BISHARETNAME

Korash Atahan

Muqeddime

Biz bu kitapta hazirqi zaman Uyghurliri arisida peyda bolghan Xiristiyan dini qandaq bir din?Uning heqqiy etiqat bilen alaqisi barmu yoq?Islam dini bilen Xiristiyan dinining ottursida qandaq baghlinish we perqler bar?Yawropaliqlarning elim-pen, pen- texnika, iqtisad, maarip we pelesepe jehette tereqqiy qilishining Xiristiyan dini bilen, Asiyaliqlarning jumlidin musulmanlarning arqida qélishining heqiqiten islam bilen alaqisi barmidu?Din bilen tereqqiyat yerlik medeniyet bilen zamaniwiyliq heqiqiten chiqishalmamdighandu?...dégendek birqatar meselilerge xiristiyan dini we xiristiyan itiqadigha alaqidar bir qatar meselilerni chöridigen halda, ilmiy tereptin jawap bérishke orunimiz.


Xiristiyan dini ottura sherqte dunyagha kelgen bolup, Xiristiyan medeniyiti, xiristiyan dinining peyda bolishi we kengiyishige alaqidar bolghan medeniyet hadisisi bolghachqa, u ottura sherqning medeniyet endizisige ége bolghandin sirt Yawropa medeniyitining del özini körsetmeydu. Bu xiristiyan dinining yawropagha tarqilishi waqit, makan, zaman we medeniyet arqa körünishi tereplerdin birdeklikke ége bolmighachqa, yawropa jemiyitining tereqqiyati we medeniyet tereplerdiki güllinishimu tekshisiz we turaqsiz halette bolup kelgen.Yawropaning qanche yüz esir dawamlashqan xiristiyanlishish jeryani oxshimighan rayon we milletlerge tarqilish jeryanida noqul haldiki muqeddes bir dinning tarqilish alayidilikidin yiraqlap, bezide yerlik medeniyetlerni küchlük derijide cheklep, bezide yerlik medeniyet teripidin qattiq cheklimige uchrap, bir tereptin özining tüp pirinsipliridin uzap ketken bolsa, yene bir tereptin yawropa jemiyitining qanuniyetlik tereqqiyatini qélipidin chiqirip tashlap, xiristiyan dinini diniy xususiyettin Yawropa medeniyitini sap yerlik xaraktérgha ege medeniyet bolushtin ibaret tüp xarakterdin yatlashturiwetken. Bu ehwal yawropada siyaset, medeniyet, iqtisad we hakémiyet tereplerdin axirini asan yighushturiwalghili bolmaydighan tarixta az körülidighan kirzislarni élip kelgen édi. Bügünki dewirde Yawropa jemiyitide közge körünmes shekilde küchüyüp ketiwatqan ijtimayi kirzislerde Xiristiyan ittiqatidiki cheklimilik tereplerning yeterlik derijide hessi barliqi mölcherlenmekte.

Miladiy 711-yili Erep impériyisining shimayliy afriqidiki bash waliysi Musa 7ming kishlik qoshunni serkerde Tarikning qumandanliqida Yawropagha hujum qildurdi. Qoshun üch yolgha bölünüp, urush qilip, tizlikte Ispaniyening payitexti Tolédoni ishghal qildi.yanduriqi yili 6-ayda Musa özi 10 ming kishlik eskerni bashlap, Ispaniyege kirdi. 759-yili erep qoshuni Ispaniyede zor ghelbilerge ériship, pütün yérim aralni digüdek hamiyliqi astigha éliwelip, Ispaniyini Erep ömeyye impériyisining bir ölkisige aylandurup qoydi.Ümeyye Ipératorluqining kéyinki warisi bolghan Abduraxman 756-yili Ispaniyede musteqilliq ilan qilip, bu döletning musteqqil erep döliti bolush tarixini bashlidi.Abduraxman(756-788) hökmaranliq qilghan mezgilde Ispaniye medeniyet, iqtisad we herbiy küch tereplerin tereqqiy qilip, yawropdiki eng qudretlik bir döletke aylanghan idi. Abduraxman III(912-961 dewrige kelgende hazirqi zaman yawropa medeniyitining yiltizi bolghan rasa güllengen islam medeniyitining tesiri bilen Ispaniyening siyasiy, iqtisadiy, medeniyet we dölet mudapiyesi tereqqiyati nahayiti tiz boldi.bu dewirde Ispaniye iqtisadida yawropada az körülgen yüksilish meydangha kélip, bu döletning nami yiraq yéqingha pur ketken idi. Yawropaliqlar bu dewirge kelgende Asiyaliqlarning déhqanchiliq téxnikisi, su inshihatchiliqi, shal térish we miwe östürüsh usuli, qatrliqlarni özleshtürüp, ispaniyeni sheher yéza iqtisadiy paaliyetlirining yawropadiki merkizige aylandurdi. Qol hünerwenchiliki jehette Kordiwaning yung toqumichiliqi, yipek toqumichiliqi we tére-xurumchiliqi, Tolédoning tömür we qoghushun rodisi, urush qurallirini yasash we pishshiqlap ishlesh téxnikisi, Almériyning eynekchiliki bilen Malaganing merwayitchiliqi pütkül yawropaliqlarni heyran qaldurdi. Musulman Ispaniye dölitining mehsulatliri yawropada sétilishtin sirt ispaniyediki ching prlar arqiliq, pütkül erep dunyasi, ottura asiya, gherbiy we jenubiy asiya we yiraq sherqtiki döletlerge qeder appirip sétilghili turdi. Qarighanda ilim- penning xasiyiti shu yillardin béri asiyani terik étishke bashlighandek idi.

Erep Ispan dölitining sheher qurulushi bilen medeniyet tereqqiyati oxshashla yawropadiki herqandaq bir döletning aldida bolup, Ispanniye islam dölitining barliq sheherliri mislisiz bir güllinish dewrige kirgenidi. Bir Kordowaning ahalisi 500minggha yetken bolup, eyni dewirde medeniyet we ahale jehette dunya boyiche aldinqi qtarda tridighan sheherge aylanghanidi.bu yerde Yawropa boyiche eng dangliq bolghan Kordiwa Uniwérsititi, we ilim tehsil qilidighan Zahire sariyi bar bolup, u yerde dunyaning her qaysi jayliridin kelgen alimlar we studéntlar ilmiy paaliyetler bilen shughullinatti we dunyaning herqasi jaylirigha bolupmu Yawropagha bilim uruqini chachatti.Kordiwa Kütüpxanisi dunyagha meshhur bolup, uningda 400ming xildin artuq Asiya we Yawropada yashap ötken yiraq qedimqi we qedimki büyük alimlarning bolupmu Islam we yunan alimlirining esiri etiwarlinip saqlanghanidi.uni kéyin Islam dinining yawropadiki muwepewiyetlirige chidiyalmay közi qizarghan Xiristiyanlar qomandanliqidiki her türlük bayliqlarni bulang-talang qilghuchi armiye köydürüp tashlidi.
Yawropadek xiristiyan dini chongqur yiltiz tartqan bir rayonda, néme üchün sherqliqlerning idiologiysi asasiy menbe qilinghan, bolupmu islam edilogiye hökmaranliq qilghan Erep Ispan döliti miladiy 711-yildin 1492-yilgha qeder 700 yildin artuq qed kötürüp turalidi? Buning jawabi addiy bolup, ular bu rayonlarni idare qilip güllendürüshte insaniyetning merkizi asiya, Babilon, misir, qedimqi yunan, xitay we merkizi asiyada barliqqa keltürgen Elim-pen jewhiri bilen toyunup,allaburun xelqaraliship ketken Islam medeniyitining küchlük inirigiyisige tayanghan idi. Yawropaliqlar hazir özliri ghururlinidighan qedimqi Yunan mediniyiti bilen, Islam medeniyiti arqiliq tunji qétim tonushti.

Biz Uyghurlar medeniyet jehettiki milliy oyghunush we milliy mewjutluqimizni saqlap qelish üchün edilogiye saheside aghriq azabigha tolghan tepekkur basquchlirini bashtin kechürüp kelduq we kechüriwatimiz. Neme ish qilmayli her qetimliq zor özgürishte tölengen bedelning chongluqidin asan hoshimizgha kelelmey kelduq. Buninggha tarixtiki sheherlishish, din we yeziq almashturush, qiyapet we örpi adetlirimizni özgertish qatarliqlarni bolupmu Yawropaliqlarning medeniyet heqqidiki qimmet qarishining besip kirishi belen xitaylarning ikkinchi türlik hujumi bolghan meniwiyet tereptin assilimatsiye qiliwetish herikitige tutqan pozitsiyelirimiz tipik misal bolalaydu. Bizdiki her bir özgürish milliy mewjutliqimizni inkar qilidighan passip amillargha bolghan istixiyilik qarshiliq ichide elip berilghanliqigha qarimay, haman bezi muwepeqiyetlerning netijiside tarix senisidin yoqap ketmey bügünge qeder bir itnik birlik süpitide mewjutluqmizni sürdüriwatimiz. Bizdiki bu milliy mewjutluq din we diniy étiqatni meniwiy dunyasimizni normallashturup turidighan tengshek qilidighan melum aktip amillarni özige mujessemligen bolsimu, zamaniwiy milletlerning özini qoghdash yoli bolghan milliy maarip, pen -texnika we ilim-pen hüjeyrilliri bélen zamanisi teqezza qilghan bir shekilde toyunmay kelgechke, meselilerge baqanda herdayim dindin ibaret renglik köz eynekni taqap körüp, sheilerning esli mahayitini haman diniy chüshenchiler asasida sherhiyleshke mejburlap, milliy tepekkurimizni pendiki barliq möjiziwiy hadesilerni tasadipiyliqqa oxshap ketidighan meseliler qatarigha kirgüziwetidighan radikal mitapiyzik dunya qarashning koyza- kishenliri belen chirmap qoyup, gewdimizni siyaset, iqtisad, medeniyet, pelesepe, maarip we edebiyat-sene´t tereplerde asan kötürelmeydighan patqaq ichige paturup qoydi.

Jemiyitimizni teshkil qilghan kishiler topining medeniyet sapasi jehettiki perqliri, kishlik qarashlirimiz we bir pütün dunya qarashlirimiz özimizge paydisiz bolghan tashqi ghidiqlash amilliri seweplik, tebiyet hadisilirige bolghan inkas we küzitish jehette zeyipliship ketkenliki, milliy topliqimizni melum tereplerdin eqliy küchi yüksek bolghan haywanlar türkümidin üstün turidighan, insaniyet jemiyitidin töwen turidighan alayidilikke ége qilip qoydi.

Periqliq milliy medeniyetlerning ichide öz alayidilikimizni tereqqiy qildurush, diniy we peniy chüshenchillirimizni, özimiz qilalaydighan eng yüksek imkaniyette qéliplashturush we zamaniwiylashturushni telep qilmaqta. Bundaq qilish üchün aldi bilen medeniyet we dingha bolghan her türlik pozitsiyelirimizge aktip tesir körsütidighan tarixi hadesilerni tepip chiqip xelqimizge bildürüsh we shu asasta toghra bolghan dunya qarash yetildürüsh meqsidide kitapning bu qismida medeniyetke intilip turghan emma melum cheklimilikler tüpeylidin chiqish yoli tapalmaywatqan xelqimizge toghra bolghan meniwiy yölünish belgülep berish meqsidide Xiristiyan dini biz ozuqlinishni xalawatqan yawropa medeniyitining özimu yaki emesmu degen témida izdinish elip berip, bu heqtiki deslepki qarashlirimizni kitapxanlar bélen ortaqlishimiz.





BIRINCHI BAP
Xiristiyan dini heqqide Omumiy Chüshenche

Xiristiyan Dini Hezriti Isa("Isa" degen nam Islam dunyasida keng qollinidighan isim bolup, Ibraychidiki "Yeshua" yaki Süriyeche "Yeshu"din kelgen) Peyghember arqiliq kelgen Din bolup, bu Dinning nami Gerikchidiki "Xiristos" degen kelimidin kelgen."Xiristos"ning Erepchidiki atilishi "Mesih"dur."Mesih" atalghusining menisi heqqide öz-ara periqliq izahatlar berilmekte.bezilerning bildürishiche bu atalghu qedimqi Ibraychidin elinghan bolup "Xoshxewer" yaki "qutsal" dégen menini bildüridiken. Bezilerning heziriti Isani Mesih, Mesihni Isa deyishi buning belen munasiwetlik.biz buningdin "Xiristiyan" yaki "Mesihya" deyilgenlerning Isa peyghemberning emir- meruplirigha, wez nesehetlirige we u arqiliq kelgen wehiylerge yeni Injilgha ishinidighanlarni körsütidighanliqini bileleymiz.

Uyghuristan rayonigha "Xiristiyan", "Isa", "Injil" degen kelimilerning qachan kirip kelgenliki heqqide azraq bir nerse bilishni xalisaq tarixqa hawale qilishqa toghra kelidu.Xiristiyan dini miladi 1-esirde ottura sherqte meydangha kelgen bolup, u meydangha kelgende teshebbus qilghan eqidilliri muqeddes Islam dinimizning rohigha tamamen uyghun edi.Xiristiyan dini meydangha kelgen dewirlerde Tarim oymanliqi, Jungghar oymanliqi, Turpan oymanliqi, Yettesu rayoni we perghane tüzlengliki qatarliq keng ketken zeminlargha tarqilip olturaqlashqan ejdatlirimimiz chong bostanliqlarni merkez qilip, etrapini orap turghan egiz taghlar we yaylaqlarda texiche köchemen hayat kechüriwatqan Türkiy qewimlerdin perqliq halda, medeniyti yüksek derijide güllengen sheher hayatini kechüriwatqan, yoquri tereqqiyat basquchidiki piodalliq jemiyette yashawatatti.bu waqitta Uyghuristan rayonining Gherip dunyasi belen bolghan medeniyet we soda alaqisi qoyuq bolup, bu xil ewzel sharayit dinlarning öz-ara tesir körsitishige paydiliq bolghan bolishi mümkin.Erep we Rim tarixchillirining yezip qaldurghan xateriliri we keyinki arxiologiylik tekshürishlerdin melum bolishiche miladiy 3- esirge kelgende merkizi asiyadiki büyük sheherlerde Xiristiyan dinining chong mezhepliridin biri bolghan Nestoriyan chirkawlirining bolghanliqi we bu dinning Uyghurlar olturaqlashqan rayonlarda xeli keng tarqalghanliqi ashkarilinidu.buningdin qarighanda yoqarqi atalghularning tilimizgha kirgen waqtini we u heqte xeliqimizning melum bir chüshenchige kelgen tarixini 1700 yillardin eship ketti deyishke bolidu.(alayide eskertip qoyush tegishlik bolghini u dewirdiki Nestoriyan eqidisi belen bügünki Xiristiyan eqidisi ottursida asman-zimin periq bar bolup, tarixtikisining mahayiti yerlik medeniyitimizni arqa körünish qilghan milliy kimlikimizge we hazirqi zamandiki Islam eqidisige yeqin bolsa keyinkisi Ottura sheriq weYawropadiki qedimi yerlik dinlar belen yughuriwetilgen.)
Bizge eng awal Xiristiyanliq heqqide mukemmel chüshence bergen muqeddes kitap "QURANIY KERIM"we Hedisi Sheripler bolup, bu kitaplarda biz yoqarda tilgha alghan atalghu we isimlardin bashqa yene "Nasara" degen kelimimu bar. Nasara degen söz Pelestindiki Nasire kentining ismidin kelgen bolup, Isa peyghemberning bu yerde tughulup, din tarqatqanliqi we uning eytqanlirigha eng deslep ishengenler Nasirelikler bolghanliqi üchün, bu dingha keyin ishengenlermu "Nasara" nami belen atalghan.Buningdin qarighanda "Xiristiyan", "Mesihya", "Nasara" degen isimlarning denimizda anglatqan meniside anche chong perq yoq.

Hezreti Isa Eleyhisalam hayat waqtida bu dingha ishengenlerning sani bek az bolup, u ölgendin keyin murtliri asta-asta köpiyip, 4-esirge kelgende Xiristiyan Dini bir dölet Dini halitige kelgen.deslepte jemiyetning töwen qatlimidiki kishilerning ishenchisige erishken bu din keyinche asta-asta Dölet erkanliri we yoquri qatlam ahalilermu itiqat qilidighan dingha aylanghan.deslepte bu dinning tarqilishigha Yehudi dini qatarliqlarni destek qilip, jan-jehli belen qarshi turghan yoquri tebiqe kishilliri, dinning tiz sürette kengiyishige taqabil turalmay, bu din arqiliq özlirining türlik menpeetlirini qoghdap qelish meqsidide, Xiristiyan diniy ruhanilirini yalliwalghan we özlirimu arqa-arqidin bu dingha kirip siyasiy, iqtisadiy we meniwiy meselilerni bu din arqiliq bir terep qilip, xelqni edare qilghan.

Bu Din dunyagha kelgen Ottura sherqte Yehudi dinining nopuzi küchluk bolghanliqtin, Xiristiyanliqning yeyilishigha imkan bermigechke, qedimqi köp Xudaliq dinlargha (Butqa) choqinidighan Rim dölitige qarap kengiyishke bashlighan.u dewirde Rim imperiysining hakimiyet meselilirini bir terep qilishta qedimqi dinlar (Butperestlik) döletning siyasiy ehtiyajini qamidiyalmighachqa, köp til we köp erqqa mensup bolghan her türlik bediet dinlargha etiqat qilidighan xeliqlerni édare qilishqa meniwiy jehettin bir xudaliq bir dinning bolishi jiddiy teqezza qilatti we bu wezipini orunliyalaydighan yene bir dinmu yoq edi.deslepte bu dölette yeyilishqa bashlighan bu din Rim imperiysining Yawropagha bolghan kengiyishige egiship bu rayondiki herqaysi milletlerge tarqilishqa bashlidi.

Xiristiyanlar deslepki mezgilde özlirining zulumgha uchrighanliqidin shikayet qilip mehribanliqni tekitligen bolsa, miladiy 4-esirdin keyin hakimiyet ishlirigha arliship, özlirining kechmishlirini unutqan halda, dölet qanunliri arqiliq yat dindikilerge zorawanliq bélen özlirining etiqadini waste tallimay tengishqa heriket qildi.
Ular güllengen dewirge kelgende ezilgüchiler, ac-yalingachlar we xarlanghanlar terepte turushtek bir qatar rehimdil mewqeliridin waz kechip, bu dinni qubul qilmighanlarning yashighinidin ölgini ela deydighan qarshni tekitlep, dölet hakemiyiti belen birliship, esli dindin asta-asta uzaqliship, bu dingha kirmigenlege bolghan öchmenlikni küchep tekitligen we qan töküshni dinning emri- meruplirigha uyghun shekilde chüshendürgen.

Bir qanche esir ichide dunyadiki eng chong dingha aylanghan Xiristiyanliq 7-esirning bashlirigha qeder rahet bir shekilde tereqqiy qilip, Insaniyetning nechche ming yilliq eqil parasiti belen bizep chiqilghan we diniy xususiyettin bara-bara uzaqlashqan. eytip ötüshke tegishlik yene bir muhim mesile shuki Xiristiyanlarning muqeddes kitabi 14-esirlerge qeder texi toluq birlikke kelelmigen bolup, ular eytqan xudaning bu muqeddes sözliri, yüzligen kitapta bir-birige oxshimaydighan qilip bayan qilinghan...Muqeddes "QURANIY KERIM" arqiliq Dindin uzaqlishiwatqan insanlar shereplinishke bashlighandin keyin, Xiristiyan dinining jelip qilish küchi tizdin ajizlap, kengiyishi astilap qalghan we bir izda turup qalghan. muqeddes din(lar)diki peyghemberlerni, kitaplarni, we u din(lar)diki tüp pirinsiplarni testiqlaydighan, we ulardin asta asta uzaqliship ketiwatqan insanlargha heqni batildin ayrip beridighan muqeddes "QURANIY KERIM" dunyagha kelgendin keyin, ilgirki ikki muqeddes din Yehudi dini belen Xiristiyan dini bolupmu Xiristiyan dini özi peyda bolghan muqeddes tupraqtiki, özining seltenitini Islam dinigha ötküzüp berishke mejbur bolghan.intayin qisqa mezgilde ottura sheriqte hakim- mutleq orunda turghan Xiristiyanliqning ornini Islamning élishi Allaning Insanlargha körsütidighan bir möjizisi ikenliki ispatlanghan.

Qudus, Sham qatarliq bir qisim Xiristiyan muqedesgahlirining asta-asta musulmanlishishi Xiristiyan dunyasida türlik endishilerni peyda qilip, buninggha qarshi jiddiy chare-tedbir izdesh kerek bolup qalghan. Xiristiyanlar Islamning tarqilishini cheklep, qoldin ketken Qudus qatarliq muqeddes jaylarni qayturiwelish üchün, bir tereptin keng kölemlik herbi hazirliqlarni kücheytse yene bir tereptin türkümlep misyonerlarni teshkillep parallil yölinishte heriket qilishni özlirining kün tertiwige kirgüzgen.Xiristiyan diniy jemiyetliri Islam eqidisige buzghunchiliq qilish üchün eskiri quwetlirini cheniqturush belen birge Misyonerlargha meqsetlik halda Quraniy bilimlerni we Erep tilini ögütüp, Islamiy memliketlirige ewetip musulmanlarning diniy eqidillirini meqsetlik türde qalaymiqanlashturup, üzlüksiz elip berilidighan herbiy heriketlirige asas salghan.Misyonerlar ichkiy jehette masliship bergen ehwaldimu, he dese meghlubiyet belen axirlishiwatqan qanliq Ehli-selip yürishliri közligen meqsetlirige yetelmisimu, hech bolmighanda bügünki künde dunyaning her teripige tarqalghan keng kölemlik Misyonerlar teshkilatlirining qurulup qelishigha sewep bolghan.

Misyonerliq heriketliri Islam dunyasida küchlük tesirge ege bolalmighan bolsimu qedimki bediet dinlargha ishinidighan rayonlarda özlirining közligen meqsetlirige az-tola yetken edi.Dunyada Xiristiyan dinigha ishinidighanlarning nopusining tiz artishida tajawuzchiliq belen parallil shekilde elip berilidighan misyonerliq herikitining oynighan roli nahayiti küchlük bolup, bu hadise ularning din tarqitishni mustemlikichi herbiy quwetlerning dunyani, dunya bayliqlirini bölüshiwelishtin ibaret qanliq heriketliri belen birge élip barghanliqi belen intayin zich munasiwetlik.tajawuzchilarning yoquri qatlam emeldarliri Xiristiyan muxlislirining diniy rohanilliridin teshkillengen bolup ular bir tereptin dinni süyistimal qilip xeliqni aldisa yene bir tereptin qural arqiliq tehdit selip mustemlike rayon xeliqlirini enenilliridin, yerlik medeniytidin we dini etiqatidin waz kechishke mejburlidi. edi. ular diniy itiqadi ajiz butperes we bediwiy dinlargha ishinidighan, tereqqiyati arqida qalghan, namrat döletlerni besiwelip, xeliqning etiqadini özgertip, bayliqlirini talan taraj qilghachqa bu dingha kirgenlerning nopusi tiz köpüyip, ishinidighanlarning sani bir milyarttin eship ketken.ular acközlik belen shu rayon kishilliri arisidiki nahayiti az sanliqni teshkil qilidighan baylardin erishken urush oljillirining nahayiti az birqismini shu rayon xelqining 99 prosentini teshkil qilidighan namrat xeliqning sotsiyal ishlirigha ishlitip, islamdin xewiri yoq yaki diniy etiqadi ajiz we yaki dingha ishenmeydighan töwen qatlam xelqining könglini mayillashturup, bir tereptin bayliq toplash meqsidige yetse yene bir tereptin namrat ahalini pulgha setiwelip, ular arqiliq din tarqitish meqsidige yetip, özlirining mustemlike rayondiki menpietini qoghdap qaldi.eyni waqitta Yehudi, Xiristiyan, Islam dini peyda bolghan rayonda yashighuchi xeliqler bu üch din arisida yüz beriwatqan keskin reqabet ichide arqa-arqidin közini echip, heqiqetke eng yeqin bir dinni talliwelish imkaniyitige ege idi.ular u chaghlarda bu üch dinni dunyadiki herqandaq topluqtin yaxshi chüshinetti we u heqte azade pikir yürgüzeleyti.kishiler axiri bu üch dinni islamiy meydanda turup testiqlaydighan, hayatning hemme tereplirini özige mujessemligen, Insan belen Dunya, Kainat belen Xuda ottursidiki munasiwetler, Janliqlar belen Jansizlar, Rohiyet belen Tebiyet ottursidiki baghlinishlar, Tarix we Kelichek meseliliri keng türde eqildin üstün bolghan bir türlik möjize sheklide otturgha qoyulghan muqeddes"QURANIY KERIM"ni özlirige yolbashchi qilip talliwaldi. shuning bélen Xiristiyan dinigha ishinidighanlar bu üch dindiki mayetlik perqlerdin toluq xewiri yoq Yawropa, Awestiraliye, Amerika qatarliq qitelerde köp sanliqni egelligen bolsa, Islam dini küchlük bolghan Asiya, Afriqa qatarliq rayonlarda u yerlerdikidek kengiyelmigen.
Din insanning eqliy enirgiysidin yüksek bolghan küchni özige mujessemligen bolup, bir milletning uningdiki heqiqetni bayqishi her zaman nahayiti küchlük ménge quwitini telep qilghachqa, kishiler haman bundaq mesililerge yoluqqanda sezgür we yiraqni köridighan, millet we rayon kishillirining omumiy menpietini perwerdigarning iradisige uyghun shekilde qoghdap qalalaydighan, meniwiy bayliq egillirining bu mesilidiki yardimige muhtaj bolidu.Xilqimiz 21-esirning kirishi belen tarixtiki herqandaq waqittikidinmu keskin bolghan siyasiy we iqtisadiy kirzis ichige kirip qalghandin bashqa, yene bir qetim balayi apetning uruqini teriydighan etiqat kirzisi ichige kirip qalidighandek turiwatidu.buni birge bolsa islamiy chüshenchillirimizning dewirge uyghunlishalmighanliqi keltürüp chiqarsa yene birge bolsa Xiristiyan din tarqatquchillirining pursetni ching tutup, itiqadimizgha buzghunchiliq qilish ishlirining qanat yeyishi keltürüp chiqiriwatidu.Xelqimiz bir tereptin özlirining ming yildin beri dawamliship keliwatqan islamiy etiqat adetlirini enenillirimiz asasida qoghdap qelishi, bizning Islamiy chüshenchillirimizge yat bolghan rayon xarakterliq Islamiy eqidilerning singip kirishini cheklishi, yene bir tereptin yat dinlarning yeni Xiristiyan dinining itiqadimizgha sighdilip kirip, milliy birlikimizge ziyan selishining aldini elishi kerek bolup qeliwatidu.Yoqarqi ehwallarni nezerge elip Islam dini, Xiristiyan dini we Uyghur milliti heqqide semimiy bir niyette oylunup beqish meqsed qiliniwatqan bu kichikkine hizmitimizge janabi alla japakesh Xelqimizning paydisi tereptin yol körse ejep emes. amin...!

