iken. Türmige kélip tang étishi bilen birdin - birdin hoyligha sörep epchiqip hemmimizning putigha kishen salghili turdi. Türmining hoylisi tömürchixanigha aylinip ketti. Xalagha élip chiqsimu, jaldur - juldurning üstige turup bolmaytti. Men bar türmide 20 dek bizning shérikler bar idi, ular bilen tamni téléfun qilip, künliki sözliship turidighan bolduq. Yaki xalagha xet tashlap qoyup soraq ehwalini bir ـ birimizge deydighan bolduq, hemmimizning gépi bir idi. Bizni atushqa enjür seylisige chaqirghan idi, biz atush seylisige mangghan dep héch némini iqrar qilmighan iduq, hemme ishni ölgen kishilerge artip qoyup héch nersini bilmigen boluwilip yatqan iduq.....
10 - ayghiche sheherlik türmide yattuq. U jeryanda hezimop dégen kishi xitaylar teripidin pajielik halda qiynap urup öltürüldi. Hezimop merhum axunopning milliy armiyidiki qedinas sepdashliridin idi, axunop öyidiki tutqundin qéchip chiqqanda hezimopning idarisigha yoshurun'ghan, kéyin uyerdin ghazaxunning öyige yötkelgen idi. Hezimopning tarixdiki qehrimanliq ish izliri heddi ـ hésabsiz ademlerdin birsi idi, xuda xalisa u kishining tarixinimu bir yazmiqim lazim. Inshaallah!
Mekitlik imin toxti dégen birsimu bu türmide öltürüldi, u mekittiki dangdar waskitbolchi, mekittiki melum bir ottura mektepning oqutquchisi, bizning teshkilatning mekittiki gholluq kishiliridin idi. Shu mezgillerde pütün türmiler bingtuenning bashqurulushigha ötgüzüp bérilgen bolup, bu jallatlarda rehim ـ shepqet dégen nerse zadi yoq idi. Türmining gundipayliri mehbuslarni xalighanche qiynap jazalaytti. Achliqtin, ussuzluqtin qiynap ilaji bar öltürwétishning koyida bolatti. Sepdishimiz imin toxtini del mushundaq usul bilen qiynap öltürdi. Uning ölgen waqtidiki haliti hélimu köz aldimdin ketmeydu. Üch kün'giche kéche ـ kündüz uni 6 - 7 jinayetchi xitaylar urup chiqti. Uning kamiri men yatqan kamirdin xéli yiraq idi, uning jesitini élip chiqip ketkenkinini bilip turdum. Anglisam türme intizamigha riaye qilmiding dep, xitaylargha urdurup öltüriwetken iken. Ölikini erslanxan mazirigha qoyghan iken. Kéyin uyghur qérindashlirimiz uni yerlikidin échip qaytidin depne qilghan iken. U qeddi qamiti kélishken, xushchaqchaq yigit idi. U alemdin ötkende aran 25 yash idi, téxi öylenmigen idi. Merhumning yatqan yéri jennette bolsun, amin!
"öginish kursida"
10 - ayning bashlirida hemmimizni her qaysi türmilerdin put qollirimizdiki kishen, koyzilarni élip tashlap, saqal ـ burutlirimizni aldurup, mashinigha bésip öginish kursigha élip mangdi. Öginish kursining orni qeshqer gézitxanisining yénidiki 308 ـ tash yol uchastikisining qorusida iken. Bizni 8 – 10 din bir öyge solap, her birimizge mawjushining eserlirini tarqitip bérip öginishke salghan idi. Her bir yataqning témigha öginish kursining nizamnamisi yézilghan bolup, uninggha mundaq yézilghan idi:
"sowét shiyujingjuyi xainlar goruhi biwaste pilanlighan, qeshqer wilayitidiki axunop bashchiliqidiki eksiinqilabiy qoralliq topilang goruhi ezaliri öginish kursining nizamnamisi."
uning astida bir qanche mezmunlar bolup, mesile tapshurush, iqrar qilish, kengchilikke érishish, bash jinayetchini jazalash, egeshgüchilerni sürüshte qilmasliq, neyzini arqigha qayrip urghanlargha xizmet körsetkenler qatarida chiqish yoli bérilidu... Dégendek adem aldaydighan sepsetiler yézilghan idi.
Bu öginish kursigha terep - tereptin ademlerni élip kélip, kichikkine qoruning ichi ademge toshup ketken idi, qarajüldin esirge chüshken biz 20 ademdin bashqa, mekittin kelgen 45 neper adem, yene nelerdindur kelgen bir top ademler bar idi, bara – bara tonushush netijiside ularning hemmisi 21 - awghust küni kechte sughunchazigha buyruq boyiche kélip, qoralliq qozghilanggha qatnashmaqchi bolghan, bashqa nahiyilerdin kelgen sherqiy türkistan xelq inqilabiy partiyisining ezaliri iken.
Ularning arisida yopurgha nahiyisidin kelgen bir top ezimetlet bar idi. Ularning yürüsh ـ turushi, gep – sözliri bashqiche idi. Men ular bilen sözliship baqqinimda ularmu sherqiy türkistan xelq inqilabiy partiysining ademliri bolup, yopurghidiki melum yachiykining orunlashturushi bilen, kölimi chong bolghan bir qétimliq qoralliq qozghilang kötürgen iken, qozghilang xitay dairilirini xéli aqsitip qoyup, yerlik qoshun bilen ularni bésiqturalmay, muntizm armiye yötkep qanliq basturush netijiside düshmen qoligha chüshken iken, ularning bashliqlirini qayaqqidur bashqa türmige qamap, adettiki puqralirini bizning qatarimizgha solap qoyghan iken. Ular shu qétimliq qozghilangda yopurgha nahiyisining yérimini igellep bolghan iken. Ular qamilip ikki ay ötkendin kéyin ularni bizdin ayrip bashqa terepke élip ketken idi. Kéyinki künlerde xitaylarning shu heqtiki axbarati élan qilin'ghan bir géziti qolumgha chüshken idi. Gézitte mundaq xewer qilin'ghan idi:
1969 - yili 9 - ayning 2 - küni yopurgha nahiyisidiki mexmut qurban bashchiliqidiki bir top buzghunchilar, 500 din artuq ademni qutritip, at harwilargha olturup, yopurgha nahiyisige hujum qildi. Uningdin kéyin nahiyimizning térim yézisi, aqchi yézisi, eshme yézisi qatarliq jaylargha ghaljirliq bilen hujum qilip, urush – chéqish, bulash ishlirini élip bardi. Bu ish ikki aydin uzaq dawamliship 76 adem urup yaridar qilindi we besh adem urup öltürüldi. Bu eksil'iqilabiy weten parchilash jinayi ishlirigha derhal zerbe bérish éhtiyaji tüpeyli, merkizi partiye hökümetke melum qilip, toluq qorallan'ghan muntizm armiye yötkep kélip, 9 - ayning 15 – künidin 18 -künigiche jiddi tutush qilip qoralliq topilang bésiqturuldi.
Gerche düshmen bizning put ـ qollirimizdiki koyza kishenlerni élip tashlap öginish kursigha élip kelgen bolsimu, ismida "öginish kursi" bolghan bilen emeliyette iqrar qildurush kursi idi. Urush, toqmaq, til - haqaret, qiyin - qistaq qatarliq ademning chüshige kirmeydighan jaza wastilirining hemmisi buyerde tépilatti. Yéyishimiz ikki wax qonaq unida etken umach idi, u aydin buayghiche bir qétim aq unning tamiqini körmeyttuq. U aydin bu ayghiche bir qacha chay yaki bir qacha qaynaq suni ichelmeyttuq. Öylirimizdin héch nersini élip bermeytti, ben'gilirimizning xumari qistap ketse tashliwetken babazini tirip kélip chiketti, uni tutashturidighan'gha ot yoq, mazni inchike pilik qilip ikki qishning ottursigha élip, ghildirlitip qizdurup ot chiqirip tamaka chiketti. Öyning ichide ghildirlighan awazni anglighan xitay saqchilirining zorawanliqidin qorqup bir qétim ot chiqiriwalsaq u otni uzun saqlaymiz dep, mazni pilik qilip iship uzun qu yasap uning bir uchigha otni yiqip, u köyüp bolghuche yene birtal tamakini chikiwilishqa ülgüretti, öyning ichi achchiq mazning tütünidin olturush tes idi. Emma ben'ge aghinilirimizning xumari üchün uningghimu berdashliq bérettuq.
