Ixtiyariy muxbirimiz Erkin Tarim
2011-08-08
Türkiye jumhuriyiti tashqi ishlar ministirliqi 2011-Yil 5-Awghust küni xoten we qeshqerde meydangha kelgen weqeler munasiwiti bilen muxbirlargha bayanat berdi.
RFA/Erkin Tarim
Türkiye tashqi ishlar ministiri exmet dawutoghlu xoten. 2011-Yil 5-Awghust.
Türkiye tashqi ishlar ministiri exmet dawutoghlu xoten we qeshqerde meydangha kelgen weqeler heqqide muxbirlargha bayanat bérip mundaq dégen: «xitay xelq jumhuriyitining shinjang uyghur aptonom rayonidiki xoten we qeshqer sheherliride arqa-Arqidin meydangha kelgen weqelerde, köp sanda insan ölgen we yaridar bolghan. Bu zorawanliq weqeliri endishe peyda qildi. Biz, tarixiy we medeniy rishtilirimiz bar bolghan, xitay xelq jumhuriyiti bilen arimizda dostluq köwrüklük roli oynaydu dep qarap kéliwatqan uyghur xelqining bixeter, muqim we xatirjem hayat kechürüshige alahide ehmiyet bermektimiz. Xitay xelq jumhuriyiti dairilirini weqelerni éniqlap chiqish üchün kéreklik xizmetlerni qiliwatidu dep oylaymiz. Xoten we qeshqer weqelirining jawabkarlirining qisqa waqit ichide qanun dairilirining bir terep qilishigha tapshurulushini tileymiz. Uyghur rayonida muqimliq we amanliqning kapaletke ige qilinishini we jiddiychilikning ulghiyip ketmeslikini arzu qilimiz.»
18-Iyul xotende, 30-We 31-Iyul qeshqerde weqe meydangha kelgendin kéyin türkiyidiki bezi siyasiy partiyiler, ammiwi teshkilatlar bu weqeler munasiwiti bilen bayanat élan qilip béyjing dairilirining qattiq qol siyasitini eyibligen idi. Kech bolsimu 5-Awghust küni türkiye tashqi ishlar ministiri exmet dawutoghlu muxbirlargha bayanat bérip «xoten we qeshqer weqelirining jawabkarlirining qisqa waqit ichide qanun dairilirining bir terep qilishigha tapshurulushini tileymiz» dégen, emma xitay xewpsizlik xadimliri bu weqege qatnashqan uyghurlarni neq meydanda étip öltürgen. Türkiye bash ministiri rejep tayyip erdoghan her kün téléwiziyilerde süriye dölitining namayishchilarni oq chiqirip öltürüshini qattiq tenqid qiliwatqan künimizde, xoten we qeshqerde yüz bergen weqelerge qarita tashqi ishlar ministiri exmet dawutoghluning 6 kün kéyin muxbirlargha bayanat bérishini qandaq chüshinishimiz kérek? türkiye-Xitay munasiwitining 40-Yilliqi tebrikliniwatqan künimizde, türkiye hökümiti uyghur diyarida meydangha kéliwatqanlar heqqide béyjing dairiliri bilen uyghur mesilisi heqqide muzakire élip bériwatamdighandu? türkiye bu heqte némilerni qilishi kérek? türkiye bash ministiri rejep tayyip erdoghan kéler ay xitaygha ziyaret élip barghanda uyghur mesilisini küntertipke élip kélermu dégenge oxshash soallargha jawab tépish üchün kütahya dumlupinar uniwérsitéti xelqara munasiwetler fakultéti oqutquchisi doktor barish adibelli ependi bilen söhbet élip barduq.
Doktor barish adibelli ependi xoten we qeshqerde yüz bergen weqege qarita türkiye hökümitining pozitsiye bildürüshte kech qélishining sewebliri üstide toxtilip mundaq dédi:
-Hörmetlik exmet dawutoghlu kéchikip bayanat élan qilghan bolsimu, emma weqelerning jawabkarlirining qisqa waqit ichide qanun dairilirining bir terep qilishigha tapshurulushini tilidi, weqege qatnashqanlar neq meydanda öltürüldi. Mesilige xitay tereptin qaraydighan bolsaq, xitay weqeni xelqara térrorrning bir parchisi qilip körsitip ürümchi weqesidek bir weqening qayta meydangha chiqishining aldini élishqa tirishiwatidu. Bundaq qilish arqiliq türkiyining bu mesilige arilishishini tosushqa tirishiwatidu. Eger xitay dunyagha bu weqening elqaide teshkilati bilen munasiwiti bar xelqara térrorrning bir qismi dep jar sélishni dawam qilsa türkiye hökümiti bu ishqa arilishishtin qorqidu. Uyghur mesilisi heqqide kech bayanat bérilishining yene bir sewebi türkiyining hazirqi hökümiti ottura sherq döletlirini merkez qilghan halda bir tashqi siyaset élip bériwatidu.
Barish adibelli ependi xoten we qeshqer weqesige türkiyining qattiq réaksiye bildürmeslikining sewebliri üstide toxtilip mundaq dédi:
-Bash ministir rejep tayyip erdoghan 9-Ayda xitayni resmiy ziyaret qilishtin burun türkiye-Xitay munasiwitini jiddiyleshtürüwetmeslik üchün bu qétim passip qalghan bolushi mumkin. Sizgimu melum, 5-Iyul ürümchi weqeside bash ministirimiz xitayni qattiq eyibligenliki üchün türkiye-Xitay munasiwitide mesile peyda bolghan idi. Ikki yildin béri buzulghan munasiwetni qayta eslige keltürüsh üchün tirishchanliqlar körsitiliwatidu. Xitay hökümiti dawamliq halda türkiyige bizning uyghur siyasitimiz yaxshi dep kelgen idi. Emma bügün sherqiy türkistanda boluwatqanlargha qaraydighan bolsaq, ishning undaq emesliki éniq. Shunga türkiye jumhuriyiti döliti derhal qisqa ottura we uzun muddetlik uyghur siyasitini tüzüp chiqip uyghurlargha yardem qilishi kérek.
Türkiye afriqa we ottura sherq döletlirige bergen ehmiyetni asiya döletlirigimu bérishi kérek. Sherqiy türkistan mesilisi türkiyining asiyadiki eng muhim mesililiridin biri bolushi kérek. Türkiye-Xitay munasiwiti uyghurlarni asas qilghan halda qurulüshi kérek. Bu dégenlik türkiye xitaygha uyghur siyasitingni özgert déyishi kérek. Xitay bashqa döletlerdiki xitaylarning béshigha kün kelse qarap turmighinidek, uyghurlarning béshigha kün chüshse qérindash türkler qarap turmasliqi kérek.
Copyright © 1998-2011 Radio Free Asia. All rights reserved.
http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/tepsili_xewer/turkiye-bayanat-08092011013816.html/story_main?encoding=latin