Bügünki künde Xiristiyan misyonerlirigha oxshash özining eqidisini dunya miqyasida teshwiq qilishni alayide kün tertipke kirgüzgen, bu ish üchün siyasiy, iqtisadiy we eqliy jehettin sestimiliq bir shekilde küch chiqiriwatqan yene bir teshkilat yoq.ular meqsetlirige yetish üchün nahayiti nurghun döletlerning hakemiyet küchini, iqtisadiy küchini, we meniwiy bayliqlirini ishqa seliwatidu.Ular aran-aran turghan xelqimizning bashqa ghemliri yetmigendek, bizning beshimizgha eghir kün kelgen bu peyitni diniy étiqadimizni özgertiwetishning pursiti dep bilip, xelqimiz ichidiki her türlik tehditlerdin qachalmaydighan rohiy jehettin kesel, xarakteri ajiz ademlerning patingidin aldi. uningdin bashqa bügünki kündiki Islam dini biz bu muqeddes din belen shereplengen eshu yillardiki dindin periqliq shekilde tereqqiy qilip barghachqa, ummu türlik groppilargha parchilinip, ular ottursidiki ixtilaplarmu keskinliship ketkechke, bezi groppilar özlirining türlik meqsetlirige yetish üchün xelqimizni dessep ötüdighan köwrük qilmaq meqsidide diniy étiqadimizgha Xiristiyan muxlislirigha oxshash shekilde xelqimizge yat bolghan bir türdiki islamiy teshwiqatni küchep elip barmaqta. Xiristiyan misyonerlar teshkilati we gheyri mezmundiki Islami teshwiqatchilar üchün Uyghurdek bir milletning menggülik ziyan tartishi yaki millet süpitide yoq bolup ketishi yaki esirlep xorluq ichide yashishi bir chiwinning tughulushi yaki ölishige oxshash hechqanche nerse bolmighachqa, ular bu xeterlik oyun ichige millitimizni tartip kiriwatidu.ular her dayim beshigha eghir kün kelgen Uyghurlargha hesidashliq qiliwatqan qiyapette meydangha chiqmaqta.ular heqiqiten heqqaniy bir etiqatni teshebus qiliwatamdu, ularning teshebbus qiliwatqanlirini bizdin kollektip eqil paraset jehette üstün turidighan yaki xelilla üstün turidighan özlirining diniy mewjutluqini milliy mewjutliqi bélen birge qoghdap qeliwatqan bizge étiqat jehettin alahide oxshashap ketidighan milletler chüshinelmey qeliwatamdu? bu ademning közige hereng sereng körinidighan, bizning öle tirilishimiz belen kari yoq, ölgendin keyinki teqdirimizge bekraq köngül bölidighan misyonerlar heqiqiten heqiqetke wekillik qilalamdu?ular rastinla biz Uyghurlarning milliy menpietige köngül bölüwatamdu? ular rastinla shundaq mehriban, yardemxumar, aq köngül we heqqaniyetchimu? ular heqiqiten sizning milliy teqdiringizge köngül bölemdu yaki sizni bir künlik muash elip ishlewatqan xizmitini ghelbilik orunlashning qurbani qiliwatamdu? bu heqte azraqla bash qatursingiz meselining tegide neme barliqini asanla chüshiniwalisiz.andin hejiyishlarning yalghan, mehribanliqlarning saxtapezlik, "köyünishler"ning ziyankeshlik ikenlikini tuyalaysiz.siz dayim ularningkini toghra dep testiqlighan chaghda hemme ishlarning aptomattik yürishiwatqanliqini, ularning chirayigha külke yügüriwatqanliqini, özingizning qimmet qarishini otturgha qoyghanda, ata- buwilliringiz heqqide sözlewatqanda chiraylirining tömürdek tatirip, daghdam ochuq turghan ishiklerning taqiliwatqanliqini köreleysiz.biz bu heqtiki bezi meselilerge tebéiy bir shekilde jawap berish we yekke yigane Quran belen dunyada bir-birige oxshimaydighan ular toghra dep kökke kötüriwatqan wekil xaraktergha ege tört dane injilni selishturup, toghra yolni özingizning talliwelishi üchün bu erzimes emgikimizni sizge teqdim qilimiz.Biz bu emgikimizde Xiristiyan dinining muqeddes kitawi bolghan Injillardin parchilarni elip, 2000 yildin beri Xiristiyan dunyasida dawamliship keliwatqan bu din heqqidiki nupuzluq eserlerdin neqil keltürüsh shekli belen izdinishimizni dawamlashturimiz. bu kitaplar qachan, kimler teripidin yezilghan? Ilgirki nusxilliri keyinkilirige oxshamdu?Oxshisa qaysi tereplerdin oxshaydu, oxshimisa qaysi tereplerdin perqlinidu?Qedimki dep körsütiliwatqanliri heqiqiten qedimqi nusxillirimu?Qollinilghan yeziqlar heqiqiten eyni dewirdiki yeziqqa wekillik qilamdu? U, kitaplarning mezmunliri qandaq?Uningdiki alem we hayatliq heqqidiki bilimler 21-esirning bilim dunyasi belen birdekmu?Tört Aptur teripidin xatirlengen injil nusxillirida qandaq periqler bar?Bar deyilse qismen tereplerdinmu yaki keng kölemdimu?degen suallarni chöridigen mezmunlar arqiliq, ular bir obdan dini tursimu yenila din tarqitishning obyekti qiliwalghan Uyghur xelqige bu dinning bizge mas kelidighan yaki kelmeydighanliqi heqqide diniy nuqtidin biterep meydanda turup, emeliyetni chiqish qilghan halda tohtulimiz.

Bir ademning dingha etiqat qilish yaki qilmasliq erkinliki bolghinidek bir milletningmu bir dingha etiqat qilish yaki qilmasliq erkinliki boludu emesmu: Kishiler tarixtin beri özliri duch kelgen yengi sheyiler heqqide deslep pikir yürgüzmey turup, qara-qoyuq qobul qilghan emes.bir milletning jamaet pikiri yengi sheyilerge tutqan pozitsiye jehette belgülesh xaraktergha ege bolup, u duch kelgen yengi sheyilerni yaki yengi sheyilerning bir qismini tallaydu yaki shalliwetidu.jamaet etirap qilmighan nesining yaxshiliq elip kelishi yaki xeyirlik bolushi mümkin emes.Bizningmu xuddi talaylighan Gherip we ottura sheriq teologlargha we dini jemiyetlerge oxshash dinni özimizning milliy menpieti asasida tetqiq qilish we toghra jamaet pikiri hazirlap, xelqimizge toghra yolni belgülep berish heqqimiz bar.bizning ilmiy izdinishlirimiz gheripliq we ottura sheriqliq din misyonerliridek he dése bir etiqatni yaki bir mezhepni waste tallimay inkar qilishqa, yaki shu xil etiqattikilerning dinni özgertishke qaritilghan bolmastin, qanche ming yillardin beri xelqimizning hayat we pelesepe chüshenchilliri belen birliship ketken Islam bayriqi astida muhapizet qilinip keliniwatqan milliy kimlikimizni perwish qilishni meqset qilidu.

Biz tetqiqatimizda perqliq tört injilni merkez qilip turup, bizning muqeddes kitawimiz "QURANIY KERIM"ni ret qiliwatqan, bizning öler tirilishimiz belen kari yoq rohiyyet tüwrükimizni ghulitishqa uriniwatqan bir qisim misyonerlargha, ular mensup bolghan etnik toplamlardin yetiship chiqqan, nopuzluq bilim egillirining ilmiy tetqiqat netijilliri arqiliq rediyye berimiz.bizning bu heqte izdinish jeryanida neqil keltürgen perqliq tört injil, perwerdigarimiz teripidin hezreti Isa peyghemberge chüshürülgen muqeddes kitap bolmighanliqi üchün kitapxanlarning bashqiche qarashta bolup qalmasliqini alayide tekitleymiz.chünki "QURANIY KERIM"din bizge kelgen melumatqa qarighanda Isaning ümmetliri heqiqiy dindin chiqqandin keyin yaki ular muqeddes dep qarighan kitap küchtin qalghan (özgertiwetilgen) din keyin Islam dini dunyagha kelgechke, biz Uyghurlar bu bir-birige oxshimaydighan kitaplarni küchke ege dep qarimaymiz.biz bu eserde neqil keltüriwatqan periqliq kitabi muqedeslerni heziriti Isa peyghemberning hayatidin esirlerche keyin her kim öz-aldigha xatirleshke bashlighachqa, uningda eytilghan sözler we bayan qilinghan hekayiler bu dingha düshmenlik belen kirgen ümmetler teripidin burmilanghan bolup, uning nahayiti köp qismining hezreti Isa eleyhisalam bélen héch bir baghlinishi yoqtur.

Biz Uyghurlarning diniy chüshenchisidin köre Hezreti Isa eleyhisalam allaning bir kelimisi belen dunyagha apiride bolghan resuldur, mesidur, nebidur.uninggha alla teripidin nazil qilinghan muqeddes Kitapning ismi Quranda tilgha elinghandek bizge bügün toluqi belen yetip kelelmigen, yaki din dunyasidin yoshurun tutiliwatqan bir kitap "Injil"dur.

Biz toxtalmaqchi bolghan u kitaplarda hezreti Isa eleyhisalam süpetlengen "Hudaning oghili", "perwerdigar" "Muqeddes roh", qatarliq atalghular belen Allaning hezreti Isa eleyhisalamgha wehi qilghan kitabi !"Injil"ning we Allaning resuli bolghan hezriti Isa elyhisalamning hech alaqisi yoqtur.bu süpetleshler bügünki künde özlirini bu dinning ümmiti dep qarighan xeliqler muqeddes bilidighan kitaplargha ularning Xiristiyan dinidin ilgirki bediet dinliridin yengidin kirgen nersilerdur.yoqarqi seweplerdin biz töwendiki izdinishlirimizde Uyghuristanliq qerindashlirimizgha qulayliq bolsun üchün, Islamdin ilgirki Xiristiyanliqni islamdin keyinki Xiristiyanliq belen, Islamdin Ilgirki resul namini Islamdin keyinki bu kitaplarda tilgha elinghan Nijatkar belen, Islamdin Ilgirki muqeddes kitap namini islamdin keyinki xiristiyan dunyasidiki perqliq bolghan tört kitap bélen perqlendürüsh üchün, Islamdin ilgirki Xiristiyanlarni Ehlikitaplar, Islamdin keyinkisini Xiristiyanlar, islamdin Ilgirki resul namini hezreti Isa eleyhissalam, Islamdin keyinki Xiristiyanlar muqeddes bilidighan Kitablarda tilgha elinghan nijatkarni Jizes nami belen, Islamdin ilgirki muqeddes kitapni Injil, Xiristiyanlar muqeddes bilidighan Islamdin keyinki muqeddes kitaplarni Bible- Metta, Bible- Markos, Bible- Luka, Bible- Yuhanna (we Bible- Logiye)... qatarlq namlar belen ataymiz.shuning belen birge, yüz bergen we yüz beridighan türlik xataliqlarning aldini elish üchün, qerindashlirimizdin bu namlarni yoqarqi pirinsip boyiche qollinishni töwenchilik belen iltimas qilimiz.

Xiristiyanliqning ana qayniqi oxshimaydighan türlirini tapqili bolidighan "BIBLE" namdiki tört kitap bolup, bu perqliq kitablar köp besilish jehette dunyada birnchi orunda turghan belen, oqulush jehette undaq bolmasliqi mümkin.chünki bu kitablarni neshir qiliwatqanlarning meqsidi dingha meblegh selish üchünla emes sodidin kelidighan bir turlik paydigha meblegh selish üchün bolghachqa, ularning ishtihasining chongiyishigha egiship, kitap terjime qilinghan tillarning sanimu on mingdin eship ketken.biz Uyghurlarning Insan we kishlik hoquqlirining depsende qilinishining qanchilik derijige berip yetkenlikini bilmeske seliwatqan, bu heqqaniyetsizlikler tüpeylidin xelqara sorunlarda bir eghiz lilla gep qilip qoyushqa xosh yaqmay kelgen diniy jemiyetler, bir tereptin bizge milliy zulum seliwatqan tajawuzchilar belen eghiz burun yalashsa, yene bir tereptin ölish aldida turghan meyitning namizini chüshürüsh zörüriyiti tüpeylidin oqup qoyilidighan kitaplirini kötürüshüp, xuddi alwastilargha oxshash bizni untulup ketken bulung pushqaqlardin izdigini we bu kitabni tilimizgha terjime qilip bolghini ajayip bir "möjize".Insaniyetning 21-esirigiche özlirining milliy mewjutliqini saqlap kélip, atalmish "dunyaning yengi tertiwi"tekitlengen, Xelqara kishlik hoquq we Insan heqliri heqqidiki qanunlarni öz tilida oqushqa muyesser bolalmighan bu xeliqning, tallash erkinliki bolmighan ehwalda bashqa etiqatlargha ishinishke mejbur qiliniwatqanliqi bizning tajawuzchilardin azat bolmay turup, xelqaradiki yene bir tiragediyge hazirlanduriliwatqanliqimizning yene bir janliq ispatidur.
Dunyada eng köp tiraj we eng köp tillarda besilidighanliqi belen nami chiqqan bu kitabning zadi alayidiliki qandaq, qachan xaterlengen, qandaq toplanghan, qandaq neshir qilinghan? bu kitap rastinla misyonerlar teripidin eytiliwatqandek qutsalmu? u heqiqiten insanlarni nijatliqqa erishtürgichimu? u, rastinla heqiqetke wekillik qilamdu? bu suallargha jawap tepish üchün orunup beqishqimu elbette heqqimiz bar.
Dunyadiki bir-biri belen oxshimighan dini qarash tüpeylidin kilishelmeydighan misyonerlar teshkilatliri Uyghur we Uyghuristan meseliside oxshash qarashqa kelgen bolup, ularning hemmisi milliy hakemiyiti bolmighan, özining milliy menpietlirini öz küchige tayinip qoghdap qélishta qiyinchilliqqa uchrawatqan, diniy telim terbiye elip berish erkinlikidin mehrum qaldurulghan, siyasiy, iqtisadiy we meniwiy tereplerdin milliy böhrangha uchrawatqan xelqimizni tar yege qistap, milliy birlikimizge tüptin qarshi bolghan, xelqimizning güzel istiqbalini xireleshtüridighan bir qatar paaliyetlerni elip berip, pakittin xewiri yoq, aq-qarini chüshenmeydighan awam xeliqni xata yolgha bashlimaqta.

Misyonerlar merkizi asiyadiki we Uyghuristandiki kishlik hoquq we insan heqliridin mehrum qilinghan xelqimizning yenida "qutqazghuchi" qiyapette meydangha chiqip diniy jemiyet, chirkaw we mekteplerni qurup ilim- meripet we insaniy hayatqa telpünüp turiwatqan xelqimizning hesiyatidiki ajizliq tereplerni tutiwelip, özlirining burnining uchidiki meqsetliri üchün güdek yash-ösmürlirimizni waste qilishqa orunmaqta.bir qisim kishillirimiz azghine menpietni dep kelgüside milliy birlikimiz ichide qanliq weqelerni keltürüp chiqirish ehtimali bolghan édiyni chiritidighan bu hadesilerge eqil közi belen qarimaywatidu.

Yengidin ösüp yetiliwatqan yash-ösmürlirimiz aililerde Uyghurlargha xas bolghan milliy,diniy, siyasiy, iqtisadiy, exlaqiy terbiyege erishelmey biwaste özige paydisiz bolghan, misyonerlar herikitining tesirige uchrighachqa kündilik turmushi we dunya qarash jehettin islamiy chüshenchillirimizge yat bolghan adetlerni shek-shöhbisiz dep qobul qilmaqta.Anilirimiz, qizlirimiz milliy we diniy terbiyning siritida qalghanliqi üchün yaki yat xurapiy we radikal diniy eqidilerge chirmilip qalghanliqi üchün ishimizni buzidighanlarning netijisi, tüzidighanlarningkidin zor bolmaqta.Wetinimizge her waqit tesir körsütüp keliwatqan gheriplik gheyri islami we Xiristiyan misyonerliri ajayip mehriban qiyapetke kiriwelip, qolgha ügütiwalghan qerindashlirimizgha özining kelip chiqishidin numus tuyidighan, dini etiqadimizgha öchmenlik belen qaraydighan gheyri dinlardiki radikal chüshenchilerde chong bolmaqta.

Hazir Xiristiyan misyonerliri we gheyri Islamchilar nahayiti köp iqtisad ajritip, diniy itiqadi Xitay kommenistliri teripidin zeyipleshtüriwetigen, musteqqil halda aq-qarini perq etelmeydighan, janbaqar, xoshametchi, munapiq ziyalilirimizni setiwelip, her türlik kitap, jornal, filim we ün- sin mehsulatlirini ishqa selip bichare xelqimizning beshigha yene bir qetimliq balayi apetning sayisini tashlawatidu.bizning neme Üchün bundaq dewatqanliqimizni azraqla eqli bar herqandaq adem chüshineleydu.biz yoq yisaptiki weten millet dawasimizgha ayit Radio, Televesiye, Kino, theyater, Gezit, Jurnal we Mejmue qatarliq neshir boyumlirimizni wetenge yayalmaywatimizu, bizningki belen oxshashla Xitay dölet chigirisi ichide cheklengen, misyonerlarning u türdiki Xiristiyanliqqa we gheyri islamgha ayit neshir boyumliri xelqimiz arisida keng azade, rahet bir shekilde tarqiliwatidu.bu yerde Xitay hökümiti belen Xiristiyan we gheyri Islam misyonerliri qilishqan, milliy menpeetimizni bughidighan bir ichkiy anglashmining meqsetlik türde yürüshtüriliwatqanliqi, ular öz meqsetlirige yetish üchün melum mezgillik shiriklik munasiwet ornatqanliqi besh qoldek eniq tursimu, bu mesilige xelqimizning qayturiwatqan inkasi aktip bolmaywatidu.eger undaq ehwal yoq deyilgen teqdirdimu Uyghurlarning milliy we diniy etiqadini özgertish, suslashturush yaki yoqutewitish üchün ular bir-birining qiliwatqanlirini körsimu körmeske seliwatidu.bizning diniy etiqadimiz ajizlap, xelqimiz bir rohiy tüwrükke ehtiyaj boliwatqan, diniy jemiyetlirimiz xelqimizning diniy hesiyatini qoghdap qeklishning bixeter yolini tepishqa ajizliq qiliwatqan, bash qaturalmaywatqan mezgilde, ular chaqqanliq belen xizirning saqilini taqap, dunyaning oxshimighan yerliride xelqimiz topliship olturghan rayonlarda bolupmu Uyghuristan, Qazaqistan, Qirghizistan, Özbikistan.... Sheherliride peyda boldi.bizni Islam dunyasimu, Xiristiyan dunyasimu oynimaqchi boliwatqan bundaq bir künlerde etiqat, millet we gheyri etiqat heqqide öteshke tegishlik mejburiyetlirimizni ada qilsh hemmimizning bash tartip bolmaydighan burchimiz ikenlikini unutmasliqimiz lazim.

Biz eqliy, siyasiy, herbiy we iqtisadiy jehettin bizge tehdit elip keliwatqan, bizni tügimes balayi-apet patqiqigha tiqip qoyushni pilanlawatqan gheyri diniy küchlerge teng kelelmisekmu, ata-buwellirimizdin miras qalghan, özimizni türlik tashqiy ziyankeshliklerdin qoghdap qalalaydighan parlaq milliy medeniyet we pakiz bir Uyghurgha xas harakterdiki Islamiy etiqatqa egimiz.Biz Uyghurlarning beshimizgha keliwatqan kelgülikler herqandaq bir bizge oxshaydighan xeliqlerning beshigha hechqandaq bir dewirde kelgen emes.biz millet süpitide bügünki zamaniwi milletlerde bolushqa tegishlik nurghun nersilerdin mehrum qeliwatimiz.düshmenning küchlüklikidin emes özimizning bixestelikidin qanliq teragediylerni beshimizdin kechürüshke mejbur boliwatimiz. etiqat meseliside segek bolmisaq, özimizni, milliy kimlikimizni qoghdap qelish u yaqta tursun tariximizgha, milly medeniyetimizge, milyonlighan milliy qehrimanlirimizning issiq qeni bedilige kelgen Ana wetinimizning nam sheripige dagh tekküzüp, dost-düshmen aldida menggülik pushaymangha qalimiz.Qural arqiliq qarshi turidighan nersilernighu cheklep qalalmiduq, qoghdap qelish imkaniyitimiz yüz prosent qolimizda bolghan Islami eqidimizni yisimu- yimisimu kün ötüp ketidighan bir qacha "omachqa" tegishiwetsek ejdatlirimiz we kelgüsi ewlatlirimiz aldida yüz kelelmeymiz. Bir ademning özige ayit guna ishlishi anche chong mesile emes, chünki uning jawabini özi beridu. Birimiz yaki birqanchimizning weten-milletni xata yolgha bashlap ishligen gunayimizning jawabini kim béridu?! Néme bolsaq bolup özimiz-özimiz belen ketseqqu yaxshi, özimizning paskinichiliqi bélen Milly medeniytimizni, dini étiqadimizni, muqeddes tupriqimizni, xelqimizning milliy ghururini, kollektip istikini bulghashqa héchqandaq asasimiz yoq.xelqimizge ich aghritayli, ular bizni bu dehshetlik eghir künlerdin qutulushqa bir kishlik hesse qosharmikin dep beqip chong qildi, oqutup qatargha qoshti. biz bir kechidila yer astidin köklep chiqip qalmiduq.bizni terbiylep yetishtürish üchün xelqimiz az bedellerni tölimidi.bizning yetilgenlikimizning özi xeliq aldida bir türlik mejburiyetke buruch bolghanliqimizdur.janabi Alla qan- qeindashliri weten we milliti üchün paydiliq xizmetlerde bolarmikin dep bizge eqil-paraset, bilim- hikmet we hüner- senet berdi. dindin chiqip ketmigen bolsaqla, qilinghan yaxshi- yaman ishlirimizning axirqi hesapta sürüshtirilidighan zamani kelidighnliqini obdan bilimiz.Eqilni, parasetni, bilimni, hünerni xelqingning bexti üchün ishlettingmu yaki zawal tepishi üchünmu, dep soralghanda neme dep jawap berishke hazirlanmiqimiz lazim.bilim we eqide aldi bélen öz wetiningizge mensuptur. xelqimizning türlük menpietlirige, etiqat we örpiy-adetlirige zit bolghan "bilim" we "eqide" meyli u kimde bolsa bolsun édiymizni chiritip, bizni gunahqa bashlap, xelqimizni menggülük qulluq qepizige bent qilidighan epsundur.Arimizda kimlerningdu Ottura sheriqliq belen uchrashqanda Erep, Yawropaliq bilen uchrashqanda Engiliz, Zhunggoluqlarlar belen Uchrashqanda Xitay bolghusi keliwatidu.biz undaqlarni öz qelbidin chiqiwatqan sadani anglap beqishqa dewet qilimiz.ularning intiliwatqini hakimiyet, qudretlik milliy dölet, herbiy hoquq, pakiz etiqat we ejdatlirimizningkidek shan-sherep bolup, ösüp yetilishidiki melum bir terbiyning binormal bolghanliqi sewebidin küchlüklerning arqisidin diwanidek egiship yüriydu.biz ulargha seltenetlik tarixidin, parlaq milliy medeniytidin, pak-pakiz Islamiy eqidisidin, nur chaqnap turidighan milliy kimlikidin her waqit pexirlinidighan roh ata qilishimiz kerek.Biz yene Uyghuristanliqlardin bashqa Qerindishimizning, Islamdin bashqa dinimizning yoqliqini, bashqillirining ötkünchi we saxta ikenlikini her waqit untup qalmastin, özimizning türlik diniy munasiwetlirini eqilgha uyghun shekilde tengshep turishimiz, bashqilar bilen reqabette bille yashashni ügünishimiz, hech bir zaman milliy kimlikimizni xireleshtüridighan weqe we hadesilerning ishtirakchisi bolup qalmasliqimiz lazim.Yatlar teripidin qiliniwatqan din we etiqat heqqidiki tatliq sözler, briliwatqan shirin sheker wedilerning we siz erishken saqaldiki ashning arqisida neme barliqini öylap körüng.Eger Alla sizge shundaq bir ilham bexish etip, u yerdiki heqiqi menzirini körelisingiz idi, qattiq qara besip ketiwatqandek chüchüp, yaratqan egisidin baldurraq oyghutiwetishini telep qilghan bolattingiz.keling qérindishim, ejdatlirimiz üchün, weten üchün, millet üchün, hör-azat kelichikimiz üchün özmizni qoghdap qelishning eng axirqi qorighini bolghan Uyghuristan Islam medeniytini birlikte qoghdap qalayli! semimiy niyette, yekke allagha tewekkul qilip niyet qilsaq, biz Uyghuristanliqlarning rohiy dunyasida nur chaqanap turghan "QURANIY KERIM"bizning zehnimizni urghutup, milliy zulumdin qurtulishimizgha ilham bexish étidu.
Diniy etiqat meseliside hemmimizning bir eghizda "bolidu", bir eghizda "bolmaydu" dep érade bildürishke tegishlik nuqtilarda, janabi alla bizge paydiliq bir tereptin medet bersun...! u bizni özi nepretlengenlerning emes, meghpiret qilghanlarning qatarida qilsun!...Amin!


ENDE


16/03/06










IKKINCHI BAP
Bible Heqqidiki Bezi Meseliler

I

Biz kitapning aldinqi baplirida tilgha alghandek Biblening texiche neshir qilinmighan oxshimaydighan we kemtük dep qaralghan yüzligen nusxisidin bashqa Xelqara Xiristiyan jemiyitining ruxsiti belen besiliwatqan Metta Bibeli, Markos Bibeli, Luka Bibeli we Yuhanna Bibeli qatarliq tört türlik nusxisi bar.


Xiristiyan Dunyasida “saxta Bible” we” rast Bible” degen atalghu nahayiti köp qollinilidu. Ularning qarishiche saxta degenlirining ichide texi biz yoqarda namlirini tilgha alghan tört türlik oxshimaydighan nam belen atilidighan Bibleler yoq bolup, bu tört Biblening yiltizi bir kitapmish. Hejiba bu tört Biblening ottursidiki periqler hechnimige erzimemdighandu?