Iqrar qildurup gep alalmighan xitaylar, bir ـ birimizni ziddiyetke sélip, arigha buzghunchiliq sélish hilisini ishlitip, arimizdin ikki ـ üch kishini mesile tapshurushi yaxshi, iqrar qildi, kengchilik qilimiz dep, künige birdin ademni tartip chiqirip köresh – pipen'ge sélishqa bashlidi, birinji bolup, yenila men ularning dumbiqi bolup, pipen'ge – köreshke tartildim.
"aldi bilen kengchilikke ériship, qoyup bérish qarar qilin'ghan enwer qadir bilen hibibullah hoshurning mawjushining inqilabiy lushenige qaytip kelgenlikini élan qilmiz" dep uning süritini mawzédongning resimining aldida toxtitip, kamirda filimge élip, uningdin kéyin méni öre turghuzup, méni bir munche haqeretlep, köresh ـ pipenni méning üstümdin élip bérishqa bashlidi, chünki qoyup bériliwatqan her ikkisi méning ezalirim idi, men ularning bashliqi idim, köresh ـ pipen bashlandi dégende töt adem yügrep chiqip méni basmidap xuddii men qéchip kétidighandek, meydan'gha sörep élip chéqti.
― men yolda qéchip kétey dep, sepning keynide qélip, arqamgha burulup qéchiwatsam, bu abdurshit dégen weten xaini bandit, axunopning yalaqchisi dep manga qoral tenglep, arqamgha yandurup qayturup élip kelgen idi.
― rastmu?
― men uning közige nepret közüm bilen bir aliyip qoyup rast, dédim.
Eger rast dep qutulmisam, öltüriwitish éhtimali bar idi, ular ur toqmaq, sür toqmaq qilip, ammiwi herikette ölüp qaldi, bésiqturalmiduq, xelqning gheziwi küchlük idi, dep jawab bérishi muqerrer idi.
Xaliqhaji temburchi sekrep chiqip:
biz mashinimizdin ayrilghan bolsaqmu héch gep emes, emma qaytishimizda her birimiz tanka, ayropilan bilen, güldürlep kirip, shinjangdiki xitaylarning hemmisini birni qoymay qiriwitimiz, dégining rastmu?
― ras!
― xitaylarning terjimani bolghan heyit peyy dégen sekrep kélip, hu! Kuspuruch, sen téxi xenzu qérindashlirimizni qirip tügetmekchimiting?!! Dep putidiki herbiyche yoghan bashliq set ayagh bilen qorsiqimgha bir nechchini tepti, aghriq azabidin béshim qéyip, közlirim bir némini körelmidi, bashqilarning sorighan soallirini angliyalmidim, uyan tartip, buyan tartip qandaqtur méni kelse kelmes dumbalawatatti.... Qishning soghuq künliride méni öre turghuzup qoyup, üstümdiki kiyimlirimni salduriwitip qandaqtur témpiratur ötküzimiz dep qiynashliri, keyni – keynidin tégiwatqan san - sanaqsiz tayaqlarning sanini élip bolghili bolmaytti ........
Xitaylar teripidin aldan'ghan bu "sepdashlirim" ning beziliri heqiqeten aljishqan, xitaylar teripidin tartilip kétilishke bashlan'ghan idi. Hetta mijit silingning qoghdighuchisi bolghan baturmu méning üstümdin shikayet qilip qalaymiqan pikir bérip rastmu? Yalghanmu? Dep méning téximu azaplinishmgha sewebchi boluwatatti...
Bundaq köresh - pipen men bilen tügimidi. Belki mendin bashlinip nöwetliship köp kishilerning béshigha kelgen idi. Her küni köresh ـ pipen, wayjan – wayey! Qiya, chiya, dert ـ elem üstige dert ـ elem ....
Uning üstige qeshqerning qishi jandin ötidighan soghuq bolidu, kiyimlirimizni salduriwitip, yalang ayaq, yalang bashtaq pipen qilishliri ademni qesten nabut qilishtin bashqa nerse emes idi.
3 - ayning bashliri idi, tuyuqsiz yene bir chüshümge kirip baqmighan soraq bashlandi, men tonumighan bir top xitay eskerliri bilen bir bölük xitay bashliqliri kélip, töt eskerning himayisida méni soraq qilghili turdi.
Soraqining mezmuni: mamutjan üstide idi.
Mamutjanning mesilisini pash qil?
― men qaysi mamutjanning? Dep soridim.
― xupsenlik qilma!
― men chüshinelmidim. Men mamutjan dégen kishini rastinla bilmeymen.
― séning teshkilatingdiki, qeshqer gung'enchuning kadiri mamutjan.
― men heyran qaldim. Bu xeq rastinla sarang bolup qaldimu yaki mamutjan rastnla bizning teshkilatta bolghiymiti?!! Qattiq xiyalgha chömüp kettim.
― mamutjanni men yaxshi tonuymen, emma men mamutjan bilen ezeldin bir yerde birqacha tamaq, yaki bir piyale chayni ichip baqqan emes, men rastnla mamutjanning bizning teshkilatta ikenlikini bilmeydikenmen, bügün birinchi qétim silerning aghzinglardin anglawatimen, dédim. Bu gep rastinla méning yürek sözüm idi.
― sen jahilliq qilip, bizni koldurlatma! Sen yaxshi bilisen, sen uni ezaliqqa tonushturghansen, hem sen uni qobul qilghansen.
― men mushu yerge kelgende bu ishning tigide bir yaman shumluqning yoshurun'ghanliqini, bularning méni mamutjan'gha yölep, yoqitish hile ـ neyringini teyyarlawatqanliqini aldin hés qilghan idim.
― men mamutjanni bu tereptin zadi chüshenmeydikenmen, dédim.
― ular tashqirigha chiqip kétip, birdemdin kéyin qaytip kelgendin kéyin, sanga yene oylinish pursiti bérimiz, bügünki bu soraq séning bilen munasiwetsiz, jahilliq qilmay yaxshi oylan, yene sen bilen söhbet élip barimiz, dep yumshapraq chiqip ketti, ular men bilen "söhbet" élip barmaqchi idi.
Men kamirgha qaytip kirgendin kéyin, nahayiti jimip ketken idim. Ularning sorighan soalliri méni bekmu biaram qilmaqta idi. Ichim bekmu tit – tit bolup kétip baratti. Bu ishning tigi ـ tektige yétip bolmaytti. Men mamutjanni yaxshi bilettim, bekmu chüshinettim. U kam - kütsiz xitayning birinchi derijilik sadiq ghalchisi, xitaylarning eng ishenchilik razwitchiki idi, yalghuz qeshqerde emes, pütün sherqiy türkistanda uning aldigha ötidighan xitayning yene bir sadiq ghalchisi yoq idi. Qandaq bolup bu mamatjan bizning adem bolup qaldiya!? Tolghinip zadi yatalmidim, kéchiche uyqum kelmidi, bu gheyri soraq yene söhbet nami bilen yene qachan bashlinar, kallamdin herxil xiyallar kechmekte idi, yérim kéche saet üchtin ashqanda bu bir top leniti set körümsiz xitaylar yene méni soraqqa chaqirdi.
― oylandingmu?
― oylandim.
― undaq bolsa sözle!