Biz kitabimizning bash teripide tilgha alghandek miladi 2-esirdin keyin xiristiyan dunyasida bashlanghan oxshimaydighan Bible we sani heddidin köp bolghan kitaplar heqqidiki talash- tartishlar 1 ming 800 yildin keyinki bügünki kündimu dawamlashmaqta. Xiristiyan mezhepliri özlirining qolidikidin bashqa Biblelerning özgertiwetilgenliki we saxtiliqi heqqide detalash qilishmaqta. Bu talash-tartishlar jeryanida kishining layide diqqitini tartidighan bir ish bir zamanlarda Metta Biblesining saxta kitapqa chiqirilghanliqi we keyin yene xiristiyan jemiyetliri teripidin testiqlanghan tört Biblening terkiwige kirgüzilgenlikidur. Eger haziqi Metta Biblesi hechwaqit yasaqlanmighan deyilse, u zaman hazirqi Yengi Ehdide yer alghan Metta biblisige oxshimaydighan yene bir Metta-2 Biblesi otturgha chiqqan bolidu. Cheklengen Metta Biblisigha “Pütükler” menasini beridighan “Logia” degen namni bergen edi.Riwayet qilinishiche Matta bu Pütüklerni Jizes texi hayat waxtida uning bilen birge yürgen künlerde qelemge alghanmishken.(1) Bu kitap undaq bolishigha qarimay ming yillardin beri Yawropa chirkaw jemiyetliri teripidin saxta kitaplar tizimlikige kirgüziwetilgen bolup, dunya jamaetchilikke texi ashkarilanmighan.(2)


Metta teripidin xatirlengen Bu Pütükler William Ramseyning bildürishiche Hezreti Isa (Yesus) kirsitqa mixlinishtin awalqi jeryanlarni yoriutup bergen bolup, teximu emiliyetke uyghun bolushtek alahediliklerge egiken. E.Kelletning Baltimorede neshir qilinghan “The Short History of Religions” degen kitapning 1962-yilliq neshiri 169-bettiki melumatidin qarighanda bu kitab Hezreti Isa(Yesus) kirsitqa mixlanghandin keyin yezilghanmish. Uning eytishigha qarighanda Hezreti Isa Kirsitqa mixlanghandin keyin, u hayat waqtida iman eytqanlar arqa-arqidin dindin chiqip ketish eweij alghanken, Metta bu yaman weziyetni konturul qilish üchün “Pütükler”(Logie)ni Xaterige alghan iken. Yene bezilerning deyishiche “Pütükler” muqedes kitaplarda tilgha elinghan Injilning özi bolishi natayin bolup, Injil degen kitap (qandaq derijide özgertiwetilgen yaki özgertiwetilmigen bolishidin qetiy nezer)ning saqlinip kelginining eng awalqisi Germanche xaterlengen “Quelle”(Qaynaq yaki Bulaq) dep atalghan qedimqi qol yazmidur. Bu kitabning qol yazmisimu ghayip bolghan. Tiolog Harnak u kitap heqqide xaterlengen melumatlar asasida kitapni eslig keltürüsh üchün tirishqan bolsimu ghelbilik bolmighan. “Quelle”ning Hazirqi nopuzluq Tör bibledin burunqi kitap ikenlikide shek yoqken. Uningdin bashqa W.K. Lowther Clarkning “Concise Bible Commentary” degen kitabining 693-betide deyilishiche Markos Biblesi dep atalghan hazirqi Markos Biblesige oxshimaydighan, yene tört bibledin ilgiri xaterlengen bir kitap heqqidimu melumatlar bar. Markosning keyinki sergüzeshtilliri Pitros bilen birlikte ötken bolup, bu jeryanda u özining Jizes heqqide bilgenlirini tertipsiz bir shekilde xatirligenken. Del shu kitab tüzeshtürilip hazirqi Markos Biblisi dunyagha kelgenmish. Biz yoqurda tilgha alghan üch dane qedimi qol yazma hazir xiristiyan dunyasida etirap qiliniwatqan Tört türlik Bibledin ilgiri heqiqi etiqatchilar teripidin qelemge elinghan kitap bolghanliqigha qarimay iz dereksiz ghayip bolghan.

Yoqurda bayan qilghinimizdek hazirqi Biblede yer alghan Tört kitaptin bashqa Biblilerningmu bolghanliqini bezi muqedds kitaplardin we din tetqiqati arqiliq bileleymiz. Bu heqtiki eng nopuzluq delilni yene “Luka biblesi”din tapqili bolidu. Jizesning sadiq shagirtliridin Luka Özining yazghan Bibleside “ Beshimizdin ötken ishlarning heqiqetlirini, bizdin ilgiri ötken talay kishilerning öz beshidin kechürgenliri, öz közi belen körüp, öz qulqi belen anglap we bashtin axir xatirligenlerning asasida , nurghun kishilerning kitap yezishqa kirishkenlikini körüp, menmu mümkün bolghan qol yazmilarning hemmisini estayidil oqup chiqip tetqiq qilish arqiliq peziletlik Teofilosqa oxhash bu kitabni yezishni munasip kördüm” dep yazidu. Hazirqi nopuzluq Tört Bibldin zadi ikki danisi yeni Mette we Markos Bibleliri lukkadin ilgiri yezilghinigha raxmen ulardin bashqa bek köp Injil heqqide kitap yazghanlar kimler bolishi mümkin? Xiristiyan Cherkawliri bundaq suwallardin ming yillardin beri özini qachurup keldi yaki müjimel bayanlarda boldi. Lukas hezretlirining bu bayanliridin köre hazir kishiler Bible (Injil) dep qarawatqan tört nopuzluq kitapqa oxshaydighan pütüklerni yazghanlar biz bileligenlerdinmu köp bolishi mümkin. Demek buningdin hazir kishiler Bible(Injil) dewatqan kitap Injilning özi bolmastin Injil heqqide yezilghan Bibliler degen xulase chiqidu.


Dört Injil yezilishtin awal uninggha asas bolghan bir kitapning barliqi heqqide muqeddes kitaplarda mexsus bayanlar berilgen. Islam alimi Ibin Hazmaning eytishiche Hezreti Isa Eleyhissalam hayat waqtida Injilning nazil qilinghanliqi, we qelemge elinghanliqi, Meryem oghli wapat bolup uzaq ötmey yeni 2-esirge kelgüche bolghan ariliqta Kapirlarning we Yudestlarning Xiristiyan etiqatchillirigha qaratqan wehshiy iskenjilliri we diniy etiqat erkinlikini boghidighan pashistik siyasetliri tüpeylidin etiqatchilar jamesi Kitabimuqeddes-Injilni köngüldikidek muapizet qilalmay qalghan.


Hz. Isa Eleyhisalam alemdin ötkendin keyinki üch esir uning toghra dinining jahalette qalghan yilliri bolup, hökmaran siniplarning zeherxendiliki we buzghunchiliq qilishi, Kitapning rohini özlirining menpieti asasida izahlashqa serip qilghan emgekliri netijiside 4- esirge kelgendila kitap ehli belen tajawuzchilar arisida bir türlik sülhi (ular dinni qubul qilidighan, bular kitabni ularning menpeetige mas kelidighan tebligh qilidighan) shekillinip Xiristiyan dini Dölet we döletler etirap qilidighan bir dingha aylanghan. Uningdin ilgiri Injilni oqughnlar we köpeytkenler we yene u heqte kitap yazghanlar qattiq teqip astigha elinghan. Insaniyet jahalet ichide qalghan bu Üch esirde Hezreti Isaning heq dinining muqeddes kitabi bolghan Injil buzghunchiliqqa uchrap, etiqatchilar dindin uzaqlashturulghan. Hazirqi Bibleler asasi qismi ghayip bolghan Injil parchilliri we shahitlarning eytqanlirigha asasen taki yeqinqi esirlergiche özgertilip we köpeytilip yezilghanliqining sewebi udur...


Tarixi melumatlargha qarighanda bezi rayonlarda Hz. Isa eleyhissalam bu alemdin xoshlashqandin keyinki bu üch yüz yil ichide, turalghusidin hezreti Isagha we Kitabi muqeddes Injilgha we injil heqqidiki bayanlargha ayit herqandaq bir materiyal we itiqatchi bayqilip qalghan aililer ölüm jazasigha buyrulatti, menggülik türmige etilatti yaki ömürlük qul qilinatti. Din heqqidiki materiyallar yighiwelinip köydüriwetiletti.




Hezreti Isa eleyhisalam bu alemdin xoshlashqanda Pawlus ortigha chiqip, din tarqatqili bashlidi. Uning yazghan mektublirining köpi waqitning ötüshi belen egeshkühilliri teripidin muqeddes kitap derijiside qobul qilindi. Chünki u waqitqa kelgende mukemmel bir kitap halitige keltürülüp bolalmighan Injilni nahayiti köp ademler unutqan bolsa bir qisimliri uningdiki köp nersilerni özgertip xatirliwalghan yene bezilliri uningdiki bezi tereplerni sözleshke amalsiz qalghan weyaki meqsetlik yoshurup qalghan.shuning bilen zaman ötkensiri esli kitap ghayip bolushqa qarap yüzlengen.Injilning Ilahi qudriti ghayip bolghandin keyin etiqatchilar muqeddes kitapning ornigha hezreti Isa Eleyhisalamning terjimalini, weez we nesihetlirini anglitidighan kitablar arqiliq özlirining etiqadini qoghdap qelish üchün tirishchanliq körsütüp kelgen.bundaq kitablar oxshimighan dinlargha etiqat qilidighan milletlerning yashighan rayonlirigha tarqalghanche kitablar teximu yerlik tüs elip ketip, uninggha bediet dinlargha ayit parchilar we xurapiy epsane-rewayetler yerleshtürilgen.




Uningdin bashqa Hezreti Isaning alladin kelgen wehilerni anglatqan waqtining bek qisqa bolishi we muhitning bu kitabnin waqtida yeyilishigha pütünley paydisiz bolishimu Injilning özidin bashqa muqeddes kitablardek mukemmel xatirlinip qelishigha imkaniyet bermigen bolishimu mumkin. Eger u kitap köngüldikidek toluq we estayidil xaterlinish imkaniyitige ege bolghan bolsa, yaki xatirlengen qisimliri buzghunchiliqqa uchrimighan bolsa, hemmige qudretlik Alla xiristiyan eqidisi texiche mukemmel bir din halitige kelip bolmay turup, Insaniyetni hedayetke yengidin bashlaydighan Muhemmet Eleyhissalam arqiliq Quraniy kerimni nazil qilmighan bolatti.

M.k 325-yilda Emparator Kostanten etiqat jehette bir-birige anche oxshap ketmeydighan 2mingdin artuq etiqatchilar goruppisining wekillirini yighip, mewqe we kitaplirini birleshtürüp, diniy qerindashliq ornutishqa chaqrighan. Ularning ichide zadiche 318 ademning qoshulishi belen xiristiyan dinidiki Buddizimgha mayil Pawloschilarning etiqadini quwetleydighan tört dane Bible heqiqisi dep tallinip, qalghan Biblelerdin yüzin artuq kitap saxtigha chiqirilip, ikki minggha yeqin diniy ölimaning eytqanliri yoqqa chiqirilghan.keyinki waqitlarda echilghan din toplantillirida dawamliq türde Xiristiyan bolmighan bir buddist Emparatorning din heqqide chiqarghan bu qarari dawamliq xiristiyan dinining dinni qeliplashturushtiki pirinsipi bolup qalghan.

Kishining diqqitini hemmidin tartidighan yene bir mesele 325-yildiki we 364-yildiki ikki qetimliq heqiqi biblelerni tallap, saxtillirini cheklesh herkitide xatagha chiqiriwetilgen Biblelerdin bashqa yene Merkiler biblesi, Deysani Biblesi we Manihaist Biblesi qatarliqlar bar edi.(3) G.P.Fishirning eserliridin melum bolishiche uningdin bashqa isimliri melum bolghanliridin Tomas Biblesi, Yehudilar Biblesi, Markion Biblesi, Heq Bible, Petrus Biblesi, Misir Biblesi qatarliqlar, M. Yearsleyning eserliridin melum bolishiche Pütükler(Logie); Nasara Biblesi, Hawariler Biblesi, Matiyas Biblesi, Nekomedios Biblesi, Ushshaqlar Biblesiqatarliqlar, X. Jakopning eserliridin köre Arap Injili, Ermen Injili qatarliqlar, undin bashqa M.Y. Shelebining eserliridin melum bolghan Yetmishler Injili, Xatire Injil we Barnaba Injili qatarliqlar bar.



II

Barnaba Injili Bularning ichide meshhurraqlirining biri bolup, Xiristiyan Chirkawi teripidin qattiq ret qilinishqa uchrighan. Esli ismi Yüsüp bolghan Baranba Hezreti Isaning shagirtlirining biri bolup, Pawloschiliqning xiristiyan jamaetige yeyilishigha alayide tesir körsetken. U pütün hayatini xiristiyan dinining tarqilishigha beghishlighan bir meshhur shexistur. Barnaba Markosning ustazi, Pawlosning teshwiqatchisi süpitide tonulghan erbap turuqluq xiristiyan jemiyetliri teripidin bügüngiche ret qilinmaqta. Xiristiyan Chirkawlirining eytqanliridin qarighanda Barnaba Injili 14-esirde Xiristiyan dinidin Islam dinigha köchken, özining din almashturghanliqining toghriliqini ispatlap yezilghan bir Injilmish. Halbuki kishini chüchitidighan bu töhmet bashqilar teripidin toqup chiqirilghan bolup, Islam dini dunyagha kelishtin ikki yüz yil awal mundaqche qilip eytqanda 5-esirning axirilirida yeni M.k 492-yili texitke chiqqan Rim Papisining saxta kitablarni anglatqan bir parche mektubida Barnaba Injili cheklengen kitap salayitide alayide tilgha elinghan. Bu emeliyet xiristiyan chirkawining Barnaba Injili 14-esirdr yezilghan degen qarishini pak pahiz süpürüp tashlaydighan pakit bolup, xiristiyan din ademliri bu heqte diyalog qilishtin özini elip qachidu. Xiristiyan Chirkawining bu Injilni ret qilishtiki asasiy sewep, bu kitabta Hezreti Isaning xudaning oghli we Ilah likenlikining ret qilinishi we uning bir peyghember ikenlikini keskinlik belen teshebbus qilishi qatarliq seweplerdindur.

Gheriptiki Xiristiyan alimlirining telillirige asasen eytqanda Injil eng deslepte Islamiy bir mewqede emes eksinche Hazirqi xiristiyan chüshenchillirige toyunghan halda ortigha chiqqanmish. Uning gheripte ortigha chiqishini XV we yaki XVI esirlerge baghlap chüshendiridighanlarmu bar. Bu xiristiyan dunyasidiki Barnaba Inijilidiki heqiqiy ehwani yoshurup qalalmay ikkinchi bir xil saxta dinni qurashturup chiqmaqchi bolghanliqi heqqidiki yene bir pakittur. Latin rahip Framinyo, Xiristiyan tiologi Aryanos qatarliqlarning eserliride tilgha elinishiche Pawlosning mektublirida Barnabas Injilining tilgha elinip, uning eqidisining testiq etilgenliki heqqide ispatlar bar. Ariyosning mektuplirini tepsili tetqiq qilghan Framinyo Barnabaning Injilini tepip bu kitab heqqide tetqiqat elip barmaqchi bolghan iken. Rahip Framinyoning ishliridin xewer tapqan RimPapisi uni derhal yenigha chaqritiwelip,(XV esirning axirida) mexpiyetlikke hörmet qilishni jikiligen. Bu bilimde kamaletke yetken Rahip Papaning ishenchisige erishkendinkeyin mexpi halda watikan kütüpxanisida saqliniwatqan Barbanus injilini oqup chiqqan. Rahip Framinyo Xiristiyan dini jemiyitide mertiwisining qanchilik derijide öskenlikige qarimay Barnaba injilini oqup chiqqandin keyin Islam dinigha kirip, ömrining axirghiche Xiristiyan dunyasigha Barnaba injilini anglitishqa tirishqan.

Bügüngiche yetip kelgen Barnaba Injilining eng qedimqi nusxisi Prusiye Kiralining ordisida meslihetchi bolghan Krimer teripidin 1709-yili köchürüp chiqilghan kitabtur. Bu nusxa Italiyanche bolup, keyinki waqitlarda Awustiriye Emparatorluq kütüpxanisida pichetliwetilgen. Kirim erning bu nusxisi keyin namelum bir aptor teripidin Italiyanchidin Ispanchigha, Engiliz alimi Sayel teripidin Ispanchidin Engilischigha, uningdin keyin Engilischidin Erepchige Erepchidin yene Englischige terjime qilinghan. Bu kitabnin Xiristiyan Jemiyetliri teripidin XIV esirde dinini özgertken bir xiristiyan teripidin yezilghanliqi heqqidiki qarishini, bu kitabning Pawlosning Mektublirida V esirde cheklengen kitablar qatarida tilgha elinishi Xiristiyan chirkawlirigha chüshendürüsh qiyin bolghan problimatik bir meselini tughdurup bergen. Bu Injilning eng deslepki nusxisining tili Rim Papisining esirlep qollinip kelgen til uslubida bolghanliqi, keyin uning qoyuq bir xiristiyan eqidisi puriqida islamiy dewirlerge oxshimaydighan til uslubida Ispanchigha we Engilischigha terjime qilinghanliqi, kitabta Islami dewirlerning hechqandaq tamghisi yoqliqini ispatlap turmaqta. Brnaba Injilining keyinki nusxillirida Islami dewirning hechqandaq iznasi bolmighanliqigha qarimastin Xiristiyan diniy jemiyetlirining bu kitabni saxtigha chiqarghanliqi xiristiyan dinidiki eng zor saxtiliqni ispatlap beridu.

Bezi Xiristiyan Alimliri Latin Rahip Framiniyoning Barnaba Injilini oqughandinkeyin Islam dinini qobul qilghanliqini bilgendin keyin, bu kitabni Framiniyo yezip chiqqan degen hekayini toqup chiqqan.Framiniyo Ariyanosning risaliside bu Injil heqqide toxtalghanliqini tilgha alghan. U Bu Injilni özining yazmighanliqini, Ariyanosning risaliliridin bu heqtiki uchurgha ege bolup, bu kitapni Rim papisining kütüpxanisida qolgha chühürgenlikini tilgha alghan. Uningdin bashqa Baranba Injilining eng kona nusxisini muhapizet qilghan kishi Framiniyo bolmastin Küchlük bir xiristiyan döliti bolghan Prusiye hanliq kütüphanisida ishligen bir danishmen xiristiyan muxlisi ikenliki bashqa pakit telep qilmaydighan heqiqettur.
Bu kitabning quran bilen herqandaq bir dewirdashliq alaqisining yoq bolghanliqi eyni dewirdiki radikal xiristiyan jemiyetlirining bu kitab arqiliq quranni ret qilishqa orunup we shu arqiliq Indülus(Ispaniye) musulmanlirini Yawropadin qoghlap chiqarmaqchi bolghanliqi heqqidiki tarixi pakitlar Barnaba Injili heqqidiki söz-chöcheklerge kelishtürüp rediye bereleydu. Uningdin bashqa Barnabs Injilining Xiristiyanliqning eng radikal mezhipi bolghan Protestanchilar teripidin eyni waqitta Engilizchige terjime qilinishidur. Eger kitab heqiqiten saxta bolsa ular nimishqa yene terjime qildi? Cheklengen bu kitap keqqide xiristiyan dunyasida elip beriliwatqan tetqiqat hazirghiche öksüp qalghini yoq. Eger bu kitap Musulmanlar teripidin saxta yezilghan bir kitap bolsa edi, xiristiyan dunyasida u qeder shöhret qazinalmighan bolatti.

Hemmidin Kishini heyran qalduridighini Xiristiyan Toplantilliri heqiqi dep tallap chiqqan Tört Biblening yazghuchillirining, u kitaplarni yezip chiqishta biz yoqarda tilgha alghan saxta dep qaralghan kitaplardin bolushiche paydilanghanliqi, mundaqche qilip eytqanda heqiqi kitapta ular saxta dep elan qilghan kitaplarning terkiwi qisimlirining yer alghanliqidur.undaq bolghanda, Ular toghrisi dep qarighan Tört Bible heqqide qandaq logikiliq höküm chiqirish mumkin ikenlikini kitawimizni obdan oqughan adem özi belgülise bolidu.


III


Xiristiyan dini jemiyeti özning diniy chüshenchillirini qeliplashturush üchün elip bargha tirishchanliqlarning biri kishilerning qolida mewjut bolghan bir birige oxshimaydighan nechche yüz xil Bibleni özlirining diniy teshebusi we yerlik alahidiliki asasida birlikke keltürüp, qutsal kitaplarning sanining köp bolushining aldini elish bolup keldi. M.k 325- we 365-yilliridiki din islahati netijiside Tört dane Injil tallap chiqilip bashqilliri qisqartiwetilgen edi. Bu hadese kishige xuddi Yudestlarning tarixidiki kitap qisqartish we toghrisi we saxtisi dep kitaplarni malimatang qilghan weqelerge oxshayti. Yudestlar Tewrat meseliside del Xiristiyanlargha oxshash Tewratning “saqtilliri”ni shalliwetip, nopuzluq tört danisini heqiqisi dep tallap chiqishqan edi. Xiristiyanlarning toplantisida elinghan qarar del u hadesining parallel shekilde yene bir qetim yüz berishi idi. Qiziqarliq bolghini Tewrat üchün Yahwist, Elohist, Rahip we tesniye qatarliq tört menbeni asas qilghan bolsa xiristiyan qutsal kitawining menbesinu bir emes Markos, Luka, Metta, Yohanna xaterilini asas qilghan tört menbege baghlap qoyghan edi. Qarighanda bu ikki din arisida bir-birige miras qeliwatqan, eyni waqitta, allaning Peyghemberliri, bolupmu Hz. Yesus teripidin qattiq tengqitlengen gunahlar tekrarliniwatatti. Tanach belen Biblege selishturmashunasliq nezeriysi terepidin tengqidi baqqan Yudest we Xiristiyan alimlirining bu ikki kitap heqidiki bayanlardin qarighanda, Biblening yezilishtin awal Tanachni teqlit qilip ish bashlash heqqide pilan tüzülgenlikidin hewer tapqili bolidu. Biblelerde sözlengen Hezreti Yesus Hekayisining nahayiti muhim bolghan nuqtilarda Tanachta teswirlengen Moses(Mosa)ning hayati heqqidiki hekayilerge bek oxshap ketidighanliqimu alahide kishining diqqitini chekidu. Tanachning tört menbesi belen Tört dane Bibleni selishturup baqan herqandaq bir adem Markosqa Yahwistning, Lukagha Elohistning, Mettagha Tesniyening we Yuhannagha Rahipning örnek qilinghanliqini chüshiniwalalaydu. Tetqiqat netijiside Yahwistqa oxshap qalghan Markos Biblesidiki hekaye we rewayetler gerchekte Hezreti Yesusqa ayit hekayiler ikenlikidin bekraq Hezreti Mosesqa ayit hekayilerge oxshaydighanliqi bayqalghan. Buningdin qanche ming yildin beri eghizdin eghizgha köchüp kelgen diniy rewayetlerning hezreti Hz. Yesus dewrige kelgende uninggha yüklinip tebligh qilinghanliqini, hem Bible yazghuchilliri Kitabni qelemge alghannda shu dewirdiki Muqeddes kitap Tanachtin uslup jehettin zor derijide paydilanghanliqini körümiz.
Xiristiyan dinidiki shagirtlar (Xawarilar)ning sanining 12 bolishimu bir tasadipiliq bolmastin Yudezimdin öz peti köchürüp kelingen bir hadesidur. Yudezimda bezi sanlar qutsal hesaplinidu. Özellik bilen 12 degen san Yudezimda qutsal hesaplinidu. Chünki Yehudi qewmini teshkil qilghan 12 qebilining ejdadi Hz. Yaqubning 12 oghligha berip chetilidu.

Xiristiyan Alimlirining qarishiche Bible Hz. Yesus zamanida yezilmighan iken. Hz. Yesus Xuda bolghini üchün heqni anglitishta yudist we musulmanlardek wehi yoli belen nazil bolghan Tewrat we Qurandek bir kitapqa ehtiyaji yoqmüsh. Uning özi xuda, özi wehi, özi Xudaning oghlimish. Hz.Yesustin keyin Injilni yazghanlar Uning biwaste wehi qanili belen yollighan uchurliri asasida qusursuz yezip chiqqanmish. Ular (yüzligen) Biblelerni yezish jeryanida muqeddes roh biwaste medet bermish, Biblening yezilishida herqandaq bir xataliqning körülip qelishining aldini alghanmish.kitablarning hemmisi herqandaq bir yetersizlik we kemchiliktin xali, heqandaq bir xataliqqa yol qoymighanmish. Xiristiyan dinining Xuda belen qutsal kitab, etiqat belen wehi... heqqidiki bu meshhur meydanini Xuhanna Biblesi xireleshtürmekte. Chünki kishiler U kitaptin bir türküm kemchiliklerni bayqighan we etirap qilishqan. Bu heqte Yohanna mundaq deptiken. “ Yesus shagertliri bilen birge yürgen künlerde ajayip köp möjizilerni körsettiki bularning hemmisige bu kitapta yer berilmidi. Uning körsetken möjizilirining hemmini birmu-bir yezishqa toghra kelse,yezilghan kitaplarni dunyagha sighdurmaq teske toxtayti...” dep yazghan. Emdi Xiristiyan alimlirining nuxsansizliq nezeriysi belen buninggha baqsaq, Yesusning talay möjizillirining bezilliri yezilip bezilliri shalliwetilgen. Undaq bolsa yuhanna Biblesi Xiristiyan alimlar eytqandek nuxsansiz we mukemmel emestur. Yuhannaning eytqanlirining axiri teripidin qarighanda bu yetersizlik peqetla Yohannaning Biblesidila emes eksiche yer yüzidiki barliq Biblilerde xataliq bardu. Chünki Xiristiyan din alimliri tekitlewatqandek kitapning yezilishigha Xuda biwaste yetekchilik qilghan bolsa Injil we Bible weqesi bu qeder murekkep tarixni bashtin kechürmigen bolatti. Eslide Hz. Yesusning peyghemerlik qilghan üch yilliq hayatidiki muhim ishlirini qayidilik bir shekilde yazsa eng kop bolghandimu bir-ikki kitapqa yighinchaqlash mumkinti, emma biz yohannaning hesiyatini toghra chüshengen teqdirdimu bashqa Biblelerning hem Hz. Yesusning hayati we möjizilirini yezish jehettin intayin köp yetersizliklerge yol qoyghanliqini köreleymiz. Demek tört Kitap belen cheklengen Bibleler Hz.Yesusqa ayit materiyallarni, u peyghemberlik qilghan üch yil waqittiki özliri muhim dep qarighan hadesiler belen tolduralmay qalghanliqini bir terepke qayrip qoyghandimu temel nuxsan we kemtükliklerning bolghanliqi, bu dinni Insaniyet jemiyitige pqydiliq bolghan nuqtilardin Idiologiylik bir waste süpitide paydiliniwatqanlargha qarighanda özlirining siyasiy we Iqtisadiy menpeetliri nuqtisidin we pedezlep körsütishke oruniwatqanlarning teshebbusuni tewritip qoyidu.