― némini sözleymen?
― mamutjanning mesilisini pash qil!
― men tünügünla rast gep qilghan, men mamutjan toghruluq zadi héch némini bilmeymen.
― sen jahil néme ikensen, purultariyat diktaturisidin qéchip qutulalmaysen, yamanni qoltuqigha alghan yamanning yamini, bilemsen! Sen uni aqlimay uning mesilisini pash qil. Partiyimizning siyasiti iqrar qilghanlargha kengchilik, qarshiliq qilghanlargha qattiq bolush, eger sen yene jahilliq qilidighan bolsang, jinayitingge jinayet qoshup jazalinisen .....
― ularni zadi ishendürelmidim. Biz bir qanche ay aldida mamutjan biz üchün xeterlik unsur, uni yoqitiwiteyli, dep uning piyige chüshüp yoqitimiz dewatsaq, axunop bizni tosup qoyghan, rastinla mamutjanmu bizning sepke qétilghan bolghuymitiya?! Kallam zadila éliship ketken idi. Bizning qararimizni, axunopning qarshi chiqip buzghanliqini deymu ya! Yaq undaq qilsam, béshimgha bala tiriwalimen.... Emma axunop bizni tosushta, bir mamutjanni yoqitish bilen xitay tajawozchilirini sherqiy türkistandin heydep chiqarghili bolmaydu, düshmenler meghlup bolghan küni mamutjan qatarliqlarmu bille yoqilidu, bir mamutjanni dep chong ishqa dexli bolidighan ishni qilip, uxlawatqan yolwasni oyghitip qoymanglar!!! Dégen sözi, mamutjanning bizning teshkilatimizda emes, belki u bizning düshminimiz dégenlik idighu!
Men ularning gépige bilmeymen, deplam jawab berdim.
Ular qorallirini taraqshitip, üstel üsitige bir nechche pay oq bilen betlep qoyup öre turup soraq qilghili turdi, men bashtin ـ axir bilmeymen, dep turdum.
Birsi kélip éghir telwe mushti bilen birni saldi, quliqim ghungngide qilip bir nechche minut ularning néme déginini anglimidim, peqet aghzining midirlighanliqini körüp turattim. Ular yene urdi, bu qétim sen bizning soalimizgha jawab bermiding dep naheq uriwatatti, quliqim zadi bir némini ishtmidi, ya rebbim! Bu némidégen tartquluq, undaq kün'ge qoyghuche jénimni alsangmu bolaptiken dep allahqa nale qiliwatattim. Ularning gépige jawab bérelmidim. Ular bir némilerni dep tillap yerni dessep, üstellerni taraqshitip biqip, méni yene kamirgha solap qoydi, bundaq soraq bir heptidin ashqan idi, axirqi qétim idi, men jandin rastinla toyghan idim, ular bilen takalliship bolmighinigha birni öltüriwitipla hemmidin biraqla qutulay dégen qarargha keldim. Kéchisi yene soraq sorighili kirdi, bu qétim bashqa birnechche bashliqi kelgen idi, ularning ichide birsini toniyttim. U jenubiy shinjang herbiy rayon siyasi bashqarmining bashliqi idi, ejeba olaytayop dégini kelmey bu bashliqi keptu ya! Eslide uyghularni uyghurlar soraq qilatti, néme üchünki méni xitaylar soraq qiliwatatti. Yene bashtin mamutjanning mesilisini pash qil dégen témidin bashlandi, men heqiqeten eqlimdin azay dégen idim, ularning mamutjan toghruluq sorighan soalliri méni rastinla ganggiritip qoyghan idi .......
Men eng axirqi ghezipim bilen bolghuluqni biraqla körey dégen niyetke keldim ـ de, hükeni boynumgha aldim:
― siler mamutjanni sherqiy türkistan xelq inqilabiy partiyisining ezasi dep guman qilidikensiler, mendin bu soraqni sorighili bir heptidin ashti. Qeshqerdiki siyasiy qanun kadirlirining hemmisini dégüdek partiye mektipige yighiwilip, nezer bentke aldinglar, gungchendanggha sadiq dep pütün qeshqer wilayitidin mamutjan bashliq bir qanche sanaqliq kadirni epqélip ishlettingla, siler mamutjannimu gumanliq dep qarighan bolsangla, silerning neziringlerde, uyghurlarning hemmisi gungchendanggha qarshi eksil'inqilabchilar iken. Undaq bolghandikin, pütün uyghurlarni qara qoyuq öltüriwitip biraqla bu eksil'inqilabchi uyghurlardin qutulsanglar bolmamdu? Dédim ـ de, ornumdin des turdum. Qéni! Merhemet ölümni mendin bashlangla, chünki men nex eksiinqilabchi, bu spat telep qilmaydu, dep öre turdum. Méning gépimge chidiyalmighan janabi chujang orniidin chachrap turupla, testikimge birni saldi, buni ekirip solap qoyungla dep chiqip ketti.
Etisi néme üchünki méni soraqqa élip chiqmidi, shuning bilen mamutjan toghruluq soraq axirlashti bolghay. Undin bashqa yene méning dadamning wapat bolghanliq xewiri kelgen idi. Xewerni anglapla, hemmidin ada ـ juda bolush qararigha keldim, men u küni telwe idim, eger soraqchilar yene pelpetish soraq sorisa janni tikettim, dadamning ich aghriqida yighlidim, dadamgha chidimidim, kéchiche sözleplam chiqtim. Bashqilarni uxlatmidim, ular méni kallisidin azdi, sarang boldi, déyishti, ularning gépi manga "sen sarang boliwal saranggha sot yoq" dégendek tuyuldi, shundin étibaren men "sarang" boliwaldim, aghzimgha kelgenni sözlewerdim, méning gépimning béshi bilen ayighini héch kim perq ételmeytti, beziliri rastinla buninggha bek kelgülik keldi, dadisi öldi. He dise buni kéche ـ kéchilep epchiqip kétip uxlighilimu qoymidi. Bu rastinla méngisidin azdi dep testiqlap bérishti. Shuning bilen men xitaylarning sorighidin qutulghan idim.
1989 - yilining küz pesli idi. Men türmidin chiqqan'gha xéli zamanlar bolghan idi. Bir küni semen tereptin sheherge qarap kétiwatattim. Lengger mihmanxanisining aldigha kelgende mamutjan uchrap qaldi. Salam ـ saet qilishqandin kéyin, méning öyge kechlik tamaqqa kétiwatqanliqimni bilip, "mawu yerde pakistanliqlar bir risturan achti. Kechlik tamaqni mushu yerde bille yeyli" dep méni tamaqqa teklip qildi, men risturan'gha kirdim, néme üchün méni tamaqqa teklip qilghanlighini hazirghiche bilmeymen. Tamaq buyrutti, tamaq kelgüche pursetni gheniymet bilip, türmide bolup ötken kona ishlarni we soraqning tepsili ehwalini mamutjan'gha qisqiche sözlep berdim. Angghuche tamaqmu kelgen idi. Men behozur tamaqni ishtiha bilen yédim, emma mamutjan olturghan péti xiyalgha gherq bolup ketti. Men mamutjan'gha pat – pat qarap qoyattim. Uning pütün bedini titreshke bashlighili turdi. Renggimu bashqiche özgirishke bashlighan idi. Toxtimay ulugh kichik tin'ghili turdi. Men tamaqqa teklip qilghandin kéyinla, hushigha keldi. "men ashu yillarda bir mezgil leylep qalghan idim. Manga bolghan pozitsiyisimu gheyri idi, néme sewepki désem esli ish mundaq ikende!" dédi.
*****
Peylo Emgek Bilen Ozgertish Meydanda-3
peylo meydan ― emgek bilen özgertish meydani bolup, xitay dairiliri ichki qismida emgek bilen özgertish 2 - tarmaq etriti dep ataydu. Birinchi tarmaq etriti ürümchidiki bajaxu türmisi.