Xiristiyan Dinidiki peyghemberlik we wehi chüshenchisi gheriptiki Kapitalizimning yene bir qoshgeziki bolghan kommenistlarning shexsiyetchiki netijiside din tereqqiyatidiki qanuniyetke zit halda burmiliwetilgen bolup, uning arqa körünishi maddichiliq we atalmish Insanperwerlikke ayit eqli bilimler belen yasandurulghan. Hz.Yesusning öz etrapigha uyushqan etiqatchilardin tallighan üch gruppa kishi bar idi.birinchi goruppida Yesusning eng sadiq 12 shagirti yer alghan; ikkinchi goruppida uning tili boyiche elip eytqanda Yetmishikkiler yer alghan; üchünchi goruppida Yüzyigirmiler yer alghan. Bular özlirining diniy salahiti tereptin deslepkiler birinchi orunda, otturdikiler ikkinchi orunda, axirdikiler üchünchi orunda turidu. Dimekchi bolghini etiqatchilar ottursida barawerlik inkar qilinghan bolup, eger alladin bu din heqqide wehi kelse eng deslepte yoquri qatlamgha mensuplargha kelidiken, ularning Xuda heqqide xaterligenliri eng ünümlik bolup, kemtüklik we xataliqlardin mustesna iken. Bu nezeriyedin mundaq bir kütülmigen logikiliq weqe kelip chiqidu. Biz yoqarda tilgha alghan Xiristiyanlarning büyük toplantillirida tilgha elinghan “büyük”tort Biblening eng az bolghandimu ikkisining aptorining we yene uning ichige kiridighan Ikkeylenning Bibleside yazmilliri yer alghan bezi böleklerning eng yoquri qatlam etiqatchilarning ichidin chiqish uyaqata tursun Yetmishikkiler we Yüzyigirmilerningmu ichidin chiqmay, yoqarqi üch goruppigha kiridighan 204 ezizning qatarigha kirelmey qalghan kishilerning qolida xaterige elinghanliqidur. Bizni bu yerde oylandurudighan ish kitapqa kitapni xaterligenlerning nami berilmey Xiristiyan diniy chüshenchiside muqeddes bilinge birinchi goruppigha kiridighan kishilerning namida, kitapni xuddi ular yezip chiqqan bir telepuzda atighanliq ularning özlirining yoqarqi nezeriysi arqiliq u ikki Bible we uningdin bashqa Biblelerde yer alghan tegi pes etiqatchilar yazghan böleklerni yoqqa chiqiridu. Uningdin bashqa Bibleliri tallanmighan 202 ezizge Hz. Yesustin hechqandaq wehining kelmesliki mümkin emes. Undaq bolsa ulargha kemkütsiz we toghra kelidighan wehiler xaterlengen kitaplar qeni?eger wehilerning hemmisi xaterlinip kitap halitige keltürülmise Keyinki ewlatlar hidayettin chekinip xata yolgha ketmesmu? Wehining Yesusning wedisige asasen, özi tallighan 1-,2-,3- derijidiki xiristiyanlargha chüshmestin Hezretning neziri chüshmigen Pawlos we Luka qatarliq ademlerge chüshkini Xiristiyan dinining bu heqtiki meydanigha xilap emesmu? Yesus eger ular degendek wede qilghan turup keyinche u wedisidin yeniwalghanmidu yaki imtiyazliqlar wehi dep xaterligen kitaplar saxta bolishi mumkin.gepni eger bundaq uzarqili tursaq belkim qanche ming sehipini ewarw qilghan bolimiz. Xiristiyanliqning wehi we peyghemberlik chüshenchisi, bu dinni yighishturiwalghili bolmaydighan ichkiy we tashqiy keselliklerge griptar qilghan bolup, bu dingha etiqat qilish we toghra yolni tepip mengish insanning qolidin asanliqche kelmeydighan derijige berip yetken bolup, ular özlirining jamaetini Insaniyetning tebiyet we ilahyet, senet we edebiyat penliridiki eqil paraset engüshterliri belen muhapizet qilip türiwatqan bolsimu, Mukemmel bir kitapning yoqliqi yaki bar bolsimu egishelmeywatqanliqidin perishan halette yashaydu.

IV

Biz tilgha alghandek Biblening besilishqa yol qoyulup kelingen yoqudiki Tört nusxisining qachan we kim teripidin yezilghanliqi, uni nemini, qandaq sewepni asas qilip yezilghanliqi we kimlerning yazghanliqi, Biblege nam qilip qoyulghan shexislerning heqiqiten shu kitapning yazghuchilliri yaki emesliki heqqide ketiwatqan ixtilaplar, kishilerning qelbide tarixtin beri shühbe tughdurup keliatidu. Eger u nusxilarda Biblening yezilghan tarixi belen uni kimning yazghanliqi heqqide eniq melumat qaldurulghan bolsa bek yaxshi bolghan we bizning Bible heqqidki bilimlerni elishimizgha qulayliq tughdurhan bolatti. Hz. Yesus we uning Bible yazghuchilliri dep tonulghan etiqatchilar bilen bir dewirde yashighan tarixchilarning köpinchisining eserliride bu heqte yeni xiristiyan dinining meydangha kelishi we Bibliler heqqide Xiristiyan dinining tüp mahayetliri we uninggha ayit hadesilerni ekis etturup beridighan melumatlarning yoq bolghanliqi kishini oygha salidu.

Tarixchi Gouldning kitaplirida Hz. Yesus bilen bir dewirde yaki Xiristiyanliq taza tarqiliwatqan bir mezgilde yashighan emma u hadesiler heqqide hechqandaq bir nersini tilgha almighan Seneja ( M.k. 3-65), Petronius ( ?-M.k.66), Büyük Pliny (M.k. 23-97), Juvenal (M.k. 60-140), Martial (M.k. 40-104), Quintilian( M.k. 40-118), Epictetus (M.k. 40-120), Apion(M.b 20-M.k.48) qatarliq meshhur tarixchilarni misalgha keltürishke bolidu. Emma shu dewirde yashighan Keyinki Pliny (M.k. 61-105), Tajitus(M.k. 55-120) qatarliqlarning kitabida Xiristiyanliq heqqqide intayin qisqa melumatlar berilgen. Xiristiyan din ademlirining u dewirge ayit weezliridin qarighanda bundaq bir zor hadesining tarixta keng dairilik halda tilgha elinmay qalghanliqimu bir shühbe. Xiristiyan Kitaplirida shu dewirdiki ijtimayi we siyasiy ishlargha eng küchluk tesir körsetti dep teswilengen bu zor weqe shu dewirde yashighan Iskenderiyelik Philo(M.b.20-M.k.60) we Josephus(M.k.37-100) qatarliq ikki meshhur kishining kitabidimu hech tilgha elinmighan.

Clementning (M.k.95-140) larda Korinoslulargha yazghan bir mektupta Bible heqqide yene tepsiliy toxtalmighan bolsimu, peqet Pawlosning mektubidin az tola besharet berilgen. Bu mektupta Hz. Yesusning sözliri azraq tebligh qilinghan bolup uning hayati heqqide hechqandaq melumat berilmigen. Yoqarqi bayandin shuni köriwalghili boliduki, u dewirdiki Xiristiyanliq bashqilar sözlep yürgendek zor ijtimayi we siyasi hadese derijisige yetmigen.

Din tetqiqatchillirining qarshlirigha qarighanda Xiristiyan jemiyetliri neshir qilip tarqitishqa ruxset qilghan Pawlosning mektupliri M.k. 57-62-yillarda, Metta kitabining 50-yillarda, Markos kitabining 55-75-yillarda, Luka kitabining 80-90- yillarda, Yuhanna kitabining 100-yillarda yezilghan bolup, emma u kitablarning esli arginali heqqide ne arxilogiylik pakit ne tepsiliy bolghan tarixi melumat yoq. Meyli u kitaplar yüz yil awal yaki keyin yezilsun, Xiristin eqidisi boyiche Xuda teripidin wehi qilinghan bu “ayetler”ning nazil qilinishidiki ilgiri keyinlik, uning wehi yaki emeslikige shühbe tughduridu.uningdin bashqa bu wehi hadesilliri heqiqiten shu dewirde yüz Bergen bolsa yoqarqi meshhur bilim ademlirining kitablirida nimishqa bu xil yaki u xil shekilde tilgha elinmaydu. Bu yerde melum bir ajizliq sewebidin malimatanglashturiwetigen pakit we qalaymiqanlashturiwetilgen tarixi uchurlar bar elbette.

Bu tort kitabning M.k. 60-yildin 100- yilghiche melum bir kitapning örnrk bolishi yaki qelemge alghuchining biwaste ilhami belen yezilghanliqini peqet tesewwur we bezi wastiliq uchurlar arqiliq hökum qilalaymiz. (4) Hazir Xiristiyan chirkawliri teripidin heqiqisi dep qobul qilinghan tort Biblening orginal qol yazmiliri belen ulardin köchürup chiqilghanliqi texmin qilinghan kitaplarning arisida eng az degendimu ikki yerim esirlik bir boshluq bar. Shuningdin qarighanda eng qedimqi Bible dep sanalghan nusxilarning eng qedimqi bir orginal qutsal kitaptin sözmu-söz köchürülgenlikini ispatlap beridighan we pakit bolalaydighan bir ispatmu yoq. Chünki bashqa kitap we hekayilerde tilgha elingha bir samawi kitap ghayip bolghan we uni qiyas qilmaq bek tes. Tilgha elinghan eng qedimqi samawi kitablar belen hazirghiche muhapizet qilip keleingen eski orginal kitablarning 200 yildin 250 yilghiche bolghan yil perqi ottursidiki qarangghuluq nurghun sirlarni yutup yatmaqta. Hech bolmighanda keyinki kitaplarning ilgirki kitablar yaki shu kitablar asasida yezilghanliqi heqqide birer xeliq arisida saqlinip qalghan küchluk riwayet tüsini alghan ilahi zilzilimu yoq. Yaki bashqa shekildiki meselen arxelogeylik, tarixi we shejrige oxshap ketidighan delil mewjut emes. Hemme nerse qiyas we yengilinip turidighan toqulma hekayiler arqiliq tesbit etilmekte.

Bu hadesige birqeder ilmiy rewishte baqqinimizda M.k.325-yiliqi Butperes Emparator Kostantin orunlashturghan Iznik toplantisi we M.k.365-yilqi Lodesiya toplantisidin ilgiri hem shu hadesidin keyinki Xiristiyan döletlirining memuru buyruqi belen yüzligen Bible nusxillirining saxtigha chiqirilishi we heqiqi etiqatchilarning Rim Emparatorliri tereptin uchrighan siyasiy iskenjiler sewebidin qedimqi ishenchlik nusxilar künimizge qeder kelelmigen, kelgen bolsimu ijtimayi we siyasiy jehettiki mülükdarlarning menpetige uyghun bir shekildiki jemiyet we rohiyet muqimliqini saqlash yüzizidin yoq qiliwetilgen yaki ilan qilinmay kelgen bolishi mumkin.

Xiristiyan Chirkawliri yoqarqi ikki toplantidin ilgiri mewjut bolghan muhim qolyazmilarni, u ikki toplantida qarar qilingha kitapqa jümlidin butpereslikke sülhi yoli tutqan Pawloschiliqqa uyghunlishish üchün, eslidiki tallanghan tort bible oxshutup kitaplarni yezish jeryanida yoq qilghanliqi ilim sahisidikilerge sir emes. Alimlarning bayan qilishiche Bible qoldin qolgha köchürülüsh jeryanida eng köp ish qoshiwetilgen kitap bolup, insaniyet medniyet tereqqiyatida melum bir kitapning u qeder özgertiwetilgenliki heqqide ikkinchi bir misalni tapqili bolmaydiken. Bügünki künde Bible(Yengi Ehde )ning zadiche Gerikche yezilghan besh mingdin artuq yiraq qedimqige oxshimaydighan qedimq nusxisi bar. Emma bu besh ming qol yazmining ichide bir-birige pütünley oxshaydighan ikki nusxini tapmaq tes. Uningdin bashqa u kitabalrgha türlik ilawe yezilghan on mingdin artuq qol yazma saqlanmaqta. Uningdin bashqa kishilerning qolida neshir qilinip qalsa hazirqi xiristiyan dinining mewqelirini astin-üstin qiliwetidighan yüzminglarche kitaplar saqlanmaqta. Bu kitaplar arisidiki perqler 150 mingdin 250 minggha qeder dep perez qilinmaqta. Peqet Luka Biblesining 150 xil qol yazmisida 30 mingdin artuq öz-ara perqlinidighan jayi bayqalghan.

20- esirdin keyin ilghar pen texnikining yardimi belen Kitaplardiki periqler Insan eqlige uyghun bir shekilde organizatsionlashturulghan bolsimu, eslisini perq etküsiz derijide buzulup ketken kitapni birlikke kltürmek we eslidiki nopuzini tiklimek, xataliq we kemtükliklerni yoshurmaq Xiristiyan diniy jemiyetlirige eghir kelmekte.


Xiristiyan Dinining Qutsal Kitabi Bibleler( Injil heqqidiki Kitabliri) eng deslepte Hz.Isa eleyhissalam bu alem belen xoshlushup texminen on tort esirdin keyin yeni M.k. 1481-yili tunji qetim metbe belen besilghan bolup, uningdin keyin uning basmilliri qeliplishishqa bashlighan. Xiristiyanlarning bu Qutsal Kitabi resmi neshir qilinghanda kitabning bezi terkipliri texiche neshirge hazirlanmighan idi. 1516-yiligha kelgende yeni Islam dini dunyagha kelip üch esirdin köprekwaqittin keyin Erasmus Yunanche neshir qilinghan Bibledin parchigha birleshtürüp kitabning Latinche qol yazmidiki yene bir böliki(Wulgata)ni qoshup neshir qilghan. Kitab neshir qilinghandin keyin qol yazmilarning eslisige warisliq qilinmighan dep qarilip, Xiristiyan chirkawlirining qattiq tenqidige uchrighan. Shuning belen u basmigha ulapla “Komplutension Polyagot” degen yene bir kitapni neshir qilishqan. Bu kitab nahayiti köp talash we tartishlardin keyin neshirqilinghan bolsimu Watikanning testiqidin ötmigen. 1546-yiligha kelgende Stehphanus kitabni bashqidin neshirge teyyarlighan. Biblening bu neshri testiqtin ötken yazmilar degen mezmunduki “Textus Receptus” degen nam belen atalghan. Arqidin bu kitapmu saxtigha chiqirilip qattiq tenitlengen.bu weqedin yüz yilgha yeqin waqit ötkendin keyin, andin hazirqi Biblege biraz yeqin bolghan bir Bible Gollandiyede tüzüp chiqilghan. Gollandiyede tüzüp chiqilghan kitapqa xiristiyan Alimliridin Charlis Lachman nahayiti köp kalla qaturup ish qoshqandin keyin 1850-yilgha kelgende Bir dane yengi Bible neshir qilinghan bolup, Qurani Kerim Yawropa tillirigha terjime qilinghini nechche yüz yil bolghanda neshir qilinghan bu nusxa ilgirki nusxilardin yene köp derijide periq qilidighan bügünki Biblelerning anisi bolup qalghan. Xiristiyan alimlirining deyishiche bu kitap 4- esirdiki qol yazmilargha asaslanghanmish. 1857- we 1872-yillargha kelgende Charlis lachmanning neshirge teyyarlishi belen besilghan Bible beziler teripidin yene saxtigha chiqirilip Samuel Prideaux Tregelles teripidin hazirlanghan, teximu ilgirki qol yazmilarni asas qilghan bir Bible yezilip neshiq qilindi. Bu halet hala künimizgiche xuddi tarixta qandaq bolsa shundaq dawamlishiwatqab bolup, Bible dawamliq özgertilip, dawamliq yezilip kelmekte. Shunga bir neshiriyat oxshimighan dewirde bir tilda neshir qilghan biblelerning arisidimu yüzligen periqlerni tapqili bolidu.

Buningda Xiristiyan Cherkawlirigha kim qomandanliq qiliwatqanliqini bilish intayin muhimdur. Miladi 4-esirdin keyin taki hazirghiche Xiristiyan dini dölet dini derjisige kötürülgen bolsimu, u peyda bolghandin tartip uchrap kelgen bir türlik rijimdin qutulup yene bir türlik iskenje ichige kirip qaldi. Hakimiyet üstidikiler bir tereptin etiqatchilarni bastursa, yene bir tereptin ularning küchi arqiliq xelqni idare qilishni oylayti.shuning üchün ular kitaplarda özlirining menpeetlirige uyghun teleppuzining peyda bolishini ilgiri sürdi, kitabni özgertip yezishqa, periqleni azaytishqa we dinni rayon xarakterigha ege qilishqa köplep küch serip qildi. Xiristiyan dinining qoghdighuchilliri qiyapitige kiriwalghan hökmaran siniplarning yene qilghan bir ishi özlirining menpetlirige layiqlashturup yezilghan Biblilerge Yesusning sadiq shagirtlirining namini berip, ular arqiliq kelgen Qutsal Kitablarning hemmini saxta kitapqa chiqiriwetkenlikidur. Saxta we rast degen atalghular hazirqi xiristiyan etiqatchillirining özidin bashqilarning qolidiki Biblelerge qaritip eytidighan erzan bir kelime ikenlikini biz ilgiri sözlep ötken iduq. Biz Quran we tarixi kitablardiki Injil heqqidiki bayanlardin, Hz. Isa Eleyhissalamgha wehi arqiliq nazil qilinghan Injilning we Uning sadiq murtlirining Injil we Hz. Isa heqqidiki heqiqi xateriliring ghayip bolishi we hazirqi Gospel(bibleler)ning meydangha kelishi qatarliqlarni qara niyet, sawatsiz we bilimsiz kishilerning kemtük we yaman gherezde dingha qilinghn bir buzghunchiliq dep qarisaq xatalashqan bolmaymiz.



(1) G.P. Fischer, Essays on The Supernatural Origins of Christianity, p. 156
(2) Arhur C. Headlam, The life and Teaching of the Jesus the Christ, London,1924,p.15
(3) Ebu Reyhan Bironiyning “ El –Asarul Baqiye anil-quranil-haliye” Leipzig, 1923, s.23
(4) J.Paterson Symith, “How We Got Our Bible” London, ?, p.3


Ende 03.06.06










ÜCHÜNCHI BAP
Biblediki Ixtilaplar

Bizning melumatimizdin küre Uyghuristan rayonida 20-esirning axirida xiristiyan misyonerliri terjime qilip tarqatqan Uyghurche Bibledin bashqa Islam alimliri, duaxan we pirxonlar din tetqiqati we kisel saqaytish üchün ming yillardin beri qollunup kelgen qedimi Uyghurche we erepche Injil nusxilliri barken. injil(Biblening emes)ning qedimqi nusxillirigha ayit bezi parchilarni bir qisim kishiler hélighiche yénida saqlap kelgenmish yaki yada bilermish.

"Injil" degen nam eyni waqitta Qurani Kerimde qollinilghandin bashqa qedimqi semiti xeliqlerning tilida we Latin tilliridimu qollinilghan bolup bu atalghunung erepchidin yunanchigha yaki yunanchidin erepchige kirgenliki heqqide eniq bir nerse deyelmeymiz.emma hazir gherip pililogiye alimliri bu namni qedimqi yunanche "Eu+angelion" degen söz birikmisidin özgergen "Evangile" degen sözdin kelgen bolup, Engilizche "Gospil"ning del özi--- "xudaning sözliri" yeni "xosh xewer" dégen meniliri bar dep qarimaqta. kelimining tilimizgha qachan, qandaq seweptin kirip kelgenliki heqqide biz yoqurda tilgha alghan tarixi we arxiologiylik pakitlardin bashqa ochuq bir nerse deyelmeymiz..Emma shu nerse éniqki bizning ikki ming yillardin ilgiri güllinishke bashlighan sheherlishish hayatimizning siyasi, iqtisadiy we meniwi tereplerdin eyni waqitta allaning neziride qutsal atalghan "Injil"arqiliq dunyawilishishqa qarap yüzlengenliki, itiqadimizgha dunyawi medeniyet arqa körünüsh qilinghan musulmanliq eqidillirining singip kirgenliki wetinimizning herqaysi rayonlirigha keng tarqalghan diniy hékayetler we qisiller dep atiliwatqan ming öy bezekchiliki, tash-qiya sizmiliri, we yüzlep tepilghan tarsha pütükler, arxitekturluqqa, toqumichiliqqa, kulalchiliqqa, edebiyat- senetke ayit arxiologiylik tépilmilar arqiliq melum bolmaqta.


Bizning bügün "Injil"dep atawatqan kitawimiz, Xiristiyan dindikiler "Bible" dep muqeddes körüdighan kitap bolup, u bizge eng deslepte yétip kelgen we "Qurani Kerim"de tilgha elinghan kitapning del özi emes.hazir dunyada Bible dep atiliwatqan bu kitapta Quranda tilgha elinghangha oxshash perqler bar bolghandin bashqa, u kitapning hazirghiche neshir qilinmaywatqan nusxilliridin bashqa, bir-birige oxshimaydighan nopuzluq tört dane waryanti bar. shunga "Injil" bilen "Bible"ni we "Bible" dep atilidighan bir-birige oxshimaydighan tört muqeddes Kitapni öz-ara perqlendürüp chüshenginimiz yaxshi.biz kitapning muqeddimisidiki pirinsipimizgha asasen bu namlarni teximu toghra bolsun üchün emili ehwalgha qarap periqlendürüp qollinimiz.


Xiristiyanlirining muqeddes desturi bolghan tört kitapning omumi nami "Bible" bolup, bu nam eng deslepte hazirqi Süriye, Liwiye we Pelestinde meydangha kelgen qoyuq iptidayi diniy xususiyetke ege qedimqi eserlerni we ottura sherqte qurulghan Poyenisiye(Phoenicia) emparatorluqigha ayit yazma yadikarliqlar we medeniyet hadisilirini ipade qilishta qollinilghan qedimqi Gerikchidiki "Bible" (birlik isim) we "Ta Biblia" (köplik isim) degen (Uyghur tilida muqeddes xatére we xatériler menisini beridighan) kultur we etiqat meniside kelidighan kelimidin kelgen.keyinche Hezreti Isa eleyhissalamgha wehi belen kelgen muqeddes kitapning namimu Yawropaliqlar teripidin shu nam bélen atalghan bolup, uning birinchi qismi Yehudi dinining muqeddes kitabi "Tanach"tin ikkinchi qismi hezreti Isa eleyhissalamning wez- nesehetliri bolghan "gospel"terkip tapqan. eyni waqittiki bu kitapning qurandiki namliri "zebur"; "Tewrat" we "Injil" bolup, Yawropadiki u kitablarning hemmisi we Yawropaliqlarning qedimqi yat dinlargha ayit édiyler qoshulup birlikte neshir qilinghan kitapning nami "Bible"dur.shunga tilimizdiki "Injil" degen söz bu kitaplarning hemmisini anglitalmayla qalmay belki shu kitapqa kirgüzilgen Gospel(Injil/yengi Bible) degen nam belenmu üstimi-üsti chüshmeydu.

Bible biz yoqarda éytqandek Xiristiyan dini taki mukmmel bir din haligha kelgüche bolghan ariliqta, shu din yeyilghan rayondiki xeliqlerning tarixida saqlinip qalghan qedimqi dinlarning enenilliri asasida yengidin- yengigha özgertip tüzülgen yiraq qedimqi we qedimqi, qedimdin hazirgha kelgiche birlikke kelmigen nopuzluq tört+bir chong kitapning omumi namini körsütidu.shunga bu kitapning oxshimighan dewirlerge ayit oxshimighan nusxillirini, oxshimighan milletlerning qolidin tapqili bolidu.Bibleni teshkil qilghan mezmunlar hazighiche chong ikkige ayrilghan bolup, bash teripi "Kona ehdi"(1)(hezreti Isa eleyihissalamdin ilgirki qismi), axiri "Yéngi ehdi"(2) (hezreti Isa eleyhissalamdin keyinkisi) dep atalmaqta.

Qurani Kerimde xiristiyanlarning muqeddes kitawi bolghan "Injil" degen bir kitap heqqide we bu kitapning özgertilgenliki heqqide riyalliqqqa uyghun bolghan nahayiti nurghun melumatlarni beridu.Qurani Kerimde tilgha elinghan Injil "yengi" we "kona" dep ikkige ayrilmayla qalmay, Injilning birdin bashqa nusxisining barliqi heqqidimu xewer bermeydu.


Bizning xewerdar bolghinimizgha oxshash, Xiristiyan dinining tüp merkizide peyghembirimiz Hezreti Isa Eleyhissalam yer alghan bolup, u hazirqi zaman Xiristiyanlirining neziride Peyghemberdin üstün bolghan, qandaqtur qedimqi Yunan epsanilliridiki öy ochaqliq, er-xotunluq we bala- chaqiliq munasiwetke ege tengrilerning "mertiwisige" Ége qilinip qoyulghan.ularning neziride Biblediki Yesus/Jesus(Isa) Ata xudaning Insan qiyapitidiki parchisi yeni xuda belen Meryemning oghlidur.Yartquchi Xudaning balisi- erkek bala xuda, Ata xudaning hökmini ijra qilish üchün adem qiyapitige kiriwelip, insanlarning arisigha kélip azapliq dunyada yashap, Insaniyetni qutuldurewelish üchün hesret- nadamet chékip, dunyaning wapasizliqi üstidin küresh qilip axiri ölüp ketidu.qarang bu Bible qisisi qedimqi Geriklarning Epsane Rewayetliridiki mehbutlar xudasi Ziwis(3) we uning xudalashturilghan perzentliri heqqidiki pantaziylik hekayilerdin kelgenlikini besh qoldek körsütüp turidu.


Biblening ikkinchi qismida Yésusning sadiq murtlirining Yésus(xiristiyanlarning Xudasi) ölgendin keyin, uning dunyagha kelishi, hayati, hayt waqtidiki tesirlik ish-heriketliri, eytqanliri we iztirap chekishliri heqqide öz aldigha bir-biridin periqliq halda yezip chiqqan eslimiliridin teshkillengen (melum bir tereptin Hedis sheriplerge oxshap ketidighan), hadesiler orun alidu.Yésus ölgendin keyin uning heqqide yezilghan bu tesirlik hékayiler, U hayat waqtida alla teripidin wehi qilinghan Injil eqidillirini asta-asta siqip chiqirip Xiristiyanlarning muqeddes kitawi bolup qalghan. Yésusning nam sheripi bilen birlikte ortigha chiqirilghan kishilerni rehimdillikke, dostluqqa, mehri-shepqetlik bolushqa, düshmenni söyüshke, sewri-taqet qilip yashashqa, ölgen Nijatkarning u dunyadiki iradisige boy sunushqa ündeydighan, xeliq arisida tarqilip yürgen aghzaki qissiler, parche-purat berishuriler, mektuplar we yerlik dinlarning "muqeddes" hekayilliri öz-ara kirishtürülüp yezip chiqilghan bu kitap Tilimizda hazir Yudézimning Tanah dégen kitabi bélen qoshulup xata halda Injil dep atalmaqta.emeliyette biz yoqarda éytqandek Tanah dégen kitab Tewrat we zeburning özi emes boghandek, Xiristiyanlarning muqeddes kitawi Biblemu Qurani Kerimde tilgha élinghan Injil dégen kitabning del özi emes bolup, bizning tilimizgha xata halda Tewrat (Kona Ehdi) dep terjime qiliniwatqini Xiristiyanlar Old Testament dep ataydighan Biblening birinchi qismidur, Injil(kona Ehdi) dep terjime qiliniwatqini Xiristiyanlar New Testament dep ataydighan Biblening ikkinchi qismidur.yoqarda tilgha alghan kitaplarda Qurani Kerimde tilgha elinghan Tewrat, Zebur, Injilgha oxshap ketidighan bezi mezmunlarning bolghanliqi, u kitaplarning yuqarqi kitaplarning del özi ikenlikidin derek bermeydu.Xiristiyan Misyonerliri Qurani Kerimdiki Tewrat, Zebur we Injilgha ayit bezi bayanlarni Tanaxtiki yaki Biblediki mezmunlar bélen ustiliq bilen baghlap, bu kitablar heqqide bilimi yétersiz bolghan Uyghuristanliqlarning pikirini qalaymiqanlashturup, ularning özige yarisha shekillengen diniy kimlikidin uzaqlashturiwatidu. Biz Tanah we Bible dégen kitapta Tewrat, Zebur we Injilning barliqini toluq inkar qilalmaymiz, emma Tewrat, Zebur we Injilning dewrimizge öz pétiche yétip kélelmigenlikini yaki hökmaranlar we yerlik xeliqlerning türlik esli dingha uyghun kelmeydighan éhtiyajliri sewebidin özgertiwetilgenliki qatarliqlarni Yudezim Xiristiyan we Islam alimlirining öz-ara bes munazirilliridin asanla köriwalalaymiz.


Hazir dunyada bir-birige oxshimaydighan nopuzluq tört türlik Bible bar bolup, Xiristiyanliqning deslepki dewirliride bu dinda tört türlik kitabning barliqi heqqide hechqandaq melumat bérilmigen. Miladidin kéyinki törtinchi esirge kelgüche yeni bu din resmiy dölet dini bolup shekillengüche bolghan ariliqta Xiristiyanlarning qolida bu dinning muqeddes kitabi dep qarilip kéliniwatqan yüzdin artuq kitap bar bolup, hazirqi bu tört kitab yüzdin artuq kitab asasida diniy rohanilar teripidin bashqidin tüzüp chiqilghan, türlik ziddiyetlik meseliler sewebidin texiche birleshtürish imkaniyiti bolmaywatqan kitablar bolup, uning tehi neshir qilinmaywatqan, hazirghiche mexpiy tutiliwatqan yana bashqa nopuzluq nusxillirimu bar.Xiristiyan dinining Oxshimighan Mezhipige mensup Étiqatchilar öz-ara bir-birining qolidiki kitablarning özgertiwetilgenliki heqqide ixtilap qilishidu we shu arqiliq Qurani Kerimning bu kitablar heqqidiki meydanini özliri sezmigen halda testiqlaydu.


Perqliq Biblelerde yer bérilgen Qurani Kerimdiki Hedis Sheriplerge oxshap kétidighan Xiristiyanliqqa ayit (esli kitabtin bolmighan)kona Bérishurilar, Ruhanilar yézishqan mektublar we Xiristiyanlashturulghan dindin ilgirki qedimqi diniy hékayilar bezi küchluk hazirqi zaman Teologlirining neziride u kitablarning qutsalliqi heqqide guman tughdurmaqta.

Xiristiyanlar öz-ara bir-biring qolidiki kitablarni saxta déyiship qanliq urushlarni élip barghan we kélishtürgili bolmaydighan bes munazire ichige kirip qalghan. Axiri Xiristiyan döletliri bu dindiki hel qilghili bolmaydighan meselilerni dini yol bélen emes siyasiy yol bélen hel qilishni qarar qilip,memuri buyruq we qanun arqiliq bashqurushni mejburi yolgha qoyup, Biblening Yengi Ehde qismi(Tört Bible)ni Sadiq murtlar qisisi, Pawlosning 14 dane mektubi, Yaqubning bayani, Petrusning ikki mektubi, Yohannaning uch parche xeti we bayani we Yehudaning bayani qatarliq, tört xil 27 kitabtin terkip tapidighan qilip békitip chiqqan we Xelq arisida muqeddes sanilip kéliwetilghan bashqa kitablarni zorluq bélen emeldin qalduriwetken.Xiristiyan dunyasi shuningdin kéyin bezi ushshaq ziddiytlerdin qutulghan bolsimu tört aptur teripidin tört xil tüzüp chiqilghan bezi mahayetlik meselilerde bir-biridin perqlinidighan yoqarqi 27 kitapni asas qilip teshkillengen neshir qiliniwatqan tört türlik Biblening bolghanliqining özila Islami eqidimizning toghriliqini toliqi bélen ispatlap turidighan pulattek pakittur. Yoqarqi tört perqliq Biblege kirgüzülgen Ismi we bezi mezmunliri oxshap kétidighan 27 kitapning Tört nusxidiki perqliri perezdikidinmu köp bolup, tört Biblede yer alghan bir kitabning tekistidimu minglarche perqning barliqi éniqlap chiqilghan.

Xiristiyan dinidiki bezi ziddiyetlik meselilerning yiltizi, bu din meydangha kelgen pewqullade özgichilikke ige muhit we sharait bilen baghliq bolup, bu din yengidin peyda bolghanda hechqandaq ishini ochuq ashkare halda elip baralmighan. Dinning emir-meruplirini normal bir shekilde anglitishta birinchidin radikal Yudestlarning besimigha uchrisa ikkinchidin tajawuzchi hökmaran siniplarning qattiq cheklimisige uchrap, diniy paaliyetlerni mexpiy shekilde elip berishqa mejbur bolghan. Muqeddes kitap nazil qilinip birla waqitta nahayiti köp sandiki etiqatchilar jamaetige anglitilish pursitige ege bolalmighachqa, mexpiy shekilde elip berilghan diniy teblighler herkim özi xalighan bir shekil we til bilen anglitilip, xiristiyan dinining tüp pirinsiplirigha yat bolghn bir qisim idiyilerning qutsal atalghan kitapqa bolghan tesirini eghirlashturiwetken. Xiristiyan dinidiki sherietning terghip qilinishida merkizi bir konturul sestima bolmighachqa mundaqche qilip eytqanda jamaet birla waqitta toghra dep qarighan wehi sheklini alghan xeliq ichige jakarlanghan emri-merup bolmighachqa sirliq tüs alghan diniy hadesiler eghiz edebiyati hadisisige paralil yölünishte barghanche burmulinip barghan. Chünki herqandaq bir jamaet topi yene bir jamaet topining yaki jamaet topini shekillendürgen yekke ezalarning bu di heqqide nime ishlarni qilip, qandaq teblighler belen shughulliniwatqanliqini küchlik bir jamaet pikiri asasida konturul qilalmighan we dinni herkim özi xalighanche tebligh qiliwergen. Shuning bilen asta-asta bir-biridin nahayiti uzaq diniy mezhepler otturgha chiqqan. Xiristiyan etiqatchillirigha qaritilghan diniy zulum keltürüp chiqarghan bu perqler öz aldigha bir pikir pundamenti shekilendürüp, bu xil halet nahayiti uzaq zaman dawam qilip barghanche öz-ara yat bolghan etiqatchilar jamaeti gruppilirining meydangha kelishige sharait yaritip bergen.peqet Hezreti Jizes bu alem belen xohlushup 400 yil ötkendin keyinla bu din dölet hakemiyiti teripidin etirap qilinip, bir tereptin etiqatchilar jamaetige paydiliq imkanlarni yaritip bergen bolsa yene bir tereptin 400 yilliq dinni mexpiy tebligh qilishtin kelip chiqqan mezhepler ottursidiki keskin ziddiyetlerni su yüzige chiqartqan. Shuning bilen bir xiristiyan jamaetining diniy chüshenchlirining yene bir xiristiyan jamaetidin perqliq bolghan etiqat, köz-qarash we pikirge ege ikenliki Xiristiyan dep bir nam belen atalghan emma alla burun periqliq batil etiqatlargha özgirep ketken dinlar ottursidiki kelishtürgili bolmaydighan ziddiyetni otturgha chiqarghan.shuning bilen Geritsiydin ichki Erminiyeghiche, Türkiydin Türkistanghiche yeyilghan minglighan xiristiyan jamaetidin öz-ara oxshaydighan ikki jamaetnimu tapqili bolmaydighan haletke kelgen. Xiristiyan Dinida tekitlengen diniy qerindashliq tekitlengenche etiqatchilar jamaetliri öz-ara mihri muhabbet we chüshünish hasil qilish üchün bu heqtiki xizmet salmiqini kücheytkenche del meqsetning eksinche periqler ashkarilinip, bir jamaet yene bir jamaetke shühbilik beqishqa bashlighan. Kelish-berish we diyaloglar awughanche perqler keyni-keynidin ashkarilinip, ixtilap küchiyip düshmenlik ewij alghan. Xiristiyan dinining teshebusining tam eksiche xiristiyan topluqlirida birlik baraberliktin hechbir söz achqili bolmayti. Bezi siysiy gorohlar xiristiyan dinigha qaritilghan ichkiy jehettin konturul qilip, tashqi jehettin uning ichkiy potensialidin paydilinip, döletni idare qilish we kengeymichilik qilish üchün xiristiyan jamaeti arisidiki ixtilaplarni qayrip qoyup, hech bu din belen alaqisi bolmighan xeliqlerge bolghan nepretni yetildürishke her tereptin alahide küch serip qilghan. Buninggha 7-esirdin keyinki xiristiyan dunyasining Islam dunyasigha qaratqan ehli selip yürüshliri misal bolalaydu. Eger bu urushlar bolmighan bolsa xiristiyan dunyasi ichki ixtilaplar tüpeylidin bir-birini wehshi qirghin qilghan bolatti. Hökmaran siniplar bir tereptin etiqatchilar jamaetini özliri belen hech alaqisi bolmighan rayon xeliqliri belen urushqa selip qoyup, yene bir tereptin heywetlik chirkawlarni selip, oxshimaydighan yighinlarni oyushturup, periqliq kitaplarni cheklep, qarshi chiqqanlarni qirghin qilip, her terepte qan töküp, axiri bir qanche öz-ara yeqin bolghan mezheplerning mewjut bolishigha yol qoyghan shekilde muresseliship, bu dinning her tereptin chak ketken we lingship qalghan eski binasini üstin herbiy , siyasiy we iqtisadiy tirishchanliq belen tinch sharaetta öz-ara bir biri belen inaq yashalaydighan bu haletke ege qildi.


Xiristiyan dinini dölet dini qilip bikitkenlerning meqsidin özidin ayan edi. Ular bir tereptin öz hükmaranliqini qoghdap qelishni oylisa yene bir tereptin bashqa döletlerdiki Xiristiyan jamaeti belen normal bolghan bir türlik alaqini shekillendürishni xalayti. Shunga ular birlikni ilgiri süridighan toplantilar(yighin)ni oyushturushqa bashlidi. Buning meshhurraqi M.k 325-yili echilghan Iznik toplantisidur. Roland H. Baingtonning 1967-yili Engiliyide neshir qilinghan “The Penguin history of Christianity” degen kitabi belen, Geofferey Barracloughning 1968-yili Engiliyde neshir qilinghan “The Medieval Papacy „ degen eserliride bildürilishiche , Toplanta Emparator Kostantin terepidin orunlashturulghan edi. Emparator bu Toplantini uyushturghan belen özi bir butperes edi. Emparatorluqtiki xiristiyan jamaetining sanining köpliki we ixtilaplirining keskinlikini körgen Kostantin bu ehwalning Emparatorluqning mewjutluqini sürdürüshke tehdit ikenlikini chüshünüp yitip, özi edare qiliwatqan cheksiz ketken Yawropa tupraqliridiki Xiristiyan Rohanillirini Iznik degen sheherde bir arigha keltürdi. Meqsidi xiristiyan dunyasidiki ichkiy tepriqichiliqtin keliwatqan Emparatorluqqa qarshi tehditni peseytip, ularning arisida birlik, ittipaqliq ornutup döletni qudret tapquzushtin bashqa bir nerse emesti. Bu toplantigha 2048 neper oxshimighan mewqediki xiristiyan dinining meshhur erbapliri qatnashqan bolup, yighin öz-ara dialog sheklide elip berildi. Yighin ehlining otursidiki u qeder keskin ixtilaplarning yoshurun saqlinip kelgenlikini körgen Kostantin heyret ichide qaldi we chüchüp ketti. Ularning Xuda, peyghember, insan we wehi heqqidiki qarashliri teswirligüsiz ziddiyetke tolghan bolup, ularning bezilliri Isani peyghember dese bezilliri xudaning oghli yene bezilliri xuda, yene bezilliri her ikkisining birleshmisi, betilliri zadiche oghol yene bezilliri ikkinchi xuda deyti.


Bu qeder sanap tügetkili bolmaydighan ziddiyetlik meseliler belen toyunghan xiristiyan eqidichilikidin wehimige petip qalghan Kostantin ularning hemmisi bir yerge solap qoyup we herbiy jehettin tehdit qilip, hemmisi ortaq etirap qilidighan bir mewqeni yasap chiqishni we uni özige anglitishqa emir qildi.chare pütünley kar qilmighan bolsimu, 2048 ademning ichide aran 318 adem testiqlighan Hezreti Yesus (Isa) Allaning oghli we yaratquchidur degen qarash birlikke keleligen köp sanliqlarning mewqesi süpitide dölet dinining resmi meydani salayitide qobul qilinip toplanta qatnashquchillirigha elan qilindi. (5) Xiristiyan tarixchisi Ibin Batrik özining yoqarqi esiride tepsili anglatqan bu weqelerdin melum bolishiche yoqarqi ikki mingdin artuq Xiristiyan rohanillirining qolida pütünley periqliq bolghan, özlirining mewqesini kötürüp chiqishqa tamamen asas bolalaydighan az degendimu yüz türliktin artuq injil baredi. Kostantin oxshimighan qarashtiki 2048 kishidin bezi ixtilaplarni unutqan halda köz qarashta birlikke kelgen 318 kishi qobul qilghan Pawlosizimni toplantining qarari we döletning meydani süpitide elan qilip, az sanliqqa wekillik qilidighan, özining butpereslik eqidisige yeqin kelidighan bu mezhepning qoli arqiliq muxallipetlerning tesir dayirisini asta-asta taraytishqa bel baghlidi. Bu yerde ademning diqqitini eng tartidighini Emparator Kostantinning butperes bolghanliqi we Butpereslikni quwetleydighan, az sanliqqa wekil qilidighan Pawloschilarni qollighanliqidur. R.H.Baingtonning bayaniche Yighindin keyin Pawloschiliqni qollaydighan emma yene periqliq bolghan butpereslerning Kitabi rast Bible, qalghan yüzdin artuq jamaetning qolidiki kitaplar saxta dep ayrilip, öktichi etiqatchilar bolishiche chetke qeqilip, qolliridiki kitap we imtiyazliri yighiwelindi.

Xiristiyan dinini qanuniy shekilde qeliplashturushni bashlap bergen Iznik toplantisi keyinki nöwetiki qeliplashturush heriketliriningörniki bolup qaldi. M.k 364-yili u xildiki yene bir qetimliq heriket bashlandi. Bu qetimqi herikette Iznik kelishimide testiqlanghan Tört Biblening terkiwidiki parchilar yeni Yengi Ehdidiki kitablarning sani meselisi muzakirige qoyuldi. Bu yerde yene tebiyki bu tallanghan kitaplargha kirgüzilgenlerning qaysi rast qaysi saxta degen mesile talash zartish qilindi.deslepki muzakiride Yengi Ehdide yer alghan kitaplarning sanining 27 emes 21 ikenliki bekitilip chiqqan edi. Bular Tört Bible , Luka haterliridiki Resullarning ishliri, Pawliosning onüch risalisi, Petrosning birinchi mektubi, Yehudaning xeti we Yohannaning birinchi mektubidin ibaret ediler. Bularning siritida qalghan Petrosning ikki mektubi, Yohannaning wehisi, Yohannaning Ikkinchi, Üchünchi Mektubi, Pawlosning Yodistlargha yazghan xeti, we Yaqupning mektubi qatarliqlar saxtigha chiqiriwetilgen edi.


Xiristiyan alimi Esebiousning qarishiche, M.k 324-yildiki toplantida u toghra dep qarighan emma ret qiliwetilgen kitablar bar edi. U toghra dep qarighan lekin imtiyazliq boliwalghanlar ret qilghan kitaplarning ichide Yehudaning xeti, Yaqubning Mektubi, Petrosning ikkinchi mektubi, Yohannaning ikkinchi we üchünchi mektubi, Pawlosning sergüzeshtilliri, Petrosning wehisi, Barnaba mektubliri we Ezizlerning Ürgütliri.. . qatarliqlar bar edi. Eger ulargha qoyup berse hemmisi bir-birini saxtiliqta eyiplep, hazirqi Bibleni teshkil qilidighan parchilar bolmighan bolatti. Ularning saxtini saxta, rastni heqqiy deydighangha heqiqiten heqqaniy bir ölchemni tapqili bolmayti. Muqeddes kitablargha qoyulidighan ölchemler arqiliq u kitablar ichidin Qutsallirini ayrimaq mumkin emes edi. Xiristiyan dini yoqarqidek hökmaran siniplar teripidin teqip qilinishqa uchrimaydighan dewirge kelgende, ular bir-biri belen kelishtürgili bolmaydighan tereqqiyatni bashtin kechürüp bolghanliqlirini hes qilishqan.

Xiristiyan Dinidiki Bügünge qeder dawamliship kelgen talash-tartishlargha tipik bir misal berish teqezzasidin Xiristiyan dini alimi we tarixchisi Ibin Batrikning Iskendiriyediki xiristiyan Episkopi Ariyos heqqidiki hekayisini diqqitinglargha sunimiz. Ibin Batrik mindaq bayan qilidu. Iskendiriyede Ariyos isimlik bir kapir bar edi. U“ Alla tek allahtur, oghul mexluqtur, yaritilghuchidur, ilah emestur, chünki oghlidin dada ligiri idi „ degen. Iskendiriye Kardinali bir shagirtigha Yesosning Ariyosni lenetligenlikini, Ariyosning teblighini anglashning kupurluq bolidighanliqini, Hezreti Yesosning chüshide yirtiq keyim belen ayan bolghanliqini, kiyimlerni kimning yirtqanliqini sorighanda Ariyosning yirtiwetkenlikini eytqanliqini, Ariyosni cherkawgha kirgüzmeslikni eytqanmish. Biz buningdin xiristiyan dunyasidiki dada-bala mehbutlar heqqidiki talash tartishlarning neqeder bir xurapiy derijige yetkenlikini köreleymiz.


Undaq bolsa heqiqi Qutsal Kitab(Injil) zadi qandaq bolghan degen soalgha Xiristiyan alimlirining ichide“ Xiristiyan Dinining deslepki dewirliride qutsal hesaplanghan bir kitap bar edi. Bu kitap heqiqiten Hezreti Isa(Yesos)ni öz közi belen körmigen, teblighlirini öz quliqi belen anglimighan etiqatchilar üchün wehi sheklide nazil qilinmishti. Bu Kitabning heqiqi qutsalliqigha rahmen Xiristiyan dini bir ilahi tertip we intizam ichide emes edi „ deydu. Dinning bundaq zor derijide buzghunchiliqqa uchrap ketishige hökmaran siniplar teripidin Xiristiyan diniy pelesepisige zorlap tengilghan Xuda we Xudaning oghli, peyghemberlik we wehi, Xuda we adem teyormisidiki ilayi dinlargha yat bolghan cheklimilik terepler sewep bolghan. Biz kitapning bashqa terepliride belkim bu heqte yene chongqurraq pikir bayan qilishqa orunimiz.


Xiristiyanlar Yéngi Ehdini muqeddes bilgenge oxshash Yehudular "Tanah" dep ataydighan, tilimizda "Tewrat"(Quranni asas qilip) yaki "Kona Ehdi"(Bibleni asas qilip) dégen nam belen atilip kelgen kitapnimu qutsal bilidu. bizge Qurani Kerim arqiliq teximu toghra we éniq chüshendürilgen "Tewrat" eslide Injil we Qurangha oxshash Allaning Qutsal kitabi bolup keyin türlik sewepler bélen mahayetlik meseliler özgertiwetilgen. biz Uyghuristanliqlar Tewrat nazil qilinghan ümmetler dindin uzaqliship ketkendin keyin Injil, Injil nazil qilinghan ümmetler dindin uzaqliship ketkendin keyin Quranning nazil qilinghanliqini étirap qilimiz.
Biz Uyghuristanliqlar Tewrat dewatqan kitapta Zeburgha ayit parchilar, Bible/Injilda Tewratqa ayit parchilar, muqeddes kitawimiz Qurani Kerimde bolsa Zebur, Tewrat we Injil degen kitaplarning tüp Édiysi yer alghan.
Yehudilarning xuddi Xiristiyanlargha oxshash bir türlik shekilde muqeddes bilidighan "Tanah/Tewrat" degen kitawi (Xiristiyanlar teripidin Kona Ehdi deyiliwatqan kitap), ularning neziride Xiristiyanliqtin ilgiri nazil qilinghan kitap bolup, uningda Hezriti Musa Eleyhissalamdin ilgirki Peyghemberler heqqidiki qissiler, Hezreti Musa Eleyhissalam bélen Allaning dialogi we undin keyin dunyagha kelgen peyghemberlerning ish izliri we Yehudi millitining tarixigha ayit "Telmut "dégen eserler yer alghan.Xiristiyanlar Biblege Yehudilarning muqeddes kitabi Tanahning Yehudi tarixqa ayit bolmighan qisimlirini, Yésusning hayatini belge qilip turup, "Kona Éhde" dep atap Biblege birinchi qisim qilip kirgüzgen. Xiristiyanlar her waqit Yéngi Ehdini we özlirining uninggha ayit diniy resalilirini Eski Ehdidin we bashqa muqeddes kitaplardin üstün köridu. Xiristiyanlarningche Biblening terkiwimu qimmet jehette periqliq bolup, ular üchün eng qimmetlik bolghini Biblening Yésusqa ayit qismi(Yéngi Ehdi yaki Gospel)dur.Xiristiyanlarning Bibleside ularning öz köz qarashliridin élip eytqanda muhim we anche muhim bolmighan Ikki qisim bolghandin tashqiri her ikki qisimda muhim we anche muhim bolmighan terkiplermu barken.(Musulmanlarning Tewrat, Zebur, Purqan, we Qurani Kerim heqqidiki chüshenchillirige diqqitingizni aghdurung.)uningdin bashqa Xiristiyanlarning Bibleliride bezide Kona Ehde bash terepte yer alsa, bezide kitapning otturisa we bezide kitapning axirida yene bezide kitapning axirisida kelidu. bezide bu ikki kitap melum terkiplerni merkez qilghan halda öz-ara arlashturiwetilgen halda neshir qilinghan bolup ademning bu kitaplarning muqeddeslikige nisbiten ishenchisini tewritip qoyidu. hemmimiz bilgendek Quraniy kerimdiki ayetler melum bir qanuniyet asasida tertiplik we bash axiri baghlanghan shekilde bayan qilinghan bolup, ayet we boleklerni emes jümlilerni ilgiri- keyin tizip baqsimu uning omumiy qurulmisi buzulup esli halitini saqlap qalalmaydu yaki bir pütün gewdisidin ajrap ketidu.uninggha Yehudilardek we Xiristiyanlardek muqeddes kitaplarbélenbiwaste alaqisi yoq shu dingha ayit yaki yaki shu dingha ishengenlerning tarixigha ayit hechqandaq eserlerni qoshup neshir qilghili bolmaydu.Quraniy Kerimdiki bundaq möjizilerni dunyadiki yene bashqa herqandaq kitaptin tapqili bolmaydu.Biz éytitqandek Yehudiler özlirining muqeddes kitawini Xiristiyanlar atighandek kona Ehde dep atimayla qalmastin Hezreti Isa eleyhissalamni Nijatkar(Xuda) deyish u yaqta tursun, Peyghember depmu atimaydu we uninggha "Injil"dep bir kitapning wehi qilinghinighimu ishenmeydu.Ular Kona Yengi Ehde dégen nerse bolmighan, bar bolsa peqet Musaning Tur teghida Alla belen sözleshkenlikige ayit Birla Ehde bar, Musadin keyin hechkim Alla bélen sözliship baqmighan dep qaraydu we Injilni Yéngi Ehde dep tonumaydu.

Islam, Xiristiyan we Yehudi dinliridiki tarixi baghlinishlar, oxshashliqlar we keskin periqler sewebidin teologiye, pelesepe we sotsologiye tetqiqati jeryanida qalaymiqanliship ketken söz we atalghular nahiti köp bolup, u heqte texiche hechqandaq bir birlikke kelgen pirinsiplar bolmighanliqi üchün Isim we atalghular qalaymiqan, mesililer mujimel we chüshüniksiz peti ketiwatidu. meselen, Xiristiyan we Islam dunyasida "Kona Ehde" dep tilgha eliniwatqan kitapning bundaq atilishigha Yehudi Alimliri chish tirniqi bélen öch bolup, ularning bu kitapni özlirining aditi boyiche "Tanah"dep ataydu.ularningche bu kitap Üch bölümdin terkip tapqan bolup, ular: Tora(tilimizda Tewrat), Newim(tilimizda Peyghemberler qisisi), Ketuvim(tilimizda kitaplar) qaterliqlardin ébaret. "Tanah"/ "Tanak" musteqil mena anglitidighan ayrim bir termin emes bolup, u yoqarda biz sanighan mushu kitapning ichige oxshimighan dewirlerde, namelum aptorlar teripidin kirgüzilgen üch kitap isimliridiki bash heriplerning Ibray elipbesidiki oqulishigha asasen tüzülgen söz bolup, biz bilidigha Tewrat, Zebur qatarliq kitaplarningmu del özi emes.Tanak yaki tanahqa kirgüzilgen u kitaplarmu yene öz ichidin nurghun kitaplargha parchilinidu.meselen: Tora/tewrat besh kitaptin, Newim ontoqquz kitaptin we Ketuviim onbir kitaptin teshkil tapqan.bu jehetlerdin Yehudilerning muqeddes kitawi Tanak/Tanah we Xiristiyanliqning muqeddes kitabi Bible hergizmu Quraniy Kerimge oxshimaydu.hazir Xiristiyan Misyonerliri we gheyri Islami din tarqatquchilar teripidin Uyghuristangha Injil we tewrat dep terjime qiliniwatqan kitaplar hergizmu u kitaplarning özi emes bolup, ularning ayrim alayidilikliri, biz az tula bilidighan Injil we tewratqa oxshighandek qilghan belen, u kitaplarning bu "din" ademliri bizdin yoshurup keliwatqan yene talay bir-biridin perqlinidighan nusxillirimu bar bolup u hergizmu Quraniy Kerimde tilgha elinghan muqeddes kitaplar emes.
Ibrayche xaterlengen Tanah bélen Xiristiyanlar Tanah(kona Ehde) dewatqan kitapning öz ichige alghan mezmunlarda, kona kitaplarning tertiplik tizilishida we bezi mezmunlarning artuq we kemliki terepliride bir-birige alayide oxshimasliqlar bar bolupla qalmastin, Yehudilarning qolida tarqilip yürgen tanah we Xiristiyanlarning qolida tarqilip yürgen tanahlarningmu bir-biridin keskin perqlinidighan terepliri bar.