Peylo meydan ― jenuptiki baghu – bostanliq, méwe – chiwining makani, yéshilliqta her qandaq wilayettin alahide üstün turidu. Peylo meydan pütünley yipinche ormini bilen pürkünüp turidu. Peylo meydanning yalghuz tirek derixinila qeshqerdin ürümchige mangidighan tash yolning ikki teripige töt qatardin tizip orunlashtursa yétip éship qalidu, baghliridiki serxil méwiler atayiten yétishtürülüp, xitayning merkizidiki bashliqliridin mawzédunggha, ju inleyge, aptonom rayondiki emeldarlargha sowgha qilip ewetip bérilidu, u méwilik derexler alahide perwerish qilin'ghan bolup, her tüp méwining yénigha bir qanche adem, bir qanche tixnik künige bir qanche qétim tekshürüp kélip turidu, méwilirini yerlik emeldarlar yéyelmeydu, chünki u mawning yeydighan méwisi ـ de!
Yéqinki künlerde bu baghu bostanliq, méwe – chiwilirining temi terep – terepke dang ketken makanda, aptonom rayonning we wilayetning her derijilik yighinliri chaqirilidighan mejlisgahigha aylan'ghan idi. Epsus her bir tüp méwe, her bir tüp dewu derex, her bir tüp giyah yerlik xelqning issiq qanlirining bedilige yaritilghan idi. Ularning yewatqini méwe – chiwe, purawatqini xush buy hid bolmastin, belki qan – jiring idi!!!
Peylo meydan ― yopurgha tereptin mangghanda mekitke baridighan zerepshan deryasining boyigha jaylashqan bir jayning ismi. Tarixtiki riwayetlerde éytilishiche, mekitning ambili, qeshqerdin kélidighan madotey dégen xitayni kütüwilish üchün, zerepshan deryasining boyidin yopurgha terepke üch kilomitir kélidighan bir yerge bir peylo yasighan iken. Peylo dégini xitayche söz bolup, menisi, qanatsiz katta derwaza dégen menani bildüridu, yaghachtin yasalghan bu peyloning ikki teripige üstige rengga reng rex bilen yupuq yépip yasap, astigha payandaz sélip, mado teyni peylodin ötküzüp, qarshi alghan iken, mado tey ketkendin kéyin üsti tereptiki we yan tereptiki heshemetlik rextler élip tashlinip, peqet yaghichila uzun muddet saqlinip qalghan iken. Shuning bilen kishiler u yerning ismini peylo dep atishidighan bolup qalghan. Peylo yasalghan yerning orni yeken'ge tewe bolghanliqi üchün beziler yeken peylo depmu ataydu.
Shinjang gung'enting siyasiy bashqarmisining bashliqi ubulqasim hamut, 50 - yillarning béshida bu yerge kélip emgek bilen özgertish meydani qurushqa muwapiq yer iken dep qarap, testiq sélip pul ajratqan iken. Shuning bilen u yer emgek bilen özgertish meydani qilip qurulghan iken, aridin 20 yil ötkende ubulqasim hamutmu bu türmige 20 yil késilip kirip yétip, "özem salghan türmige, özem kirip yattim" dep, yighlap hesretlen'gen idi. Epsus u adem éghir kisellik azabi bilen uzun muddet türmide yétip saqiyalmay, türme sirtida ijra qilish nami bilen qoyup bérilip, uzun ötmey alemdin ötti. Mezkurning öyi qeshqer yumilaq sheher köl béshida bolup, axunopning xoshnisi we yéqin ademliri idi. Yatqan yéri jennette bolsun, amin!
Peylo meydanda töt dadüy, bir yéngi hayat etriti, bir su qurulush ambiri qatarliq alte özgertish dadüyi bar. Men bar yilliri texminen alte mingdin artuq jinayetchi bar idi. Her dadüyde 1500 etrapida jinayetchi bar idi.
1 - dadüy zerepshan derya boyigha ― peylogha jaylashqan bolup, eng burun sélin'ghan türme bolghanliqi üchün u türmining nami peylo meydan dep atilip kelgen. Paxta bilen déhqanchiliqni asas qilip yer tériydu. Ayal jinayetchilermu bu yerde özgertilidu. 1 -dadüy jughrapiyiwi jehettin yekenning xangdi yézisigha yéqin. Yene bir teripi mekitke yéqin.
4 - dadüy peylo meydanning qap ottursigha jaylashqan bolup, changbusi(meydan shitabi) 4 - dadüyge orunlashqan. Déhqanchiliq bilen shughullinidu. Idare ـ jem'iyet, mektep, mashina etriti, tiraktur etriti, un zawuti, qoshumche kesp etretlirining hemmisi changbugha jaylashqan. Bir teripi mekitning shéhiddöng yézisigha tutishidu.
3 - dadüy maralbéshining awat yézisigha yéqin, binam échish emgiki bilen shughullinidu, eng japaliq.
2 - dadüy derwazisi qapqara bolghanliqi üchün qaraderwaza depmu atilidu. 2 - dadüy peylo meydan boyiche noqtiliq dadüy hésablinidu. Bir teripi yopurghining bayawat yézisigha yandash kélidu. Bu dadüyde töt jungdüy bolup:
1 - jüngdüyi siyasiy jinayetchilerni asas qilidu. Binam échish emgiki bilen shughullinidu, eng japaliq.
2 - jüngdüy jinayi ishlar jinayetchiliri jüngdüyi. Déhqanchiliqni asas qilidu,
3 - jüngdüyi muddetlik késilgen, siyasiy we jinayi ishlar bilenki xitay jinayetchilerni asas qilidu, déhqanchiliq bilen shughullinidu.
4 - jüngdüyi gomindangning urush jinayetchiliri, osman baturning muddetsiz késilgen ademliri hemde tengritighining jenubiy we shimalidiki muddetsiz we ölümge höküm qilnip ikki yil kéchiktürüp ijra qilinishqa qaldurulghan jinayetchilerning hemmisi 4 - jungdüyde bolup, peylo meydandiki we "shinjang" diki xeterlik jinayetchiler bu jüngdüyde özgertilidu. Men mushu muddetsiz jungdüyde turghan idim. Men turghan jungdüyde, xotenlik abdulhémid damollamning bir tughqan inisi abdusemet damollam, xoten kiriyilik abdulheyxan hajim, kelpinlik mamut hesen damollam, sherqiy türkistan milliy armiyisining générali xemit arslan, chet ellik " shipiyon"lar qatarliq "xeterlik" jinayetchiler özgertilidu.
Siyasiy jinayetchiler 1 - jüngdüyi bilen, bizning muddetsiz 4 - jüngdüy binam échish bilen shughullinatti. Emgek sijilliqi bek éghir idi. Etigini sübhi bilen ishqa mangsaq axshimi köz qarayghanda ishtin kélettuq. Etidin kechkiche janggalda qaqasliqta binam achattuq. Ichidighan su yoq idi. Etigini ishqa mangghanda bizning keynimizdin qaynaq su élip yolgha chiqqan kala harwisi, chüsh bilen aran yétip kéletti. Ussuzluqtin ademler halidin kétetti. Qorsaq toymaytti, etigini bir sériq qonaqning qasqanda pushurghan nini bilen, bir kora qizilchining kökini béretti. Chüshte yene bir qonaq nini bilen, bir chümüch qizilchining kökini biretti, axshimi umach yaki zang dégen tamaqni béretti. 8 - aydin kéyin qizilchining kökining ornigha sewze qaynitip béretti. Yil boyi aq unni peqet qurban héyitta her küni bir qétim, xitaylarning bahar bayrimida her axshimi bir qétim yeyttuq, qaldi künlerde qonaq momisi yeyttuq. Emgekning éghirliqidin, harghinliqtin, yadangghuluqtin, maghdursizliqtin, her heptide bir ـ ikki adem ölüp kétetti. Kiselliktin ölidighan ademlerning sanimu az emes idi.