Qedimqi Ibraychida yezilghan Tanah( Tewrat yaki Zebur emes)qa eng yéqin dep qariliwatqan "Kona Ehdi" yeni atalmish"Tewrat" hazir Xiristiyan dindiki chong mezheplerning biri bolghan Protestantlarning muqeddes kitabidiki qismi bolup, ularning Kona Ehdi degen kitabigha ottuztoqquz kitap kirgüzilgen.emiliyette qedimqi Ibraychida u kitaplarning sani qiriq birdin ashidu.bundaq bolishi Ibraychidikiside Samuel, Kirallar we Yehudilerning ayrim tarixliri protestantlarning kitawidikidek bashqa böleklerge qoshiwetilmigen.
Yehudilarning muqeddes kitabi Tanah belen Xiristiyan mezhipi Protestantlarning Kona Ehdiside perq boghan éken elbette Xiristiyanliqning yene bir mezhipi bolghan Katoliklarning Kona Ehde degen kitawidimu Tanah bélen Pirinsipliq periqler bar bolghan bolidu.hetta Katoliklarning ichki qismida tarqilip yürgen Kona Ehdeler bir biridin periqliq bolup, Katolik Misyonerliri érepchige terjime qilghan Kona Ehde qiriqsekkiz kitap bolup, uning Latinchisi qiriqalte, Fransuzchisi qiriqbesh, Qedimqi Yunanchisi bolsa elliküch kitapken.bu xil periqlerni Xiristiyanlarning oxshimighan mezhepliri ichidinla emes belki bir mezheptiki her türlik etiqatchilar gruppilirining arisidinmu köplep tapqili bolidu. uningdin bashqa Xristiyanlar muqeddes kitaplarning royigha uyghun bolmighan bi shekilde Yehudilerning Tanah dep atawatqan kitapliridiki oxshimighan qisimlarning namini özgertip, shu qisimlarning asasiy mezmunlirigha layiqlashturilghan yengi Isimlarni qollanghan.hazir bizge Tewrat dep tonushturulghan kitapning terkiplirining Ibraychidiki (Yehudi/aramik éziqi) nami Bibildiki namlargha oxshimaydu.Uni tilimizgha terjime qilghanlarning bu heqtiki bilimliri yeterlik bolmighachqa, bu namlarni bizge bir qeder tonushluq bolghan Islami we Xiristiyani bilimler asasida ipadilep berishke tiriship, bu dinlardiki nazuk söz-atalghularni qalaymiqanlashturiwetken.bundaq özgertiwetilish Xiristiyan misyonerliri we ular pul bélen setiwalghan zehni ajiz medikarlarning birinchi qetim yol qoyghan xataliqi bolmighachqa, bu sewiyesizlik we dinlargha bolghan semimiyetsizlik ularning alla burun qélipidin chiqip ketken atalmish diniy xizmetlirige tesir körsetmigen bélen awam xeliqning kallisida Islam dini bélen Xiristiyanliq, Xiristiyanliq bélen Yudezim oxshap qalamdu néme, qaysininggha ishense perqlenmise kérek dégen xata chüshenchini keltürüp chiqarghan we kitaplarni tallimay, arlashturup oquydighan aqiwetni keltürüp chiqarghan.


Bizning bilishimizche Xiristiyanliq yengidin yeyilishqa bashlighanda, Yudézim(4)ning qattiq cheklishige uchrighan bolup, Xiristiyanlar birinchidin qanliq weqelerning kélip chiqishining aldini élish, ikkinchidin eyni waqitta öz dinlirini teshwiq qilishta bir muqeddes kitapning kem bolishidek boshluqni toldurush, Üchünchidin Tanah arqiliq özlirining eqidillirining toghriliqini ispatlashqa orunush... qatarliq seweplerdin, deslepki chaghlarda Yudezimning bu muqeddes kitabidinöz peti paydilanghan bolsa, Hökmaran dingha, öz kitabi Biblege yeni Gospelgha ége bolghandin kéyin bolupmu Yudezimning biwaste hükmaranliqidin qutulghandin keyin u kitapning terkiwidin özlirige mas kelmeydu dep qarighan we Yehudi millitining tarix, edebiyat, hakémiyet meselilirige ayit qisimlirini uningdin bashqa Islami chüshenchilerge uyghun nurghun nersilerni shallap chiqiriwetken.


Islam alimliridin Mütevali Yusup Shelebining 1968-yili Kuweytte neshir qilghan Hezreti Isa we Yudezimgha ayit kitabida, bu dinlardiki bezi mesililer heqqide toxtalghanda Xiristiyanliqni Yudezimning, Islamni Xiristiyanliqning dawami ikenlikini ilgiri sürgen.u Isa Tanahni, Muhemmed Injilni inkar qilish üchün emes teximu mukemmel anglitish üchün kelgen.Xiristiyanlarning Tewratni, Musulmanlarning Injilni muqeddes bilishi tebéiy bir ehwal, emma keyinki ümmetler bezi kitaplarni xalighanche özgetip dindin uzaqliship ketken dep eqilghe uyghun bolghan hökümni chiqiridu. Xiristiyan Teologlardin Makleod Yearsleyning 1948-yili Londunda neshir qilinghan "Bibe qisilliri"dégen kitabida, M.k.ki 3-, 4- esirlergiche Xiristiyanlarning qolida hazir Biblening ikkinchi qismi bolup tonulghan-Yengi Ehde(New Testament)ning kitab halitige keltürülgen mukemmel nusxisi bolmighanliqi üchün Tanahqa tayinishqa oghra kelgen, dep yézilsa, P.R.L. Brownning Dunya Tarixi Eniskilopédiyesining (1971- yili Londunda neshir qilinghan) 102- 120- betliride yer alghan "pelestinde Xiristiyanliq" dégen maqalisida, Qedimqi Xiristiyanlarning eqidiside yéterlik derijidiki Hoquq we édare qilishqa ayit mezmunlarning yoq bolghanliqi, bu dinning yéngi muxlislirini bu heqte eyni waqitta eng nopuzluq dep qaralghan Tanahni öz eqidillirige maslashturghan shekilde qobul qilishqa mejburlighan, dep yazghan. Miladi 7-sirgiche bolghan ariliqta Yudezim bélen Xiristiyanliq arisida hel bolmay kelgen Hezreti Musa Yehudilerning peyghembirimu, Hezreti Isa kimge peyghember qilip ewetilgen, ularning teblighliri ottursida qandaq periqler bar idi?Hezreti Musa rastinla Yehudilarning shexsiy peyghembiri, Hezreti Isa Yawropaliqlarning yaki bashqa milletlerning peyghembirimu? dégendek keskin ziddiyetlik suallar Qurani Kerimning nazil qilinishi bélen étiqat we eqilge uyghun chüshendürilgen bolsimu, ular muqeddes biliwatqan kitaplar esli petiche zamanisigha ulishalmighanliqtin, Insaniyetni bir türlik étiqat kirzisi ichige paturup qoyghan.ejiba bu türlik kirzis jemiyet tereqqiyatini ilgiri süremdu? xiristiyan dunyasi heqiqiten siz ular tarqatqan kitaplardin oqughan we Kinolardin körgendek möjizikarmu?bu türlik "güllünish"Insaniyetke heqiqiten bir rohiy azadilik we bexit yarattimu? bu heqte biz yoqarda otturgha qoyghan meselilerni chöridigen halda gherip dunyasida talash-tartish dawam qilmaqta.

Xiristiyanliq deslepte Yudezimgha(peqet shu dewirde Tewrat we Zebur dep atalghan kitaplarghila emes) öktichi süpitide meydangha kelgen din bolup, bu dinlar otturisidiki ixtilap yenila eslige sadiq bolghan bolmighanliq meselisidin köklep chiqqan.Hezreti Isa Eleyhisalam tughulup ösken muhit radikal yudezimchilar, tajawuzchilar bélen til brüktérip hakémiyet yürgüziwatqan, eyni dewirning tipik Yehudi jemiyiti bolup, din u dewirge kelgende hükmaranlar we diniy rohanilarning menpietini qanduridighan wastige aylinip qalghan édi. dunyadiki nahayéti köp Éthnik topluqlar xiristiyan dinigha qedimqi dinlirining bezi alametlirini birge élip kirgen bolsa, Xiristiyanliqmu bu Xeliqlerning ichige özidiki bezi tüp pirinsiplarni terk etken halda kirip keldi. biz yoqarda sözlep ötken bu hadésiler Yudezim bélen Islamning, Isalm bélen Xiristiyanliqning, Xiristiyanliq bélen Yudézimning arisida insan eqilge tayinip özgertish mümkin bolmaydighan ortaqliq we perqlerni keltürüp chiqardi.


Xiristiyan we Yudézimchilar muqeddes biliwatqan Tanah we Bible hem uning´gha ayit kitaplar her bir étnik topluqqa kelgende shekil we mena jehettin özgürüp barghan bolup, kishilerni parchimu- parche érqiy we érsiy birlikni merkez qilghan étiqat dunyasigha ittirip kirip, diniy meselilerde hel qilghili bolmaydighan bir qatar ziddiyetlerni keltürüp chiqardi.shu seweptin étiqat meseliside bügünge qeder ularning özliriningmu béshi saq emes, ularningkini toghra dep qarighan, emma néme üchün toghra ikenlikini angqiralmaydighan, medeniyet arqa körünishi, tarixi we kollektip pisihik alayidiliki ular bélen oxshimaydighan xeliqlerning tartiwatqan royi azabi özlirige yétip ashidu.


Bu meselilerde Musulmanlarning bash aghriqi Bashqa dindikilerge qarighanda yoq déyerlik bolup, Islamdiki pütkül insaniyetke ortaq kelidighan Rohiyet we Madiy istekler hemde Hoquq we Irade qarashliri, milletler arisida dostluq we qerindashliq, mehribanliq we xeyri-saxawet tuyghullirini chingitip turmaqta. beziler gherip dunyasining qudret tepishini Xiristiyan dinining qutsalliqidin, sherq dunyasining zawalliqqqa yüzlinishini Islam eqidilirining "kemtükliki"din köriwatidu.gherip dunyasining güllinisgining Xiristiyanliq bélen, sherq dunyasining zawalliqqa yüzlinishining Islam bélen hechqandaq alaqisi yoq bolup, Asiya xelqining chüshkünlishishini yaki Yawropaliqlarning güllinishini dingha baghlap chüshendürgili bolmaydu.éger bu xil sistema nezeriysini Xiristiyan dinigha tedbiqlashqa toghra kelse, u dinning bügünki chuwalchaq halitinila emes, uning tereqiyat jeryaninimu inkar qilishqa toghra toghra kelidu.



(1)Kona Ehdi-Erepchide El-Ahdu´l Atik, engilizchide Old Testament, dep atilidu.
(2)Yéngi Ehdi-Erepchide El-Ahdul jedit, engilizchide New Testament, dep atilidu.
(3)Ziwis-Girik Épsane Réwayetliridiki san-sanaqsiz xudalarning dadisi.
(4)Yudezim- din, wetenperwerlik, milletchilik we tarix bélen singiship ketken bir eqide bolghachqa, biz bu dinni Yehudi dini dep atimay Yehudichiliq yaki Yudezim dések teximu chüshidu.
(5)Said bin el-Batrikning“ Et Tarixul –Mejmu alet –Tahkik wet-Tasdik „ 1905-yili Beyrut, 126-bet.



Ende


06/04/06





TÖRTINCHI BAP
Ikki Kitap Ottursidiki Ixtilaplar

I

Étiqat insaniyet üchün kem bolsa bolmaydighan meniwiy énirgiyler buliqidur. Kishiler bu énirgiyge ériship hayatliqini menggülik sürdürüsh üchün yana bashqa tereplerge oxshash, eqliy jehettinmu intayin köp bedel tölep keldi. Insaniyet siwilizatsion dewrige qedem qoyghandin tartip türlik ijtimayi munasiwetler arqiliq étiqatni, étiqat arqiliq türlik ijtimayi munasiwetlerni ilmiy halda chüshendürishke orunup, bir tereptin dinning tereqiyatigha aktip tesir körsetse yene bir tereptin hel qilghili bolmaydighan chigish meselilerning meydangha kélishige sewepchi bolup qaldi.Qurani Kerim nazil qilinghandin kéyin türlik talash tartishlargha xatime bérilishi kérek bolsimu kishiler haman hésiyat, tuyghu we eqilni étiqattin üstün körüshke adetlinip qalghachqa yaki ular otturisidiki baghlinishlarning éniq derijisini sobyektip asasta toghra mölcherliyelmigechke, shexsiyet we pidakarliq, roh we madda, ölüm we hayatliq qatarliqlarning ulardin tashqiri bolghan sheyi we hadesiler bélen bolghan munasiwetliri heqqidiki chüshenchilerde haman hataliqlarning bolishigha yol qoyup kéldi.maddiy menpeet, herbiy edare qilish we siyasi ehtiyaj diniy meselilerni bir terep qilishta haman bu türlik dogma bir tereplime qarashlarning bash kötürishining asasiy yiltizigha aylinip qaldi. Shu seweptin Yudezim, Xiristiyan we Islam étiqatlirida asasiy diqqetni merkezleshtürishke tegishlik meseliler sel qarilip, barghanche merkezdin uzaqliship öz-ara ixtilapni kücheytidighan hadésiler oxshimighan dewirlerde oxshimighan shekillerde körülüp turdi.


Xiristiyanliqtin ilgirki dewirliride yeni miladidin ilgirki 13-esirlerde hezreti Musa Eleyhissalam arqiliq nazil qilinghan Tewrat Islamiy xeliqlerning qolidiki birdin-bir Qutsal kitap hésaplinatti. Emma tarixning ötüshi bélen bolupmu Hezreti Sulayman Eleyhissalamdin kéyinki Yehudi dölitining munqerz bolishi bélen Tewrattiki muhim mezmunlar we Xiristiyanlarning Kona Ehdeside orun élishqa tégishlik tewrattin kéyin otturgha chiqqan Zebur we bashqa peyghemberlerge ayit kitaplarmu arqa-arqidin iz déreksiz ghayip bolghan. Ilim sahesidiki bezi kishiler tarixtin béri yoqap ketken kitaplarni xeliq arisidin toplap, kemtuk tereplerni toluqlashqa küchining bériche orunup kelgen bolsimu, ularning érishken netijilliride mahayetlik periqler körülgen. Miladidin ilgirdin tartip bügünge qeder Yudezim mezhepliri özaldigha Tanah(Tewrat we bashqa kitaplar)ni mukemmel qiyapetke kirgüzish üchün insan eqli bélen ayrim tereplerdin ish qoshiwetkechke, qaysining rast qaysining yalghanliqini ayrighili bolmaydighan derijige yetken. Yudezimchilarda miladidin ilgirila din sahesidiki ixtilap bashlanghan bolup, Xiristiyan eqidisining meydangha kelishimu, u xil réyalliqning teqqezzasidin bolghan. Bu wejidin künimizdiki Xiristiyanlar Biblening birinchi qismigha kirgüzgen u kitapni inkar qilidighan, shu kitapning yene bashqa waryantliri Yehudi, Xiristiyan we musulman ruhanillirining qolida saqlanmaqta. Ilim dunyasi kéyin retlep bashqidin neshir qilinghan nusxilardiki mezmunlarning ilgiri retlep chiqilghan Tewrattin we bashqa Peyghemberlerge ayit kitablardin bek periqlinip ketkenlikini ilgiri sürmekte.


Xiristiyan eqidisi tarqalghan deslepki mezgilliride étiqatchilarning qolidiki muqeddes kitap mezmun we shekil jehettin shu dewirdiki Yudestlarning muqeddes kitabidin anche köp perqlenmeyti. U kitabning asasi qismi hésaplanghan bash teripini yenila Tanachni teshkil qilghan bolup, Yéngi Ehde qismi toluq retlinip bolmighan édi. Retlengen qisimliri bolsa din düshmenliri teripidin qattiq buzghunchiliqqa uchrap turatti we köydüriwétiletti. Shunga hemmini bashqidin bashlashqa we yéngidin tüzüp hem yézip chiqishqa toghra kéletti. Shu seweplerdin yéngidin retlengen qisimliri barghanche eslisidikidin yiraqlap kéteti. Melum tereptin qarighanda birlikke keltürilgen oxshimaydighan Biblelerning yüz minglarche perqi yeqinqi dewirlerningla meshuli bolmastin, bu xil buzulush Islamdin ilgirki yillardila bashlanghachqa, janabi Alla Insanlarni bu xil étiqat kirzisidin qutuldurup qélish meqsidide Qurani Kerimni nazil qilghan.


M.Yearsleyning éytishiche, M.k. 2-esirde yashighan Celcus (180-) Xiristiyanlargha qarshi yazghan bir esiride eyni dewirdiki Biblelerdiki qubul qilghili bolmaydighan ziddiyetlik meselilerni tilgha alghan. Celcusning bu tenqidige Xiristiyan ruhaniysi Origen(M.k. 182-251) Biblediki bu ziddiyetlik meselilerni étirap qilip, bu perqlerni yaman niyettiki ademlerning keltürüp chiqqanliqini, buningliq bélen dinni haqaretleshke bolmaydighanliqini ediyalistik bir shekilde tekitligen.


Hazir dunyaning her qaysi jaylirida bir-birige oxshimaydighan yüzge yeqin, tehiche nopuzluq tört Bibldek tonulmighan yaki u tört kitab ichidin orun alalmighan Bible we Biblige ayit risaliler bar bolup, Ilim dunyasi Bible qataridin orun almighan bu böleklerning melum tereptin Islam dinining eqiddillirini quwetleydighanliqini otturgha qoyushmaqta. Xiristiyan dunyasi saxta dep toniwatqan u kitablar oxshimighan dewirlerde Xiristiyan rohanilliri teripidin qelemge elinghan bolup, u hergizmu bu dingha düshmenlik bélen qaraydighan bashqa din muxlisliri teripidin yézip chiqilghan emes.


Bibledeiki Yengi Ehde heqqidiki tetqiqatlargha qarighanda, bu kitapning bash teripini teshkil qilghan Metta, Markos, Luka we Yuhannalargha munasiwetlik qisimlardin ilgiri Pawlosning mektupliri neshir qilinghan iken. Shu seweptin beziler Pawlosning mektuplirini Bible(Yéngi Ehde)ning aldi teripige tizilishini tekitleydiken. Bundaq boloshidiki sewep, bu qutsal kitaptiki bolekler bayan qilinghan weqe- hadésilerning we qelemge élinish jeryanining ilgiri- kéyinlikige munasiwetlik bolup, bu weqe étiqatchilar arisida ziddiyet tughduridighan kichik séweplerning biri bolup qalghan.


Xuddi Yudezimdikige oxshash texi Hezreti Isa Eleyhisalam hayat waqtidin bashlap Xiristiyan eqidichilikide mezhep shekillinishke bashlighan bolup, keyinki chaghlarda ular özliriningkini heqliq chiqirish üchün qolidiki Biblelerni özlirining menpeetige uyghun bir shekillerde bes-beste özgertip yézip chiqishqan. Kitapni nushilandurghanlarning terkiwide bu ishning ehmiyitini chüshinidighanlar, yéziqchiliq bilimliri heqqide we din heqqide bilimi yéterlik bolghanlar az bolghachqa saxtapezlik qilidighan, toghra yézishni meqset qilghan bolsimu bilimi yétersiz bolghachqa xata yazidihghan ehwallar körülgen. Kitapni nusxilandurghanlarning bezilliri özliri köchüriwatqan kitapning tilini hetta qaysi tilda yéziliwatqanliqini bilmey turup yaki chala bilip köchürgechke sözler xata köchürilidighan, abzast we progiraplar tashlinip qalidighan, tekrar köchürilip ketidighan, tertip qalaymiqanlashturiwetilgen we chüshinelmigen yerdin atlap ötüp kétidighan xatalaiqlargha yol qoyghan wakizalar. Bu sewepler tüpeylidin, Biblelening türi barghanche köpüyip, perqlirimu öz-ara chongiyip barghan.Uning aldini élish üchün M.k. 2-esirde Süriylik Tatian dégen xotun perqliq Biblelerdiki ortaq alahidélikni chiqish qilghan halda „Diatesseron“(1) dep atilidighan bir kitabni yézip chiqqan bolsimu, itiqatchilarning ortaq étirap qilishigha érishelmigen. M.k. 4- esirde dini jemiyetler Bible nusxillirining tiz köpüyip kétishidin kélip chiqan ijtimayi hadésilerning aldini élish üchün hakimiyet üstidiki siniplarning bésimi astida, Süriylik Tatian dégen kishining izidin méngip, zamanisida tarqilip yürgen qanche yüz parche Biblening ichidin Tört danisini tallap chiqip, bir nopuzluq bible yézip chiqish we bashqa Biblelerni mejburi yighiwelip bir terep qiliwétish xizmitini yolgha qoyghan bolsimu, mexsetlirige yételmey yenila étiqat kirzisidin qutulalmay qalghan.(2)


Diniy jemiyetler M. 4-, 5- esirlerde özliri heqiqisi dep békitken tört türlik Biblening Xiristiyan dunyasini qaplash derijisini, saxta dép élan qilinghan yüzdin artuq Biblelerdin ashuriwetish üchün jemiyettin, oqutquchilar, oqughuchilar, bilim ademliri, qullar we esirlerdin emgek küchi teshkillep, muqeddes kitap, risaliler we mektublarni nusxa aldurghan. Eyni waqittta tarqalghan kitabning nahayiti nurghunliri Mejburi halda chala sawat kishilerge nusxilandurghan bolup, u kitablarning yengi nusxiliridiki xatalar we perqler ilgiri cheklengen bezi nusxilarning perqliri we xataliqliridin éship ketken. Mejburi we zorlash ichide qullar we din düshmenliri teripidin xata nusxilandurulghan kitaplar keng tarqalghan bolup, ularning ichide qaysisining heqqiy qaysisining saxta ikenlikini ayrighili bolmaydighan derijige bérip yetken.


Xiristiyan jemiyetliri tarqiliwatqan perqliq Bibliler ichidiki nopuzluqlirigha anche oxshap ketmeydighanlirini közdin yoqutiwetish üchün, nahayiti köp sanda meblegh ajitip, mexsus muqeddes kitablarni köchüridighan mirzilarning terbilep chiqilghanliqi, ularning chirkawlarning bir tutash qomandanliqi astida kitabni özgertip yézish we tertipke sélish xizmiti bélen shughullanghanliqi heqqidimu mol melumatlar bar.(3)


Nusxilandurilghan kitablardin qilinghan yéngi nusxilar meyli konnini we yaki yéngini olchem qilsun, ilgirki nusxilardiki xatalar yengillirigha öz pétiche kelgen we yéngi- yéngi xatalar bélen meselini téximu éghirlashturiwetken. Barxhanche bir kitabning ilgirki nusxisi bélen kéyinki nusxilliridimu nahayiti köp perq körülgen.


Bibleni toplash, neshirge teyyarlash, tehrirlesh we neshir qilishta ilgiri bashlanghan bu xatalardin asanliqche qutulup kétish mümkin bolmighachqa, zamanning ötishi bélen Biblining qudretlik, sirliq we ilahi küchi téximu ajizlap barmaqta.chünki Bible nusxilandurulghanda qedimqisini ölchem qilish pirinsipi bolghacqa, shunche köp téximu qedimqisi bolmighan qedimqilerning sanining köpliki, oxshimighan tillargha trjime qilinghan xata terjimilening köpliki we hemmisi öz aldigha heriket qiliwatqan mezhepler we diniy rohanilarning teshebbusi bélen Biblening qayil qilish we ishendürish küchini töwenlitiwetken.
II
Xiristiyan dini buningdin ikki ming yillar ilgiri Pelestinde dunyagha kelgen bolup, u yéngidin yéyilishqa bashlighanda Islami eqidiler bélen meydangha chiqqan.Hezreti Isa Eleyhissalam bir tereptin Kishilerge Tewratning emir meruplirini eslige kelturishni wez-nesehet qilghan bolsa yene bir tereptin öz jamaeti ichide Injil eqidilirini tebligh qilghan.Hezreti Isa Eleyhissalam alemdin ötüp bir esir bolmay turup, Xiristiyan jamaetining köpiyishige egiship, tepriqichiliq we mezhepwazliq bash kötürüshke bashlap, étiqatchilar ichide din we muqeddes kitaplar heqqide oxshimighan qarashlar shekillinishke bashlighan. Bezi meselilerning Hezreti Isa Eleyhissalamning on ikki murti teripidin on ikki xil shekilde anglitilishi ularning we kéyinkilerning sewenliki tüpeylidin bu dindiki Islamdin perq hasil qilidighan Bidiet tereplening Ündürmisi bolup qalghan.


Rim Impériysi we Islam dunyasi arisidiki jiddiy sürkilish netijiside sherq dunyasi Isalm bayriqi astigha, gherip dunyasi Xiristiyan bayriqi astida özlirining barliqini sürdürüp keldi. bolupmu Ottura sherqte Xiristiyan dinining nopuzining ajizlap, Islam dinining bash kötürishi, Italiydiki Rim sheherini Xiristiyan dinining merkizige aylandurup, bu qedimiy medeniyetlik awat sheherde muqeddes din we muqeddes kitaplar heqqide keng dayirilik izdinishlerning élip bérilishigha sewep boldi.M.k.5-esirlerde Italiye we Isapaniye qatarliq rayon we döletlerde Bible(Kona Ehde we Yengi Ehde)ning Yunanchini asas qilghan terjimiliri meydangha kelgen. Terjime qilinghan kitaplar buzulghan yaki buzulmighanliqini bilgili bolmaydighan derijige yetken oxshimighan arginallarni asas qilghachqa ularning ottursidiki periqler, zadi qaysisining rast qaysisining toghriliqi heqqide izdinip, toghrisini, rastini tépip chiqip, saxtisini chekleshning zörüriyitini tughdurghan. J.Patrerson Smythning“How We Got Our Bible“ dégen kitabida bildürilishiche, 5- esirdin kéyin Metbiening Yawropada omumlishishi bilen birge nopuzluq dep qaralghan Bible we Bible parchilliri resmiy rewishte neshir qilinishqa bashlighan. Bu kitablarning öz ichige alghan bölekler we mezmunlarda hel qilghili bolmaydighan müjimel meseliler bar bolup, bu ehwal étiqatchilar otttursidiki türlik ziddiyetlerni kücheytip, Qurani Kerimning rohi boyiche éytqanda Xiristiyan dini eqidisini chak ketken bir binagha oxshutup qoyghan.
Xiristiyan Dini jemiyetliri ming yillardin béri jimiqturghili bolmaydighan ziddiyetlik meselilerni küchining bériche yoshurup we uningdin özini qachurup, Xiristiyan dinning esli mahayitige bérip chétilidighan hadésilerni, nuqul halda „muqeddes kitaplar“ni asas qiliwalmay Muzika, Tarix, Arxilogiye, Étika, Pelesepe, Istitika, Pissixologiye we Edebiyat tereplerdin insan eqli arqiliq ish qoshulghan meniwi mehsulatlar asasida chüshendürishni tekitlep, Xiristiyan étiqatchillirining yüz prosentlik étiqat kirzisining ichige kirip qelishining , siyasiy we ijtimayi qalaymiqanchiliqlarning kélip chiqishining aldini élip, gherip dunyasining édiologiysini nahayiti zoruqush ichide tengshep turmaqta. Mundaqche qilip éytqanda bu din diniy xususiyettin alla burun yiraqliship, melum bir tereptin qarighanda, gherip dunyasining ( mengü étiqattin üstin turalmaydighan ) eqiliy pundamintigha aylinip qalghachqa, hazirghiche özining diniy xususiyetke toyunmighan mewjutluquni sürdürüp kéliwatidu.


Xiristiyan diniy chirkawliri öz ichidiki ziddiyetlerni amal bar siritqa anglatmasliq,dinning omumiy abroyigha chetilidighan eyiplerni sir saqlash we qutsal kitablardiki periqlerge esiliwalmasliq pirinsiplirini qobul qilishqan.shu melum bir nuchtidin sherqi we gherbiy dep atalghan chirkawlar arqa –arqidin Xiristiyan dinining bash orgini teripidin békitilmigen tarqilip yürgen, yaki texiche keng türde neshir qilinmighan Biblelerni tetqiq qilishni, neshir qilishni chekiligen.Rim watikani dunyada shinche köp Öz-ara perqliq Biblelerning barliqini jamaet aldida hergiz étirap qilmidi . emma sherq dunyasi bu xil arqa körünishtin pütünley xewersiz bolghini bélen, gherp dunyasi öz rayonodiki oxshimighan dewirlerde we her bir etnik topluqqa kélip oxshimighan derijide özgertiwetilgen yaki eslige sadiq bolunmay kelgen Bible heqqide bilidighanlar köp bolsimu, ular bu dinni din qilip tutup turush heqqide barliq eqlini ishqa sélip keldi. E. Von Dobschütz (a.g.md,b.579-615) ning qarishiche Rim watikani bashtin tartip, ular özliri békitip neshir qilghan, ( kitapning bashqa bölüliride xewerdar bolghinimizdek) Biblening pütünley hudaning wehisi ikenlikide we uning ikkinchi bir nusxisining mu yoqliqi heqqide ching turup keldi. Tewrat we Injilning wehi ikenliki ras, emma Tanach we Bible Tewrat bélen Injilning özi emeslikini biz ögünip öttuq.Xiristiyan popliridin George Every qtarliq bir qisimlar, peqet ottura esirde Biblege ayit bir qisim xata nersilerning neshir qilinghanliqini étirap qilishidu. Uning qarishiche bularning bir danisi Mopsuestali Teodorning yazghini bolup, u Hezreti Dawut Eleyhissalamgha wehi qilinghan Zeburdiki shierlarning, uning sürgündiki waqtida wehi qilinghanliqini sözligen.Yahudi nesillik Isak bin Yesusning (1501) teqwimide tilgha élinghan ipadilerdin, bu kitapning Hezreti Musa Eleyhisalamdin kéyinki bir zamanlarda yézilghanliqi anglitilghan. J.strachan, (a.g.md.,b314-318; Faruq Harman, a.g.e.,b211-212) de éytilishiche Yehudi alimliridin Ibin Ezra tewratning oxshimighan waryantlirida kechken ipadilerdin, bu kitapning Hezreti Musa Eleyhissalamdin hélila kéyin xatirlengenlikini ilgiri sürgen iken.


III
Isalm dinining meydangha kélishi Xiristiyan chirkawlirini Intayin sarasime ichige sélip qoydi.bundaq bolishining birinchi sewebi Islam dini peyda bolup 3-4 esir ötkiche bolghan ariliqta ular özlirining Quraniy Kerim arqiliq dunyagha ashkare qiliwetilgen ajiz tereplirini eqil, bilim we adem küchige tayinip tolduralmidi.Allaning Qurani kerimde bayan qilghan Tewrat we Bible heqidiki bayanliri waqit ötüp dewirlerning almishishi we tarixning yéngilinishi bélen Insaniyet ilim-pen möjiziliri arqiliq ispatlanmaqta.


Bügünki künde Xiristiyanlar eng qedimqi mukemmel nusxa dep saqlawatqan qol yazma halettiki Bible parchisi M.k. 1000- yilgha ayit bolup, bu kitapning M.k. 3-esirde köchürilgen bir nusxidin biwaste nusxilandurulghanliqi sözlen´gen bélen u heqte maddiy pakit yaki éniq bir yazma xatére yoq.bu heqte boliwatqan talash tartishlargha xiristiyan dunyasi éhtiyatchanliq bélen bilmeslikke sélish pozitsiysini tutup keldi.eger qedimqi nusxilar bar déyilgendimu ular Bible we biblege alaqidar bir birige oxshimaydighan ayrim parchilar bolghachqa teximu neshir qilghili bolmaydu. U parcheler, risaliler, mektublar peqet arxipxanilarda saqliniwatqan bolup, ularning alayidilikige qarap üch türge arishqa bolidiken.Birinchi: Térilerge orginal tilda xatérlengen parchilar(4),Ikkinchi: Orginal tilda bolmighan Süriyeche, Koptiche, Latinche …tillarda xatérlengen nusxilar(5),Üchünchi: M.k. 3- esirdin 5- esirgiche Xiristiyan rohanilliri teripidin yézilghan eserlerdin ibaret. Xiristiyan tiologliri hazirmu yoqarqi üch türlik materiyal menbiesi bélen tarqilip yürgen Bibleler we Qurani Kerimdiki Injil heqqidiki bayanlardin paydilinip Biblening eng toghra bir nusxisini(yeni Injilni) tüzüp(yézip) chiqish üchün tirishchanliq körsütiwatidu.
Dini jemiyetle bu ehwallarni tüzitishtin burun oxshimighan tillar we oxshimighan dewirlerdiki Biblelerning öz ara perqini étiqatchilardin mümkin bolghan derijide sir tutup, bu heqte ochuq ashkare ilmiy munazirilerning bolishini melum derijide cheklep kelmekte.


Islam dini dunyagha kelgendin kéyin, Miladi 7-esirlergiche bolghan Xiristiyanliq heqqide Ilgiridin dawamliship kéliwatqan Bes munaziriler téximu keskinléship, ayding bolmighan meseliler otturgha chiqishqa bashlidi. Chünki dinimizning qutsal kitabi Qurani Kerim tarixtin kéliwatqan dinlarni, peyghemberlerni, qutsal kitaplarni we muqeddes tawapgahlarni, chong weqelerni we ewliya enbiyalarni testiqlighuchi we Insaniyetke yol körsetküchi njatliq yoli süpitide nazil qilinip, Tewrat, Zebur we Injilning yiraq ötmüshi, ötmüshi we kélichiki heqqide rushen melumatlarni berdi. Dunyagha dangliq sherqshunas Goldziher Tanach we Bible heqqidiki problemlarni qesten bilmeske sélip, bu heqte toxtalghanda, Xiristiyanliq bir din süpitide ortigha chiqishtin burunqi Yudezim mezhepliri özliri qutsal dep qarighan kitaplar(Tanach)ni muqeddes bilip, bashqa mezhepler muqeddes dep qarighan qutsal kitaplar(Tanachlar)ni saxta dep kelgen édi. Xiristiyan dini dunyagha kelgendin kéyin Yudezimchilar mezhepliri Biblede yer alghan Tanach(kona Ehde)ning xataliri aldida, Yudézim mezheplirining qolidiki Tanachlarning xatalirining anche chong mesele emeslikini, bu kitabning teximu chong bir saxtisining dunyagha kelgenlikini éytishqanti, Islamiyetin ilgirki Xiristiyan rohanilliri bolsa del Yudezim rohanillirining yolidin méngip, özlirining notuqliri, teblighliri we mexsus eserliride özliri mensup boghan mezhep qutsal köridighan Bibledin bashqa Biblilerni saxta dep jakarlighan édi, dégen pikirlerni özining köz qarishi asasida sherhilep, Qurani Kerimni ilgirki muqeddes kitablar bélen bir orunda qoyup, Quraniy Kerimdiki muqedds kitaplar heqqidiki bayanlirini ilgirki diniy hadésiler bélen dogma halda sélishturup, islamiy dewetlerni mahayet tereptininkar qilghan bolsimu, uning édiysi Xiristiyan chirkawlirining qutsal kitaplar heqqidiki ajiz tereplirini toluqliyalmayla qalmay, muqeddes kitawimiz Quraniy Kerimning shan- shöhritige dagh tekküzelmidi.(6)


Meshur sherqshunaslardin Herishfield(Hrschfield) yudezimchilardin Qarayim mezhibidikilerning bezi qarashlirining Quraniy Kerimning qarashliri bélen ortaq ikenlikini ilgiri süridu. U yéne Qarayimlerning özliridin ilgirki Yudezim mezhipi hésaplanghan Hahamlarning tewratni burmiliwetkenlikini tekitleydighanliqini, Qarayim étiqatida teshebbus qilinghan bu teshebbuslarning Quraniy Kerim rohi bélen birdeklikini , Quraniy Kerimge Tewratning özgertiwetilgenliki heqqidiki bilimlerning Yudezimchilarning Qarayim mezhipining qutsal kitapliridin kelgenlikini otturgha qoyup, Qurani Kerimge bolghan dunya qarash jehette bir az ijabiy qedem tashlighan bolsimu, Quraniy Kerimdiki Allaning u qeder köp möjizilirige köz yumghan yaki diqqitini merkezleshtürelmigen.(7)


Bu heqte islam dunyasidiki bezi alimlarning qarishi bashqiche bolup, ularnin köp qimi Yudezimchilar mezheplirining biri bolghan Qarayimlarning etiqat chüshenchisining Islamning basqisi belen keyinki mezgilde meydangha klgenlikiniilgiri süridu. meselen: Teolog. Professor. Doktur. Shaban Quzghun „Sherqshunas Herishfieldning diqqitidin qachqan bu terepler heqqide aniliz élip bérish biz üchün paydiliq bolup, Qarayim mezhipi, Islamiyetning zori bélen kéyinki zamanlarda ortigha chiqqan Yudezim mezhipi bolup, bu mezhep ortigha chiqishtin burun Quraniy Kerim nazil bolup bolghan edi. Quraniy Kerimning bu mezhepning qutsal kitabi hésaplanghan Tanahtin hrqandaq bir nersini qobulqilishi mümkin emes. Hadése Herishfieldning eytqanlirining tamamen eksi bolishi mümkin, Qarayim mezhipi belkim Quraniy Kerimdin Istipade(paydilanghan) qilghan bolishi mümkin. Eger Herishfield toghra dep qarilip, Qarayim mezhipi ortigha chiqishtin burun, ular teshebus qilghan asaslar Islamdin ilgirki Yudézim mezheplirining qutsal kitapliridin yeni Tewrat we Zeburdin keldi dep qarisaq, u halda Herishfield janapliri Sherqshunas Goldziherni inkarqilghan bolidu. Chünki Goldziher ependi Tewratqa qarshi tunji tenqitning Quraniy Kerimdin kelgenlikini ilgiri süridu.Herishfield bolsa Tewratqa qarshi tenqitlerning Xiristiyanliqtin ilgirki Yudezim mezhepliri arisida bashlanghanliqini ilgiri sürgen bolidu“(8) dep qarap Ularning pikirlirini logikisizliq bélen yoqqa chiqarghan. Bizningche Goldziherning qarashliri Herishfield teripidin, ret qilinmaydu hem Qurani Kerimdiki Qarayimlarning Tanah kitabidiki oxshashliqning qurangha oxshap qelishi, Qarayimlarning Islamning tesirige uchrap, kitabini özgertkenlikinimu chüshendürmeydu. Eksiche Qarayimlar qutsal dep qarighan kitap Qurani Kerimde tilgha élingha Tewratning anche özgermey kelgen bir nusxisi bolishi teximu eqilgha uyghun.Ottura sheriqte Islamlihish yaki islamdin chiqip kétish meseliside Doktur Shaban Quzghun ependi eytqandek hadésiler bolup baqmighan. Eger Qarayimlar Islamning zorlishigha uchrighan bolsa Tanahni anche munche özgetip qoyush bélen meselidin qechip qutulalmayti yaki toluqi bélen Islamliship kétetti. Ularning qolida Quraniy Kerimge eng Yéqin bolghan bir parche Kitap yéni Injil/Tanah saqlanghan bolishimu mumkin. Chünki Quranda özgürip kétiwatqan yaki Özgertishke oruniwatqan étiqatchilar tilgha élinghan, Kitablarning qanchilik derijide saqlanghanliqi yaki saqlanmighanliqi heqqide tepsili bayan yoq. Biz bu yerde Qarayimlar Qutsal dep qarawatqan Tanahni Tanahning, dewrimizge nisbiten bir qeder toluq yétip kelgen Tewrat ikenlikini inkar qilalmaymiz. Dewrimizge nisbiten bir qeder toluq yétip kelgen Tewrat dégnlik u Quraniy Kerimde tilgha élinghan Tewrat dégenlik emeslikini unutmasliq lazim.


Qurani Kerimning emiliyetke uyghun bir shekildeiki Tewrat we Injil qatarliq kitaplar heqqidiki bayanliri Xiristiyan we Yudezimliqning ilgirkidek tarqilishigha tesir körsetti.
Janabi alla Qurani Kerim arqiliq mushriklargha, ehli kitaplargha we möhminlerge shu dewirdiki Buddist, Yudézimchi, Xiristiyan ehlining allaning iradisididin qandaq yiraqlap ketkenlikini, Tewrat we Injilning qandaq özgertiwétilgenliki we néme üchün Küchtin qalghanliqini oturgha qoydi.Hezreti Muhemmed Eleyhissalam allaning izni bélen esli dindin uzaqliship ketken Mekke we Medinidiki Yudest, Buddist we Xiristiyanlarnimu toghra dingha dewet qildi.Hezreti Muhemmed Eleyhissalam Mushriklarni hem Yudest we Xiristiyanlarni
Islamgha dewet qilghanda pakit süpitide otturgha qoyghini, Tanachning eslidiki Tewrat, Biblening eslidiki Injilge oxshimay qalghanliqi, Alla teripidin nazil qilinghan Qutsal kitaplarni xalighanche özgertip, xalighanche neshir qilinip ketkenliki, xalighanche mezhep peyda qilinip, muqedes kitaplar xalighanche oqup yürülgenliktin Kitap we Itiqatchilarning ottursidiki periqlerning chonguyup ketkenliki, bolushqa tegishlik nersiler yoq, yoq nersiler kirgüziwelinghan Yudest we Xiristiyanlarning qolidiki nechche yüz xil bir-biridin uzaqlap ketken Kitablarning allaburun Qutsalliqtin, ular din dep tonuliwatqan nersining Allaning néziridiki toghra dindin bekla uzaqliship ketkenliki, Ular Nijatkar dep toniwatqan kishining Allaning oghli emes peyghembiri ikenliki, ilgirki xatalarni tüzitish üchün Dinlarning ornigha Islamning, Kitaplarning ornigha Quranning, Peyghemberlerning Ornigha Muhemmedning kelgenliki, Islamning, Quraniy Kerimning we Muhemmedning kelgenliki Ilgirki dinlarni inkar qilish üchün emes eksiche u dinlarni testiqlash we etiqatchilarning xatalirini tüzitish üchün ikenliki qatarliqlarni jakarlashtin ibaret boldi.Hezreti Muhemmed Eleyhissalam Xiristiyan we Yudestlarni qayil qilmaq üchün waqitning ötishi bélen köpiyiwatqan Tewrat we Injildiki xataliqlarni, bu dinda saqliniwatqan emeliy meselilerni misalgha élish arqiliq, bu kitablardiki tuturuqsizliq we saxtiliqlarni küchimeyla aydinglashturup berdi.buning aqiwetide türküm-türküm Yudest we Xiristiyan jamaeti arqa-arqidin Islam bélen shereplendi.Hezrti Muhemmed Eleyhissalamdin Keyinkiler Quraniy kerimning yol körsütishi we Muhemmed Eleyhissalamning Métodi asasida Tanach, Bible we Quranni bir-birige aktip bir shelkilde selishturma qilish arqiliq étiqat meselilirini chüshendürüp, Islamning tarqilishi üchün keng yol hazirlidi.Islam eqidisining Quraniy Kerim we Hedis sheriplerge tayinip élip bérilghan teshebbusliri netijiside Nejran, Pelestin, Süriye, Iraq we Ejem qatrliq jaylarda yashawatqan yuquri qatlamdiki Xiristiyan we Yudest kishiler ashkare we yoshurun halette Islamgha kirdi we Islam üchün tillarda dastan bolghidek xizmetlerde boldi.
Hijiriye 3-esirdin kéyin bügüngiche islam eqidisining yéyilishi teximu muntizimliship, Islam dinining tarqilishini quwetleydighan Tanach bélen Biblening Qurani Kerim bélen munasiwetliri heqqide minglighan ilmiy eserler yézilishqa bashlighan.bu dewirde bashqa dinlardin chiqip musulman bolghan Ali b. Rabban et Taberigha oxshash küchlük Alimlar „Ed-Din ve´Devle“, „Er-Redd ale´n Nasara“ dégenge oxshash yüzligen kitaplarni yézip, Yudestlerning Tanach Bélen Xiristiyanlarning Bible Dégen kitabi heqqide Quraniy Kerimde éytilghanlarning heq we toghra ikenlikini bayan qilghan.(9)


Islam dunyasida Xiristiyan eqidisining yenlish terepliri heqqide Xiristiyanlar bélen yüzmu-yüz diyaloglar hazirghiche dawamlashmaqta we Xiristiyan dunyasini Islami eqidige dewet qilidighan xizmetler élip berilmaqta. Tarixtiki islami dewetlerning bezilliri mektup sheklini alghan bolup, uning meshhurraq bolghini Abdulla Ismayil El-Hashimining Abdulmesih Ishaq El-qindige yollighinidur. Bu mektub Islam dunyasida Quraniy Kerim we Hedistin qalsa Bashqa dindikiler(Xiristiyanlar)ni Islamgha dewet qilghan eng qimmetlik eser hésaplinidu.


Xiristiyan we bashqa gheyri dindikilerni Islamgha dewet qilidighan kilassik eserlerni yazghan alimlardin Juveynini(1085), Ghezzali(1117), El-Jaferi(1221) qatarliqlarning nami biz Uyghuistanliqlargha xéli tonush. Uningdin bashqa yene Ibrayim Müteferrika(1747), Haji Abdibeg(1886), Rehmetulla ependi(1888), Ishaq Xoja(1892), Sirri Pasha(1895), qatarliqlar bir qeder meshhurdur.


20-esirde Xelqimizning diniy étiqadini qoghdp qelishta we Xiristiyanlashqan Türki qewimlerni toghra yolgha dewet qilishta Abduqadir Demullam, Ismayil Ghspirali, Musa Jarulla we Rizayiddin pexridin qatarliq zatlarning ishligen xizmetlirinimu alayide tilgha élishqa erziydu.

Hezreti Muhammed Eleyhissalamdin bashlanghan gheyri musulmanlarni Islamha dewet qilish ishi bezide tinch yol bélen élip bérilghan bolsa bezide xelqimizning ichide ichkiy urushlarning kélip chiqishigha sewep bolup qalghan. Sultan Satuq Bughraxanning Yettesu, Qipchaq dalisi we Ediqut Dölitige qilghan herbiy yürüshliri bu rayondiki xelqlerning türlik dinlargha étiqat qilishtin ebaret chéchilangghuliqigha xateme bérip, étiqatni birlikke keltürishtin ébaret tereqqiyatqa uyghun tarixi wezipini orullighan bélen, din üchün élip bérilhan ichkiy urush netijiside xelqimiz eskeri jehettin ajizlap, qanche ming yilliq jasaritidin mehrum bolghan. Din oynushidighan nerse emes. Uninggha qilinghan bir qetimliq tenteklerche muamile bir yüksek medeniyet we bir qudretlik hakemiyetnimu chöktüriwetidu. Biz Uyghuristanliqlar Islam üchün az bedel tölimiduq. Bezi nersilerning ornini toldurush üchün ming yillap waqit ketti, bezillirini tolduralmaywatimiz. Din tegishtürishning milliy téragédiyimizning hazirghiche dawamlishishigha sewep bolup qalghanliqinimu unutmasliqimiz kérek. Bizning jenimiz Uyghur islam medeniyitining ichide. El-Farabiy(870), Ebinsina(980), Ebu Reyhan Bironi(?), Jalalidin Romi(?), Mehmut Qeshqiri(1008), Yüsüp Xas Hajib(1019), Exmet Yesewi(1090) we Nesridin Rabghuzi(1250?) qatarliq ellamiler gherip we sheriqtiki etiqatlarni tetqiq qilip, Islam dini heqqide özlirining ijabiy eddiylirini oturgha qoyghan. Ular bizge qarighanda némining eng toghra, némining xata ikenlikini téximu obdan biletti. milliy medeniyitimizdiki ular yaratqan engüshterler bizning meniwi dunyasimizni nurlandurup, hazirghiche bir millet bolup yashap kélishimizni meniwiy asasa bélen teminlep turmaqta.








_IZAHAT_______________________________________________________________
(1) Diatesseron- bir riwayettin qarighanda „Diatesseron“ dégen kitabni Tatianning éri Justinuous Yunanche yazghan bolup, Tatian uni qedimqi Süriyichige terjime qilghan iken.
(2) Isak Ibrahim Faris, Medhal ile´l- Ahdi´l-Mesihiyye´l-Evvel, Misir, Ernest R. Trattner, “Unravelling the book of Books”, New York, 1929, p.283(kitaplarning Kitabi heqqide izahat)
(3)E.Von. Dobschütz,a.g.md.,s.579-615
(4) Birinchi bölekke Engilizche „Biblical Manuscripts“dégen nam bérilgen.
(5)Ikkinchi bölekke Engilizche „Version“ dégen nam Bérilgen.Biblening Kona Ehde qismining orginal tili Ibrayche, Yéngi Ehde qismining orginal tili Yunanche bolup, Xelqaradiki eng Nopuzluq Bible tüzilgende Kona Ehde qismigha Ibrayche nusxisini asas qilmay M.k. 5-esirde St.Jerome Latinchigha terjime qilinghan, eslidikidin mezmun jehette köp periqlinidighan bir nusxa asas qilip Ibrayche nusxisini chekligen.
(6) Ignatz Goldziher- „Über Muhammedanische Polemik Gegen Ahl alkitab“, Zeitschrift der Deutschen Morgenlandischen Geselschaft, XXXII, Leipzig, 1878,p.341-387 (Uyghurche terjimisi--Ignatz Goldziherning 1878- yili Germaniyening Layfizig shehridiki Sherqshunasliq jornilida élan qilinghan „Muqeddes kitablarni inkar qilidighan Islam“ dégen maqalining 341- din 387- bétigiche.)
(7)Hartwig Hrschfield—New Researches into the Composition and Exegesis of the Quran, Jewish Quarterly review, V.XIII; London, 1902.p.223(uyghurchisi—Hatwig Herishfeldning Yehudi Pesilllik jornilida 1902-yili élan qilinghan “Quranning qurulmisi we teblighi heqqide izdinish “ dégen maqalining V.XIII qisimliri, Londun , 223-betlerdin.
(8)Professor. Doktur Shaban Quzghunning Enqerede neshir qilinghan„Tört Injil“ dégen kitabining 91-,92- betlirige qaralsun.
(9)Ibrayim el-Hardluning, „et-Tewrat ve´l-Yehud fi fikri Ibn Hazim“, Hartum.1984-yil neshir qilinghan.



ENDE
18/05/2006









BESHINCHI BAP

Peyghemberlik We Muqeddes Kitablar

I
Xiristiyan dinining muqeddes kitabi Bible heqqide xiristiyan dunyasida „Bible“ demduq yaki „Bibliler“ demduq dégen talash tartishlar bar. Ularning bezillirining qarishiche Bible, Hezreti Isa Elleyhisalam zamanida nazil qilinghan (künimizgiche yétip kélelmigen) Injilni körsetse, bezillirining qarishiche Bible, Hezreti Isa Elleyhissalamdin kéyin Uning tört yéqin chariyasi terepidin perqliq bayan qilinghan tört türlik Bibliler(Gospels)ni körsütidiken. Islam alimliri we bir gruppa Xiristiyanlarning bu meselidiki qarishi ortaq bolup, perqliq tör Bibleni, Bible dégen bir nam bélenmu, Injil dégen nam bélenmu atighili bolmayduken we ularni Bibliler dégen toghriken. Chünki Bu kitapta Injil dégen bir bölek yoq bolghandin bashqa tewratqa, qedimqi Yawropa dinlirigha, hezreti Isa eleyhissalamning shexsiy hayati we uning sadiq murtlirigha we meshhür Xiristiyan rohanillirining Isa we Injil heqqidiki türlik hékayillirige salmaqliq orun bérilgen.
Xiristiyanlarning oxshimighan mez´hepliridiki bezi rohanillirining qarishiche, peqet ularning qolidiki Bible, Bible yazghuchilliri teripidin bir türlik ilahi ilhamning türtkisi bélen xatasiz yézilghan bolup, bashqa mezheplerning qolidikisi yalghanmish.
Bezi Xiristiyan Muxlislirining qarishiche Jizes hayat waqtida Injil dégen bir kitap nazil bolmighn iken, u ölüshtin awal birer muqeddes kitapni qaldurmighan iken. U ölgendin kéyin uning chariyaliri(xiristiyanche qilip éytqanda peyghemberler) uning ölüshtin awalqi üch yil ichide béshidin kechürgenlirini we xitap qilghanlirini éghizdin-éghizgha köchürüp sözlep, uning teblighlirini dawamlashturghanmish. Chariyarlar her terepke tarqilip Hezreti Jizesning ölümidin awalqi we kéyinki körgen-bilgenlirini, möjizilik weqelerni, alayide bolghan chong kichik ishlarni aghzaki anglatqan. (Chariyarlar Jizesning teblighini bashlighandin tartip taki uning ölümige qeder birge blghan sadiq murtlarni körsütidu.) uning murtlirining ichidiki bezilliri Jizes namiidiki diniy teblighlerning teximu yaxshi bolishi we kéyinki künlerde bu diniy dewetlerning üzülüp qalmasliqi üchün, Jizestin anglighan we bilgenlirini, xatérige élishqanmish.

Buningdin melum boldiki Xiristiyan dunyasi Injil atliq bir kitapning allaning wehisi bélen Hezreti Isa arqiliq nazil qilinghanliqini inkar qilmaqta. Hazir tilimizda Injil dep éytiliwatqan Bibleler Hezreti Isa Eleyhissalmgha biwaste wehi qilinghan kitap bolmastin, uning shagirtliri teripidin yézip qaldurulghan xatérilerdur.bular Quraniy kerimde tilgha élinghan Tewrat we Injil dégen wehi arqiliq nazil bolghan kitaplargha hergiz oxshimaydu. Alayide diqqet qilishqa tegishlik bolghini wehi qilinghan kitaplar bélen wehi qilinghan kitaplar heqqidiki herkim özi xalighanche yazghan xatérilerni perqlendürmek lazim.

Murtlardin Metta, Markos, Luka we Yuhanna teripidin yézilghan tört kitapqa yene bulargha ayit 23 kitap qoshulghandin kéyin Yéngi Ehdi dep atalmaqta.Xiristiyan dinidiki yüzligen ziddiyetlik meselilerning ichide, bu neshir qilinghanda oxshimighan mezmunlarda we oxshimighan namlarda neshir qiliniwatqan kitaplarning ortaq isim bélen atilish yaki atalmasliqi heqqide Xiristiyanlar téxi ortaq bir köz qarashqa kelmigen.