Beziler emgekning éghirliqigha, achliqqa, ussuzluqqa chidimay, yalghandin qachqan bolup, özini ölümge qesten tutup béretti, bizni qoralliq xitay eskerliri saqlaytti. Qachidighanlar "bogo! Benjang, men qachtim" dep warqirap qachatti. Eskerler agahlandurush qilip asman'gha bir pay oq atatti, uninggha unimighanlargha, nishanlap, ölidighan yirige qaritip étip öltüretti. Yashashni xalimighanlar "bundaq qiynalghandin köre ölgen yaxshi" dep, qesten özini ölümge tutup béretti. Beziliri ish meydanida kétiwitip, yiqilip ornidin turalmay, jan üzüp kétetti. Beziliri axshimi ishtin kélip yatatti, etigini oyghatsaq ornidin turmaytti. Qarisaq harghinliqtin yürikining soqushi toxtap jan üzüp ketkenlikini biliwalattuq. Ölgenlerni töt mitir xese bilen orap, namizini chüshürüp kömüp qoyattuq. 2 - dadüyning zaratgahliqida men bilidighan méning shiriklirimdin 106 kishining jesiti qaldi. Undin bashqa men bilidighan bashqa jinayetchilerdin ölgenlerning sani men turghan 10 nechche yil ichide 600 din ashqan idi. Yeni men turghan 10 nechche yil ichide bashqa besh dadüydimu uningdin artuq adem ölgen idi.
Peylo meydanining haywanlirining yémek – ichmiki peylo meydanida özgertiliwatqan jinayetchilerning yémek ـ ichmikidin yaxshi idi. Peylo meydanining atliri künige aldidin ashqudek qonaq yeytti. Ussuzluqigha sowutulghan qara chay ichetti, jinayetchiler bir qétimmu chay salghan chay échish pursitige érishelmeytti. Peylo meydanining kaliliri künige aldidin ashqudek helep bilen qonaq unida atayiten étilgen pom yeytti. Bichare jinayetchiler bir toghram zaghra nan'gha zar bolup, közliri achliqtin chekchiyip kétetti. Peylo meydanining tonggüzlirining yeydighan yémikini men nomus qilip éghizgha alalmaymen, uning yeydighan nersilirining sani bekmu jiq idi. Chünki ularni xitaylar özliri yeydighan bolghanliqtin, alahide biqilatti. Achliq azabigha chidimighan jinayetchilerning beziliri, haywanning aldidiki yémekni tartip yep, ölgüche tayaq yeytti, beziliri haywan yémikini yewalghan jinayiti bilen eyiblinip, qandaqtur charwichiliqqa buzghunchiliq qilghanlar qatarida qoshup jazalinatti. Qorsiqi toymighan jinayetchiler aldigha kelgen nersilerni yeytti. Mesilen, qoghunning shapiqi, qoghunning urughi, tashlandi eski söngek qatarliqlarni qaynitip süyini ichetti. Qoghunning urughini yep qorsiqi isilip, teret mangmay, yiqilghan jinayetchilerdin bir qanchisi qerelsiz ölüp ketken idi. Maralbéshiliq barat baxshi dégen bir adem bar idi. U eksil'inqilabchi jinayiti bilen 15 yilliq késilgen idi, u hemmidin égiz boyluq adem bolghachqa bashqilarning közige alahide chéliqip turatti. Özi kélishken ustixanliq, rawrus, berjes adettiki töt ademning ustixini bar adem idi. Rehmetlik achliqtin qoghunning urughi bilen qoghun - tawozning shapiqini yep qoyup qorsiqi isilip, teret mangmay, qorsiqi ishship kétip sekratqa chüshidu, yallap ishletken jinayetchi doxturlar bu ademni derhal opratsiye qilmisa bolmaydu, changbugha apirayli dése, hazir kech bolup ketti, türmning qaidisi boyiche kech saet sekkizdin kéyin türmidin adem élip chéqishqa bolmaydu, dep qesten unimaydu, shuning bilen kéchisi jan üzüp kétidu. Jinayetchilerning qorsiqi toymay achliqtin, maghdursizliqtin, késellik azabi bilen ölüp turatti. Késel bolghanlarni alwang teriqiside dawalaytti, doriliri yéterlik yaki yaxshi bolmighanliqi üchün, késel bolghan adem asasen saqiyalmay tézla ölüp kétetti. Türmidiki köp jinayetchiler bilen ayrim mungdashqanda, hemmisining oxshashla gépi: "qorsiqim toyghudek bir wax tamaq bérip etisi étiwetse razi bolattim" deytti. Menmu shu künlerde türmidin saq chéqishimgha közüm yetmeytti, harghinliq, achliq, maghdursizliqtin, künlerning biride menmu ölüp kétimen'ghu dep ümidsizlik ichide hesret chékettim. Méning ümidsizlen'genlikimdin xewer tapqan dostlirim we méni hörmetleydighan pishqedem ustazlirim, manga nesihet qilip, imkan bar hayatliqni saqlap qélishning charisini izdep tarixtiki ötken qehrimanlarni misalgha élip ilhamlanduratti ......
Bir küni men xotenlik muhemmed rozi dégen muddetsiz késilgen bir jinayetchi bilen mungdiship qalghan idim. U türmide yatqili shu künlerde 33 yil bolghan iken. U adem adette kun boyi gep qilmaydighan yaki sarangliqini yaki saqliqini bilip bolghili bolmaydighan ghelite bir shexs idi. Özining déyishiche gomindangning türmisidin, gungchendangning türmisige éship qalghan adem iken. U hayatida öylenmigen, ayal kishi bilen bir qétimmu bir yerde bolup baqmighan adem iken. U manga yighlap turup: manga qorsiqim toyghudek bir wax tamaq bérip, qéri bolsimu aghzidin ho chiqip turidighan ayal bilen bir kéche yatquzup etisi étiwetse, bu hökümettin u dunya ـ bu dunya razi bolattim, dégen idi. Mundaq ademler jiq idi. Yene beziliri türmidin mudditi toshqandimu öylirige kételmigen bolghachqa, ölüp kétishni oylaytti. Chünki u zamanlarda mudditi toshsimu herxil bana ـ sewepler bilen yenila qoyup bérilmeytti, ular özlirini muddetlik yattim 8 - 10 yil, muddetsiz yatarmen yene qanche 10 yil dep, ümidsizlik bilen shikayet qilishatti .
Shuning üchün peylo meydanda ölüm jazasigha höküm qilinip, özini qesten ölümge tutup béridighanlarning sanimu az emes idi. Xitay hakimiyitige qarshi isyanlar, qarshiliqlar üzülmey bolup turatti. Men bu heqte bir nechcheylenning ish ـ izlirini eslep ötüshni layiq kördüm.
Abdullah muhemmedning ölümi abdullah muhemmed mendin besh yash chong idi. U yekenlik bir dini kishi bolup, yéngisardin tartip poskamghiche dini teshwiqi dewet bilen shughullan'ghanliqi üchün muddetsiz qamaq jazasigha höküm qilin'ghan idi. Türmige kelgen kündin tartip bir künmu emgekke chiqmighan idi, u özini gunahsiz hésablaytti. Men peqet balilargha sawatsiz qalmisun üchün islamdin ders berdim, islam dini pütün insanlargha allahtin kelgen din. Méning ögetkinim allahning kitabi, uni hemme ademning teshwiq qilish hoquqi bar, néme üchün méni senler jinayetchi deysler? Deytti.
Ésimde qélishiche 1973 - yilining qish pesli idi, uni emgek bilen özgertishke qarshiliq qildi, emgekke chiqmidi, dep küresh – pipen'ge tartmaqchi bolup, otturigha sörep chiqti. Aldin orunlashturulghan "aktiplar" tartip béshini peske qaritip bésip turdi. Abdullah muhemmed ularni düshkelep ittiriwitip yuqiri awazda "yoqalsun pütün dunya musulmanlirining esheddi düshmini, qanxur jallat maw zédung!" dep towlidi. Hemmeylen hoy! Déyiship hang ـ tang qélishti. Bizning jungdüyning yérimi muddetsiz xitay jinayetchi, yérimi uyghur jinayetchi bolghanliqi üchün, uning gépini chüshenmigen xitay jinayetchiler, u néme dédi? Dep sorighili turdi. Kadirlar uning yene bir némilerni dep qoyushidin ensirep uni basmidap baghlap, aghzigha béshidiki tumiqini tiqip, éghizini achurmay, sörigen péti, qara öyge élip ketti. Hemmeylenni tarqitiwetti. Bizmu muzdek yerde olturushtin qutulup, kamirlargha tarap kettuq. Keynimdin 4 - 5 xitay jinayetchiler kélip, mendin sorighili turdi, menmu abdullah muhemmedning sözini birdin bir terjime qilip berdim. Ular qaqaxlap külüp, uyghurlar heqiqen yaman millet iken! Déyishti. Bir demdin kéyin yene birsi atayiten kélip, pütün dunya musulmanlirining esheddi düshmini dédimu? Yaki pütün dunya xelqining esheddi düshmini dédimu? Dep soridi, men, pütün dunya musulmanlirining esheddi düshmini dédi, désem, turup kétip, "u dini adem iken" dédi. Shu ish bolup, yette kündin kéyin abdullah muhemmedke ölüm jazasi bérip changbu da ijra qildi.
Ismail emetning ölümi ismail emet tigi yéngisarliq bir miyip bolup, ikki puti ichige kirishken aran – aran mangidighan bir kishi idi, qeshqer shehirining sey bazirida seychilik qilip jan baqidighan bir ajiz insan idi. U ademni qeshqerliqning bilmeydighini yoq idi. Mawzédungni tillighini üchün 20 yilliq késilip peylogha kelgen idi. Gerche bir jungdüyde bolmisaqmu pat – pat körüshüp turattuq. Bir küni jungdüyning ichige mawzédungning eserlirining waraqliri toshup kétiptu. Etigini ornidin turghan jinayetchiler hemme yerde mawning eserlirining chéchilip yatqanliqini körgendin kéyin, qorqup yoldin mangalmaydu, dessep qoyushtin qorqidu. Kadirlar kirip gumanliq kishilerdin bir qanchisini tutup qamap qoyidu hemde qiynashqa bashlaydu, buninggha chidiyalmighan ismail emet yataqtiki chala yirtilghan kitablarning hemmisini élip chiqip, seynagha tashlap özining qilghanliqini iqrar qilidu, shuning bilen bashqilar zulumdin qutulup qalidu. Ismayil emetni yette kündin kéyin oxshashla ölüm jazasigha höküm qilip, changbuda ijra qilghan idi.
Amanullahning ölümi amanullah xotenlik bolup, bala waqtidin tartip xitaylar bilen éliship kelgenliki üchün, bala jinayetchi bolup jazalinip, yéshi toshqandin kéyin muddetsiz qamaq jazasigha höküm qilinip, biz bar türmige kelgen idi. Uning dadisi pethiddin nur muhemmed 1954 – yilidiki abdulhémid damollam rehberlikidiki xoten islam herikitining rehberliridin biri bolup, xitaylar teripidin 1958 - yili xotende ölüm jazasigha höküm qilin'ghan idi. Merhum erep, paris tilini, ros tilini mukemmel bilidighan bolghanliqtin 43 - yilliridin 47 – yillirighiche xoten gézitide tehrir bolup ishligen. Kéyinki waqtida muhemmed imin bughra bilen iysa ependi chiqiriwatqan "erk" gézitide bir mezgil ishligen iken.
1976 - yili mawzédung ölgende bizning jungdüydiki muddetsiz jinayetchilerni ishqa élip chiqmay, siyasiy öginishke teshkilligen idi. Muddetlik qamaq jazasigha höküm qilin'ghan jinayetchiler bar jungdüyler oxshashla ishqa chiqiwergen idi. Bizni öginishke uyushturup, xuagopinggha bolghan köz qarishinglarni denglar dep, soal chiqirip muzakirige uyushturdi. Chünki mawzédung ölgendin kéyin xuagoping dégini bashliq bolghan idi. Amanullah öz sözide: "méning bowamni stalin öltürgen, dadamni mawzédung öltürdi. Méni xua gopingning öltürishi turghanla gep" dédi. Kadirlar uningdin gep sorap kochilawerse, kommunistik partiyini, xitayning hemme bashliqini birmu bir tillighili turdi, aghzi bésiqmidi, shuning bilen uni baghla dése baghla! Dep, tutup élip mangdi. Uninggha ölüm jazasi béridighanliqini uqturup, eger tewbe qilsang, jinayi jazani özgertimiz dep, bir hepte sürük berdi. Hetta jinayetchilerdin bir nechchisini kirgüzüp tewbe qilishqa ündidi, ünümi bolmidi, belki u sözide: "méni u dunyada hör qizlar kütüp turidu, ölümning yaxshisi shéhidlik ölümi, xitaylargha ishligendin köre ölgen yaxshi......" dep ölüm yolini talliwalghan idi .
Amanullahni dadüyning hoylisida höküm qilip étip öltürdi, tarixtin biri dadüyde adem atmaytti, bir amanullahni shundaq qildi, atqandin kéyin merhumning jesitini yatqan jayida qoyup, pütün jinayetchilerni teshkillep, jesetning chörisidin bir kün aylandurup "sawaq" aldurdi.
Amanullah shu künlerde 22 yashliq öylenmigen, chirayliq, qiz balidek nazuk bir yigit idi, merhumning yatqan yiri jennette bolsun, amin!
Yolwas hesenning ölümi yolwas hesenning milliti qipchaq bolup, aqtu nahiyisining barin yézisidin idi. U qeshqer yol asrash idarisining shopuri bolup, bizni sughunchazigha élip barghan shopur idi. U manga oxshash qarajülde esirge chüshüp, 15 yilliq qamaq jazasigha höküm qilin'ghan idi. U peylo meydanning 2 – dadüyining birinchi jungdüyide turatti. Ularning jungdüyimu oxshashla binam échish emigiki bilen shughullinatti. Emgek séjilliqi bek éghir idi. Ularning jungdüyidimu oxshashla ölüm ـ yitim ishliri körünüp turatti. Muddetlik késilgen siyasiy jinayetchilerning hemmisi yolwas hesen bar jungdüyde idi.
1974 – yili 8 - ayning 21 - küni del bizning qoralliq qozghilanggha atlan'ghanliqimizning 5 yilliq xatire küni idi. Yolwas hesen türmidin ghayip boldi. Héchkim uning dérikini alalmidi. U türmidin qachqan idi. Peylo meydanida nahayiti bir jiddi weziyet barliqqa keldi. Terep - tereptin esker bashliqliri kélip türmini qorshap, ghadir üskün qilishqili turdi. Yéqin ـ yiraqtiki jinayetchilerning iz dérikini qiliship, hemmini türmige solighili turdi. Men shu küni yantaq chépish üchün janggalgha ketken idim. Méning kala harwam nahayiti qiri kala bolghanliqi üchün bek asta mangatti, kechte türmige yéqin qalghanda bizning jungdüydiki xitay jinayetchiler ichide muddetsiz késilgen gomindangning bir générali bar idi. Uni men wu général dep atayttim. U mendin bekla memnun idi. Men her qétim uni général dep chaqirghinimda u külüp kétip: "heqiqi général sen! Bizning milyon kishilik üstün eskiri küch bilen qorallan'ghan armiyimiz turup, kommunistlargha zéminimizni tartquzup qoyduq. Siler 25 adem kommunistlarning kücheytilgen bir polk eskiri bilen alte - yette saet urushup ularning nurghun eskirini yer chishlitip, kommunistlarni shermende qildingla, silerdin biz gomindangchilar öginishimiz kérek .... Yéqinda bizni alahide kechürüm bilen qoyup béridighan oxshaydu, eger türmidin saq chiqip qalsam, hongkonggha bérip silerning shanliq, qorqmas, batur iradenglernii eser qilip yazimen" deytti.
U aldimgha yügrep kélip: "sen derhal türmidin qach! Bu sanga atap teyyarlighan üch nan, bir qapaq su, 5 ywen pul, bu nersiler bilen sen shéker kölge yétiship baralaysen, u yerdin mashina tosup, ichkirige baralisang, bu méning dostumning adrisi sanga yardem qilidu...." dep, aldirap tinep bash ayighi éniq bolmighan bir yürüsh geplerni qilip ketti. Men uningdin néme boldi? Men némen üchün türmidin qachimen? Sen birer gep anglidingmu? Dep sorisam, u mundaq hékaye qilip berdi:
― "yolwas hesenning türmidin qéchishi bilen, etigendin tartip hazirghiche axunopchilarning hemmisini tutup qaraqoyuq qara öyge solidi , bezilirini bashqa türmilerge élip ketti, mergezdin xewer keptu, yéqinda sowétler ittipaqi bilen xitay soqushidiken, urush bashlinishtin burun, xeterlik jinayetchilerni öltüriwitishni tapilaptu, shu sewebtin tutqun bashlandi, sen bolsang yash, men séni chüshinimen, sen bolsangmu saq qal....." dédi. Men uning sözige zadi ishen'güm kelmidi. Eger qachqan teqdirdimu, uning bergen nersiliri bilen shéker kölge yétip bérishim zadi mümkin emes idi. Yolda ussuzluqtin ölüp, qum barxanlirining astida qélishim tebii idi. Shularni oylap kalini heydep bir bésip, ikki bésip türmige yéqinlashtim. U mendin aghrinip xursin'ghan péti seyxanigha kirip ketti. Chünki u köktatliqta ishleytti. Men türmining derwazisining aldigha kelsem, türmining derwazisining üsti qorallan'ghan eskerler bilen tolup kétiptu, türmining aldi ـ keyni, yol boylirida eskerler qalaymiqan chépip yürüshüptu, héch kimning héchkim bilen ishi yoq. Uyaqtin ـ buyaqqa at chapturup yürgen eskerlerning sanini élishmu qiyin idi. Derwazigha kélip qarawulgha qaytip kelgenlikimni melum qilip türmige kirip kettim. Jungdüyning ichige kirsem hemmining béshi sanggilighan, bir éghizmu gep yoq, hemme timtas idi. Poteydiki eskerlerning sani adettikidin nechche hesse köp idi. Men xalagha kirip taharet sundurup, bir pes oltursam tonuydighan bir ـ ikkisi xalagha kirdi, ulardin gep sorisammu manga bir néme démidi. Men zadi bu ishning tigi tektige yételmidim. Kechlik tamaqni yédim. Her axshimi yoqlima bolatti. Tamaqtin kéyin hapila shapila pushtek chélip hemmimizni qorogha yighdi. Bir top qoralliq eskerlerning himayisida kadirlar kirip keldi. Adette qoralliq eskele r türmining chige zadi kirmeytti, bu qétim u qaide buzulghan idi. Dadüyning bashliqi yuqiri awaz bilen: " bügün bir qisim özgermes jahil unsurlarni qaytidin qolgha alduq. Ular qoralliq topilang qilip, armiyimizning qorallirini bulap, jahan özgertish xam xiyalida bolghan iken, bügündin tartip öginish kursi élip bérilidu. Hemmeylen hökümetke yéqinliship, jinayetchilerni pash qilip, xizmet körsitip, jinayitini yenggillitishi kérek! Xizmet körsetkenlerge chiqish yoli bérilidu!......."
men shu chaghdila ishning tigige yetken idim. Wu généralning dégenliri yalghan idi. Méning u ish bilen zadi alaqem yoq idi, u qoralliq qozghilangni uyushturghanlar bashqa jungdüydiki bizning shérikler iken, ularning köpchiliki axunopchilar we maralbéshidin kelgen siyasiy jinayetchiler we bir qisim bashqa ish bilen türmige kirgen, kéyin siyasiy jinayetchilerning tesiri bilen özgergen ademler iken. Ular bashqa jungdüyde bolghanliqtin ular bilen uchrishish pursiti kem idi. Paranglashqudek purset yoq idi. Peqet yoldila uchriship qalsaq salamlishattuq, xalas.
Kéyin bilishimche, ular qoralliq qozghilang kötüridighan bolup, bir yürüsh pilanlarni tüzüp, teshkili resmiyitini mukemmel turghuzghan iken, ularning qoralliq qozghilingigha sirttinmu ademler qoshuluptiken, qoralliq qozghilanggha yéqinlashqanda, sirttiki chétishliqi bar ademlerdin birsi yerlik saqchi orunlirigha melum qilip qoyup, türme ichide tutqun bashlan'ghan iken. Sirttiki ishtin xewer tapqan yolwas hesen heriket pash bolghandin kéyin eslidiki pilan boyiche türmidin qéchip ketken iken. Türmidiki tutqunda köp ademler qaytidin qolgha élindi, qara öyler toshup ketti. Bezilirini bashqa dadüyning qaraöylirige qamap, soraq sorighili turghan idi. Hemme dégüdek jinayetni yolwas hesenning boynigha artip özini chetke alghan idi. Aridin uzun ötmey yolwas hesen yopurghining bayawat yézisidin tutulup, türmige élip kélindi, unimu ayrim kamirgha qamap, put qollirigha koyza – kishen sélip dehshetlik qiynighili turghan idi, her küni ikki wax qonaq momisi bilen bir qacha su bérip, achliqtin téximu qiynighan idi. Uning derdi peryadini uninggha tamaq toshuydighan jinayetchi ashpezlerdin bilip turattuq, bizning amalimiz yoq idi. Héch kim uninggha maddi yardem bérelmeytti, yéqinlashqanlarni bihude qiynap uning bilen bolghan munasiwitini sürüshte qilatti.
Texminen üch ay bolghanda, qara öydiki yolwas hesen kamirning ishikini achmay, kadirlarni kirgili qoymaptu, tamaq yaki su qatarliq nersilerni élishni ret qiptu. Gundipaylar qaraöyning ishikini achalmay jinayetchilerni yardemge chaqiriptu, jinayetchiler gep qilsimu kamirdin awaz kelmeptu. Xitay gundipayliri bilen xitay chirikliri kéliship uninggha sirttin gep qilsa jawap bermeptu. Méni terjimanliqqa chaqirghan iken bardim. Heqiqeten kamirda awaz yoq idi. Buyruqqa binaen kamirning ishkini uzun bir yaghach bilen tötimiz urghili turduq, bir - ikki - üch bilen tekrar uriwerduq, kamirning ishiki polattin yasalghan, qara tanika taxtaydin qaplan'ghan, bijirim ishik bolghanliqi üchün asan échilmidi, yaghachning uchini here bilen uchlap qayta urushqa bashliduq, uzun hepileshkendin kéyin ishikning qap ottursidin kama échildi, yene échilmidi. Kamadin qarisaq, ademning bedini köründi. Biz uriwirip yaghach zerbisidin yolwasning bedenlirini tétiwetken ikenmiz. Uning bilen bolmay, ishikning yan teripidin kishikini buzup, ishikni ichige yiqittuq. Yolwas alliburun ölgen iken. Kamirning ichide sésiqchiliqqa chidap turghili bolmaytty, kamirning tamlirigha poq bilen shuarlar yézilghan idi. Mawzédungdin tartip xitayning chong ـ kichik bashliqlirining hemmisini yoqitayli! Xitaylar sherqiy türkistandin chiqip ketsun! Yashisun azadliq! Jandin kechmigüche janan'gha yetkili bolmaydu! Ya ölüm ya körüm! Musteqil sherqiy türkistan bolmighuche bizge yaxshi kün yoq! Qamcha boyi xitaylarning hemmisini zéminimizdin heydep chiqirayli! Dégendek shuarlar tolup ketken idi. Yerde bir qachida yolwas hesenning tamaq yeydighan qachisi turuptu, qachining ichide süyüldürülgen poq bar idi, merhum yolwas özining poqi bilen shuar yazghan iken. U özining yotqinining estirini inchike yirtip, aghamcha toqup, aghamchining bir béshini sirtmaq qilip boynigha sélip, bir uchini ishikning tutqisigha ilip, bedinini ishkke chaplap, putini uzalitip, ésilip öliwalghan iken. Merhumning jesiti ikki kün öyde turuptu. Biz üchinchi küni ishikni achqan ikenmiz. Merhum qara öyde éghir kisel bolghan iken. Yotisining tigi teripi yiringdap, qan bilen zerdapqa toshup ketken iken. Qara öyde yatqanda uni dawalimighan iken. Biz shundaq ikki ishtin xulase qilghan iduq. Birsi, yolwas öliwilip pütün jinayetni öz üstige élip bashqilarni qoghdap qalmaqchi bolghan. Yene birsi, u kisellik azabidin, aghriqqa berdashliq birelmey ölüm yolini talliwalghan.
Ehwal melum qilin'ghandin kéyin, yolwasni kömiwitishke buyridi. Merhum mamut hesen damollam yuyup, kipenlikke aldi, namizini chüshürüp harwigha bésip, zaratgahliqqa men bilen aqchaxun dégen yekenlik adem ikkimiz barduq. Tamdiki shuarlarni yuyuwitish üchün barat isimlik 15 yilliq késilgen, qaghiliqliq bir siyasiy jinayetchini qaldurdi. Biz yolwasni ikki mitir chungqurluqtiki qum barxinidin yerlik élip, sewze orisi kolap, yolwasni yatquzup, üstige aldin teyyarliwalghan töt tal jigde gholini tashlap, uning üstige merhumning yotqan körpilirini tashlap, andin topa bilen kömüp, qewrisini yoghan qilip, topa döwlep, su chéchip, béshigha yolwas hesenning ismini yézip, depne qilip axshimi qarangghuda kelduq. Barat méni körüp, néme üchündur bir yirginishlik teleppuzda: "silining shérikinglining poqini tazilap emdi bikar boldum. Siler asan ishqa kétip tézla qaytip keldinglar, men sésiqchiliqta, uni yuyup tügitelmey hazir aran bikar boldum" dédi.
Men derhalla: "sen yolwasning kommunistik partiyige qarshi yazghan shuarlirini tazilap, xizmet körsetting, belkim ashu xizmiting üchün séni baldur qoyup berse ejep emes" dédim. Méning gépimni anglighan barat huduqup kétip, aghzi kalwaliship, bir néme déyishke ülgürelmigen idi. Men gépimni dep bolup, uninggha qarapmu qoymay udul yatiqimgha kettim. U bashqa jungdüyde bolghanlqi üchün körüshmikimiz tes idi. Shu gepning achchiqi bilen manga bir uzun'ghiche may tartip gep qilmighan idi.
Ashu künlerde néme üchündur ménimu bir mezgil janggalgha barghuzmay, gomindangning urush jinayetchiliri bar xitay jungdüyge solap qoyghan idi. Tamaq waqti bolghanda, tamaq yéyish üchün uyghurlar bar yerge kélip azraq mungdiship kétettim. Bashqa waqitta ularning ichide yashayttim. Xitay jinayetchilerning turmush sharaiti bizningkige qarighanda bir qeder yaxshi idi. Ularning ichidiki bir qanche chong générallar bilen tonushush pursitige ige bolghan idim. Ulardin nurghun mexpiyetlikni biliwalghan idim. Ularning beziliri muhemmed imin bughrani, iysa ependini tonuydiken, hetta 1940 - yilliri xitayning dagungbaw gézitide we jungyang ribaw gézitide muhemmed imin bughraning xitaylargha qarshi reddiye bérip yazghan ilmiy eserlirini oqughanlirimu bar iken. Ularning bir qismi bizning türk qan sistémisigha mensup millet ikenlikimizni bilidiken we bizni yaxshi chüshinidiken, ular manga we bizningkilerge nahayiti yuqiri baha bérip, sanaqsiz medhiye oquytti. Bizning musteqil bir dölet qurush ümidimizge chin könglidin hésdashliq qilghan idi. Men türmidin saq chiqishqa közüm yetmey ümidsiz bolghan künlirimde: "séning 15 yiling méning 15 künlük dem élishimgha barawer" dégen sözliri mende yashashqa intilish ümidini turghuzghan idi. Ular manga nesihet qilip, sen türmidin saqchiqsang, derdingni xelq'aragha éyt, bu banditlar goruhi silerni dunyaning hemme ishidin xewersiz qoyiwatidu, dunyaning igisi bar deytti. Men ularning gépini anglap heyran qalattim ....... Qandaqtur ular özlirini hergiz yalghuz hésablimaytti, gerche muddetsiz késilgen bolsimu, etisi türmidin chiqip kétidighandek chong ümid bilen yashaytti. Kelgüsige ümidwar idi.......
2011 –yili 08 – ayning 18- kuni
Tengri alemlerni yaratqanda, biz uyghurlarni NURDIN apiride qilghan, Turan ziminlirigha hökümdarliq qilishqa buyrighan.Yer yüzidiki eng güzel we eng bay zimin bilen bizni tartuqlap, millitimizni hoquq we mal-dunyada riziqlandurghan.Hökümdarlirimiz uning iradisidin yüz örigechke sheherlirimiz qum astigha, seltenitimiz tarixqa kömülüp ketti.Uning yene bir pilani bar.U bizni paklawatidu,Uyghurlar yoqalmastur!
Link List-1
- Amnesty International
- Eastturkistan Goverinment In Exile
- Free Eastturkistan
- Free Ostturkistan
- Gesellschaft für bedrohte Völker
- Google News
- Gérmanche Ügününg-1
- Gérmanche Ügününg-2
- HÖR KÖK BAYRAK
- Küresh Küsen Torturasi!
- Norwegiye Uyghur Kommetiti
- Radio Free Europa
- The Amnesty in USA
- The History Of Uyghur People
- The News of BBC
- The Origin Of Uyghur
- Uyghuristan Torturaliri
- Uyghuristangha Azatliq
- Wellt Uyghur Congress
- Wetinim Uyghur Munberi
Uyghuristan
Freedom and Independence For Uyghuristan!
Link list-2
- Deutsche Welle
- Deutschen Literatur Haus
- Die Berumte Dichter in Deutschland
- Dr.Alimjan Torturasi
- Frankfurter Rundschau
- Free the Word! 2010 Festival of World Literature
- Ghayip Dunya
- Habercininyeri
- International Pen
- International Pen Uyghur Center
- Liebe Gedicht von Deutschen
- Maariponline.org
- Meripet
- My English Teacher and Uyghur Artist
- Nobelprize Org
- Peace and Liberty for Eastturkistan
- Radio Free Asia
- Religion
- The Brother State Hungary
- The Religion Of Islam
- The Rial History Uyghur People
- The Root of Modern uyghur
- Truth About China
- Türk Kerindashlar
- Türkmen Qérindashlar
- Uyghur and Uyghur Kulture
- Uyghur People Online
- Verwant Land Uzbekistan
- World Famous Gallerie
- Üzbek Qerindashlar
FREE UYGHURISTAN!
SYMBOL OF UYGHUR PEOPLE