Islami menbelerdin qarighanda Injil quraniy kerimge oxshash bash axiri maslashqan, mukemmel bir pütün gewdidin hasil bolghan, allaning wehisidin ibaret bolup, kéyin uning esli orginali ghayip bolghan. Alla teripidin Hezreti Musagha we peyghember ependimiz Muhammet Eleyhissalamgha wehi qilinghan Tewrat we Quran Ayetlirining kéyinki dewirlergiche muhapizet qilinishi kebi Injilmu Isa eleyhisalamning hayatidin kéyin muhapizet qilinghan bolghiymidi? Eger undaq bolsa u kitap qeni? Bizge melum bolishiche Hezreti Isaning itiqatchilar arisida allaning wehisini tebligh qilghan waqti ilgirikinlik üch yil etrapida bolghan bolup, bu waqitta itiqatchilar iqtisadiy, siyasiy we türlik ijtimayi imtiyaz tereplerde özlirini we meniwiy hasilatlarni qoghdap qalalaydighan imkaniyetlerge ége bolalmighanliqi üchün, wehiler waqtida xaterlinip melum bir shekilde saqlinip qélish imkaniyitige ége bolalmighan bolghiymidi yaki heqiqiten hedisbelen wehi we kéyinkilerning xalighanche qisqartish we uzartish netijiside bügünki halgha kélip qalghan bolghiymidi, bu téxi sir péti turmaqta. Eger undaq bolghan bolsa Hazirqi Bibledin Injilni ayrimaq yaki ayrip tesewwur qilmaq Insan eqlige éghir kélidighan bir ish bolup, bu xuddi Quranni yoq dep qarap Hedislerdin Uninggha 100% oxshaydighan bir kitapni tepip chiqqangha oxshaydighan Insanning qolidin kelmeydighan bir ish. Belkim Qurani kerimning bezi parchilliri ghayip bolghan Injilning del özi bolup, Alla Özining ayetlirini shu xil shekilde qoghdap qalghan bolishimu mumkin.

Bezi Xiristiyan Rohanilliri miladidin kéyinki ikkiyüzinchi yillarda yashighan Papiyas we Ireneaus qatarliq xiristiyan muelliplerning qarishini desteklep, Tört injil tarqilishtin awal Xiristiyanlarning qolida Logiye (Injil) isimliq bir qol yazmining bolghanliqini, hazirqi Metta Biblesining U kitabqa asasen Girikche kéngeytip yézilghanliqini quwetleydu.

Bezi Xiristiyan alimliri Logiya dégen kitapqa anche ünüm bérip ketmeydu. Papiyasning melumatiche Metta bu kitapni Isa Eleyhissalam hayat waqtida Ibray tilida qelemge alghan iken. Logiyaning Hezreti Isagha kelgen wehi ikenliki bir qeder eqilge uyghun bolsimu, uning xiristiyan dunyasida anche diqqetke élinmasliqi ademde bir xil shühbe tughduridu. Emma Xiristiyanlar u kitap künimizgiche yétip kilelmigen deydu. Eger u kitap heqiqiten ghayip bolghan bolsa, Xiristiyan rohanilliri némishqa yene u kitap anche muhim emes dep qaraydu? Künimizgiche yétip kilelmigen kitapning muhim yaki emeslikini ular qandaqsige éytiyalidi? Démek kitap bir yede saqliniwatqan bolishimu mumkin.

Xristiyan alimliri Tört Bible yézilishtin awal Logiya atliq bir ana kitapning bolghanliqini, u kitapning Injilning esli nusxisi ikenlikini, bashqa nusxillirining shu kitab asasida kéyin yézip chiqilghanliqini étirap qilishidu. Undaq bolsa Biblediki Allaning ayetlirini alla qoghdap qalidu, héchkishi özgertelmeydu dégen mezmundiki ayetlerni qandaq chüshendürish mumkin? Suat Yildirimning 1988-yili EnqErede bésilghan „Xiristiyanliqqa ayit menbeler“ dégen kitabida Yoqarqi qarashni tekitligüchilerdin Lessing Tört Bible yézilishtin awal heqiqiten Injil dégen bir kitapning bolghanliqini, uning tilining Aramiche ikenlikini, tört kitapning Logiye heqqide Tört chariya yazghan hedis xarakterini alghan kitaplar ikenlikini ilgiri süridu. Xiristiyan alimliridin J.G. Eichhonmu Logiyening barliqini tilgha alidu, J.Wellhausning qarishiche Markos atliq injil del Logiya dégen kitapning özidur. Uningche Markos Aramiche Xatirlengen bu kitabi Muqeddesni kingeytip we bashqa terkiplerni qoshup, Gérikchigha terjime qilghanmish. Uning qarishiche yene Metta we Luka Bibleleri Markosning gérikchige özgertip terjime qilghan kitapliri asasida yene ish qoshup, kengeytip we qisqartip yézilghan nusxilarmish. Yene bezi Xiristiyan alimliring qarishiche Logiyedein eng awal paydilinip Bibleni yazghan kishi Markos emes Mettamish. Yene teolog L.waganay esli nusxidin tunji paydilanghan kishining Markos ikenlikini testiqlash belen birge, markosning terjime jeryanida Petrusning wezliridin paydilanghanliqini tilgha alidu.Lukka bélen Mettaning kitapliri Markos we Petrosning wez- nesehetliri Injil ayetlirige arlashturiwetilghen Gérikche nusxa asasida yézilghan kitapken. Wehini qandaqmu kéngeytip yaki qisqartip yazghili bolsun. Eger undaq bolsa bu qandaq wehi bolidu. Sözley dése gep jiq dégendek Xiristiyanlar özlirining bu mentiqisiz oydurmisini Jizes bir xudadur, uning 12 shagirti we shagirtlardin kéyinki xiristiyan alimliri peyghembermish. Ularning esli bibledin parchilarni chiqirewetip we parchilarni qoshqanliqi wehimüsh. Qarang alla hemini körüp turghuchidur, u eger bir nersini özgertishni xalisa sewebini sözleydu, Xiristiyan Xudasi we „Peyghemberliri“ning birsining yene birsidin xewiri yoqtek qilghan „wehiliri“ ularning wehisining arqisida özliri étirap qilghan bir türlik salayetiki xudaning yoqliqini ispatlap turmaqta.

Derheqiqet Biblelerde allaning Hezreti Isagha wehi qilghan ayetliridin buzulmighanliridin birqanchini tapqili bolidu. Bible we chariyalarning Xaterilliride Injil tilgha élinghan parchilarning barliqinimu nezerdin saqit qilishqa bolmaydu. Undaq yerlerde Isa Eleyhissalam heqiqiten allaning resulidek Injildin wehez éytidu. Meselen: Biblidiki Yehya Eleyhissalam heqqidiki bayanlargha qaralsun. Biblediki bu böleklerde Jizes (Isa) bir resulning salayitide Allaning Injilini tebligh qilidu. Xiristiyanlar bolsa buninggha köz yumup, uning wehi tüsini alghan teblighlirining heqiqitini étirap qilishtin özlirini qachuridu.ularningche Jizes(Isa) dada xuda bilen bir gewde yaki oxshash bir mewjutluq bolghini üchün Xudaning wehisi emeliyette Jizesning wehisidur. Undaq bolsa Hezreti Isa némishqa Allani we Allaning muqeddes kitabining ismini peyghember salayitide tilgha aldi. Eger Jizes Ilahliq mertiwiside bolsa Biblediki „ Jizes Allaning Injilini tebligh qiliwatatti“ dégen jümle „ Alla Allaning injilini wehez étiwatatti“ dep bayan qilinghan bolatti. Emdi bu ehwalda Isaning Alladin mertiwesining töwenliki, Uning wehini alladin élip özige oxshash yaritilghuchilargha tebligh qiliwatqanliqi ayding bolidu. Biblede dada Ilah we bala Ilah dégen kelimidin bashqa Ilahning balisi we dadisi barliqi heqqide héchqandaq bir bayan yoq. Bu yede peqet Jizesning yaritilghuchi, resul, insan ikenliki, tek Allaning bolsa uning yaratquchisi we uninggha möjizilerni ata qilghuchi ikenlikige ayitla tepsilatlar orun alghan. Jizesning bala xuda, Allaning dada xuda ikenliki heqqidiki bir qatar tuturuqsiz epsaniler Yunanliqlarning qedimki epsanilliridin kelgenlikini biz ilgirki baplarda bir qétim tilgha alghan éduq.

Hezreti Isa Eleyhissalam Yehudi ailiside dunyagha kelgen bolup, u Yehudi millitining qayide-qanun we örpi-adetliri asasida ösüp yétilgen. u Muqeddes kitaplardin melum bolishiche Yehudilarning eneniwiy tiradétsionlirini toluq chüshengen halda meydangha chiqidu. U eyni dewirdiki Yedestlar kütiwatqan bir nijatkarning qandaq alamette bolidighanliqi heqqide éniq chüshenchke ége idi. U perqliq tört Biblening biri bolghan Markosta éytilishiche, özining peyghemberliki heqqidiki xewer Alladin yétip kelgende, özining del étiqatchilar saqlawatqan resul ikenlikini jakarlap otturgha chiqqan édi. Uninggha peyghemberlik nésip qilinghada kishiler uningdin: “ sen alla bizge wede qilghan Messimu yaki Ilyasmu, we yaki Yahyamu? „ dep sorighanda , u özini Allaning peyghemberlirining nam-emeli bolghan Mesih ( Xush Xewer élip kelgüchi) dégen shereplik nam bélen tonushturghan.(1) Quraniy kerimde bolsa Meryem oghli Mesih dégen nam bélen isimlandurilip, heq din üstide talash tartishqa chüshüp qalghan Yudestlargha peyghember qilinip ewetilgenlikini bayan qilidu.(2)

Din Tetqiqiatidin qarighanda muqeddes kitaplarda tilgha élinghan peyghemberler özlirining ulughliqigha qarap birqanche derijige ayrilidu. Ular Mesih, peyghember, Resul, Nebi, elchi we bashqilardur. Yudist din tetqiqatchillirining qarishiche Mesih derijisidin téximu töwen bolghan Nebilergimu Alla teripidin muqeddes kitap nazil qilinghan iken. Kitablardin melum bolishiche Hezeti Jizes deslepte Tewratni testiqlughuchi süpitide, u Kitaptin arqimu-arqa tebligh qilidu. Tewrat heqqide hich nerse bilmey turup, u arqiliq Insanlarni meghpiretke dewet qilish mumkun emes. Undaq bolghanda Hezreti Jizesning Hezreti Musaning Tewratni qandaq muhapizet qilghanliqi heqqide bilidighanliri köp bolishi mumkin.undaq ehwalda Hezriti Isaning Alladin kelgen wehilerni xatirletmesliki mumkin emes. Bezi Xiristiyan Rohanillirining qarishiche Mesihdin derijisi töwen peyghemberlerningmu kitabi bolghan yerde mesihningmu kitabi bolishi kérek iken. Undaq bolsa u kitap qéni? Eger muqedds kitaplarda éytilghandek bolsa, Isaningmu bir kitabi bar bolghan bolishi, u kitap bashqa kitaplargha qarighanda töwenrek orunda emes, yüksek, teximu qimmetlik we mukemmel, hechqandaq xatasiz bolishi kérek idi. Bir tereptin Jizesni nijatkar derijisige kötürüwelip, uning tilgha alghudek bir muqeddes kitapqa ége emeslikini sözlise uninggha kimmu ishinidu? Mesih dimek Elchi, Islihatchi we buzulghan dinni tüzetküchi dégenliktur. Xiristiyanlarning déyishiche Jizes“ Men Mesih we Xudaning oghli bolimen, ilgirki we kéyinki gunahlani epu qilip Insanlarni qutqazmaq üchün keldim“ deydiken. Bu yerde uning qaysi sözni qilip qaysi sözni qilmighanliqi heqqide birnerse déyelmeymiz. Emma Mesihning kelgenliki, tarixtin, eyni dewirdin, kelgüsidin xewer tarqatqanliqi rast, lékin uning éyitqanliri eynen xatirlengen, uning wehi sheklide éytilghan teshebbuslirigha üstimu-üsti chüshidighan buziwetilgen we özgertiwetilgen nusxisi bolmighan birer kitap yoq.

Bu yerede bizning bileleydighanlirimiz beqet Bibledin kelgen Jizes heqidiki Xewerlerge qarighanda Quraniy Kerimdin kelgen Hezreti Isa heqqidiki xewerler téximu kishini qayil qilidu, teximu samawiy dinlarning tüp alayidilikige mas kélidu. Bible Jizesni xudaliq tereptinmu we peyghemberlik tereptinmu ispatlashgta problimatik zidiyetlerge toyunghan bolup, Quranning Xiristiyanliq we Hezreti Isa heqidiki bayanlirining toghriliqini aptomatik bir shekilde ispatlaydighan eng köngüldikidek quralgha aylinip qalghan. Eger Xiristiyan dunyasi Quraniy Kerimdin Biz Bibledin bayqighan sanap tügetkilimu bolmaydighan ziddiyetlik meselilerdin birerni ming yillardin béri tapalighan bolsa Alla yoqalmaydighanliqigha, özgertiwetilmeydighanliqigha 100% garanti qilghan Qurani kerimge üzil késil ziyan salalmighan teqdirdimu Islam itiqatchillirining diniy chüshenchillirige xéli zor derijide buzghunchiliq qilghan bolatti. Emma Alla her zaman shirik keltügüchiler terepte emes, heq din tereptikiler terepte turup, özining tash yaki polatqa emes qeghezge yézilghan ayetlirini sheytan we dinsizlarning özgertiwetishi we yoq qiliwetishidin qoghdap kelmekte we Qurani Kerimde ming yillar awal bergen wediside turup étiqatimiz bostanliqigha quyash nuri chüshürüp turmaqta.

Eger Jizes Xiristiyanlar éytqandek tengri derijisidiki möjize we karametlerge usta Bir adem bolghan bolsa Bir kitabni xatirlen dep yoqtin bar, yoqal dep bardin yoq qiliwiteleyti we dinni tebligh qilghanda yehudi enenilliri we Tewrattin he dése misallar keltürüp sözlimigen bolattti.yaki özi nazil qilghan kitapni özgermes qanun shekilde qanche ming yillap qoghdap kelgen bolatti. Démekchi bolghinimiz u we uninggha alaqidar ishlardin biz uning Ilah emes peyghember, hetta eng yoquri mertiwidiki peyghembermu emes bir Mesih ikenlikini üginimiz. Eger Jizes Xiristiyanlar éytqandak heqiqiten Xuda bolghan bolsa u özi yaratqan bendilerning aldida u qeder köp passip haletke chüshüp qalmighan blatti. Hemmidin kishini oygha salidighini uning özini Insaniyetning zaman axirghiche bolghan yétekchisi dep jakarlighanliqi we özi kishiler arisidin ketkendin kéyin Insanlargha yétekchilik qilidighan bir Qanun (kitap) qalduralmighanliqi yaki qaldurghan teqtidimu u qanunni ilahi iradisi bélen qoghdap qalalmighanliqi. Undaq bolghanda u ölgendin qiyametkiche, u qutulduriwalmaqchi bolghan Insanlargha néme yitekchilik qilidu. Bible heqiqiten shundaq bir möjizilik kitapmu yaki ghayip bolghan U kitapning Özi Quraniy Kerimmu?! Démekchi bolghinimiz Uning Xiristiyanlar Xuda dewatqan bir shertni orunlash u yaqta tursun hetta peyghemberlik derijisidimu Mosa, Dawut we Muhemmet eleyhissalam derijiside emeslikige eqelliy bir misal bermektin ibarettur. Eger u heqiqiten Biblede we Xiristiyan étiqatida eytilghandek bir ilah derijiside möjizilerge ége bolghan bolsa u möjizilerning biri, uningdin Qurani Kerimge oxshash echqandaq bir waryanti bolmighan, özgertip we bashqidin yézip chiqili bolmaydighan, hetta bu kitap nazil qilinipmu ming yillardin kéyin herqandaq bir tereptin inkar qilghili bolmaydighan, insaniyetning pikiri we téxnika jehettiki izdinishlirige ilgham béreleydighan bir haletni özige mujessemligen bolishi kérekti. Eger Bible Qurani kerimdek halaette bolup, bügüngiche yétip kileligen bolsa, Xiristiyan dunyasining Biblini qoghdap qélish üchün körsütiwatqan u qeder köp tirishchanliqisizmu bashqa dinlar mewjut bolalmighan bolatti. Shundaq turuqluq bashqa dindikilerning islamgha tutqan qarighularche inkar qilish pozitsiyesi kishini ejeplendüridu.


Ularningche bu dindiki Xuda, Peyghember we wehi heqqidiki qarashlar bashqa dindikige oxshimasmish. Ularning bashqa din dégini Yudezim we Islamni körsetken bolup, Biblening birinchi qismigha Gospelni (yéngi Ehde)ni kirgüzip turup, we Jizesning Hayat chéghida Tewratttin tebligh qilghanliqini étirap qilghan turup we Xiristiyan etiqadini chüshendürüshte Islami métodlarni keng külemde oghurluqche qollanghan turup yene özlirining diniy mewqesidin küchlük tarixi asasqa ége bolghan Quran bélen Tewratni qara qoyuq inkar qilidu.

Yohanna yazghan Biblide Jizes“ Men dadamda, dadam mende „(3) deydu. Buninggha qarighanda xudaning oghli Jizes eyni waqitta xudaning özidur, yaki xuda özi yaratqan bu yaralmishning ténididur. Xiristiyanliqtiki herqandaq bir kishige analiz qilishqa qiyin toxtaydighan dada xuda, bala xuda, muqedes roh dégenlerning néme ikenlikidin ébaret mentiqisizliklerni chüshendürüsh üchün xiristiyan rohanilliri insaning ijadiyiti bélen wehini, pen adimi belen peyghemberni, peyghember bélen étiqatchini, étiqatchi bélen Xudani idiyalistik bir shekilde arlashturup eqliy yekün chiqirishqa orinidu.

Hazir qolimizda bar bolghan Biblelerdin qarighanda Jizes (Isa) Allaning Oghlidur. Ejeblinerlik bolghini ularning neziridiki bu bala xuda dadisining, muqeddes rohning we öznining birikmisidur. Undaq bolghanda Dadimu xuda, ogholmu xuda we Muqeddes rohmu xudadur. Ularning éytqan xudani chüshendürüshtiki bu mitodi milyonlap ziddiyetlik meselilerge toyunghan bolup, estayidil izdengen ademge buningdiki heqiqi mahayetni anglimaq asan. Chünki izdinish jeryanida Biblediki pen we din bilen chüshendürgili bolmaydighan undaq bir qarash Biblilerning özi teripidin inkar qilinip baridu. Heqiqetning bu teripini xiristiyan étiqatchilliridin sir saqlash ishini üstige alghan Xiristiyan jemiyetliri, dinlar ottursida dostluq qérindashliq shekillinip qélishning aldini élish üchün jénining bariche Xiristiyan dinining bu jehettiki ajizliq tereplirini yoshurushqa eqil we maliye serip qilip özliriningkini toghra körsitishke jénining bériche tirishchanliq körsetmekte.

Yohanna yazghan Biblide Jizes“ Men dadamda, dadam mende „(3) deydu. Buninggha qarighanda xudaning oghli Jizes eyni waqitta xudaning özidur, yaki xuda özi yaratqan bu yaralmishning ténididur. Xiristiyan rohanillirining qarishiche Jizesning shagirtliridin tartip hazirghiche bu din heqqide tetqiqat élip barghan web u dinni tebligh qilghanlarning hemmisi peyghember bolup, ularning bu din heqqidiki qarashlirining hemmisi xudaning ulargha yetküzgen wehisidur. Undaq bolghanda bu xuda bir mesile heqqide oxshimighan ademge oxshimighan dewirlerde oxshimighan mezmunda sözleydighan, ilgirki gépide turmaydighan, dawamliq özgürep turush éhtimali bolghan bir xudadur. Xiristiyanliqtiki herqandaq bir kishige analiz qilishqa qiyin toxtaydighan dada xuda, bala xuda, muqedes roh dégenlerning néme ikenlikidin ébaret mentiqisizliklerni chüshendürüsh üchün xiristiyan rohanilliri insaning ijadiyiti bélen wehini, pen adimi belen peyghemberni, peyghember bélen étiqatchini, étiqatchi bélen Xudani idiyalistik bir shekilde arlashturup eqliy yekün chiqirishqa orinidu.

Xiristiyanlarning Hezreti Isaning Tewrat we Qurani Kerimge oxshaydighan birer heqiqi wehi yoli bélen nazil bolghan bir kitapni qalduralmighanliqini, heqiqi étiqatchilar herqanche küchigen bilenmu qobul qilalmaydighan, özlirige paydiliq bir shekilde chühendürgen nezeriywi sistémisi bardur. Ularningche Jizesning (Xuda yaki xudaning Oghli) ölümidin kéyin uning sadiq murtliri yeni uning sözlirini, ish heriketlirini, möjizilirini ölchem qilip turup, uning diniy eqidisini yürgüzgenmish. Jizes béjirelmigen muqeddes kitabni kéyinkilerge qaldurush ishini ilahiy ilham yésaplangha wehi yoli bélen uning shagirtliri ada qilghanmish. Xudadin kelgen Ilham ularni herqandaq bir xataning sadir bolup qélishidin saqlighanmish.
Undaq bolsa Eger ular éytqan Xuda heqiqiten Xuda, Ular éytqan Resullar heqiqiten peyghemmber, Ular éytqan Kitap heqiqiten wehi bolghan bolsa, Bügünki bu perqliq Biblelerning wehi qilghuchilliri qanche? Mehbut némishqa U shagirtqa bir xil bu shagertqa bir xil wehi qilidu? Bu bir yürüsh burmiliwetilgen we xalighanche ish qoshuwetilgen peyghember we kitaplar heqqide Quraniy Kerimde qaysilliri tilgha élinip qaysilliri tilgha élinmighan? Es-hushi jayida bir adem bu ikki dinda muqeddes dep qariliwatqan kitablarni oqughandin kéyin öz yaratquchisini inkar qilmaydighanla bolsa toghrisidin birni talliwalalaydu.

IZAHAT
_______________________________________
(1)Bible-Markos-----8:27
(2)Qurani Kerim, Al-Imran 45-49
(3) Bible, Yohanna, 14:11


ENDE

26.05.06



ALTINCHI BAP
Pen Bélen Xiristiyan Dini Arisidiki Ixtilaplar

Qedimdin tartip medeniyet merkizi bolup kelgen Sherqi Türkistan jahalet dewrige kirgen 16-esirlerdin keyin Yawropada medeniyet oyghunush dewri bashlandi. Beziler bu hadesini bu rayon xelqlirining diniy etiqad tereplerdiki alayidilik we nuxsanliri arqiliq chüshendürüshke orunmaqta we xelqimizning pikir yolinishide biz üchün tamamen paydisiz bolghan bir qatar edilogiylik kirzislarning meydangha chiqishigha sewep bolmaqta.

XVI esirlerde Biz merkizi asiyaliqlar, jümlidin Uyghurlar yawropaliqlar 1400 yildin beri yashap kelgen diniy jahalet ichige kirip qalghan bolsaq, ular diniy we penniy islahatlar arqiliq özlirining meniwiy dunyasini pakizlap, parlaq bir medeniyet dewrige qedem qoyup, pütün insaniyet dunyasida zil-zile peyda qildi.XVI esirning aldi keynide xiristiyan dunyasi Italiyediki merkezi chirkawni nuxta qilip, siyasiy jehettie tarqaq, chuwalchaq, iqtisadiy jehette xaniweyran, Ijtimayi kirizisqa tolghan halette turiwatatti. Xiristiyan dini maarip we medeniyet ishlirini monopol qiliwelip, jahaletpereslikni terghip qilip, xelqni nadanlashturup, siyasiy hökmaranlarning menpeeti üchün xizmet qildi. Xiristiyan jemiyetliri ilim-pen we medeniyetni bidietlik dep qarap, bilim ügenmeslik ixlasmenlikning anisidur deydighan teshebbusni otturgha qoydi. Papa Girigoriy(590-604)ning telimati bélen étiqatchilar nahiti köp qedimiy kitaplar saqlanghan Rum Kütüpxanisini köydüriwetken.ular yene chirkawlarning küshkürtishi bélen tire qeghezlerge, tash we yaghach parchillirigha yézilghan qedimqi qolyazmilarni qirip öchürüp, uning üstige özliri toqup chiqqan diniy hekayilerni, munastir yilnamilirini xatirligen.

U dewirlerdiki xiristiyan dini xuddi wetinimizde XIII esirdin XIX giche höküm sürgen sopistlargha oxshash qiyametni, jahaletpereslik we zahitliqni terghip qildi. Ular riyal dunyani jinayet dunyasi dep qarap, riyalliqtiki rahet-paraghettin waz kéchip, öz nepsini yighqandila baqi dunyada menggülik hayatqa erishkili bolidu dep qarayti.ularning bundaq qilishtiki meqsidi kishilerni riyal dunyadiki maddiy turmushqa sel qarap, hayat müshkilatlirigha itaetchanliq belen bash egip, razimenlik bélen öz teqdirige razi bolush, milliy zulum we mustemlike bolushni allaning teqdiri belen orunlashturulghan dep oylaydighan haletke keltürüsh üchün idi. Diqqet qilsaq ular ottursidiki rushen baghlinishni körüwalalaymiz. Ularning her ikkisi teriqet hemmidin üstün turishi, bilim étiqatqa boy sunishi, pelesepe ilayetke boysunishi kérek dep qarap medeniyetning tebéiy tereqqiyatigha tosqunluq qildi. Cherkawlar xuddi eyni dewir Islam sopistliridek jahaletpereslikke destek bergenliktin
Eyni dewirdiki yawropaning meniwiy tereqqiyati bir izda toxtap qalghan edi. Bu waqitta xuddi wetinimizdikige oxshash maarip cherkawlar üchün xizmet qildurilatti.mektepler bizde jamelerde échilghandek yawropada cherkawlarda echilatti. Dindarlar oxshashla deris bérish hoquqini kontrul qiliwalghan bolup, ötülidighan dersler ilahyetchiler teripidin tüzüp chiqip bikitilgen muqeddes kitaptin ders berishtin bashqa Girammatika, Logika, Hésap, Geométiye, Astronomiye qatarliq dersler ötületti. Bu deslerde asasen muqeddes kitaplarni yadilash, natiqliq senitini meshiq qilish, weez éytish, etiqatqa ayit nersilerni logikiliq ispatlash, diniy bayram künlirini hesaplap chiqirish, we yultuzlarning herket yülinishige qarap ilaghning ulughliqini chüshendürish qatarliqlar ügitiletti. Dersler bizde erepche ötülgen bolsa yawropaliqlargha latin tilida ügütiletti. Del Yawropaliqlarning bizdin perqlinidighan yeri yoquri qatlam kishilliri dindin xali mekteplerni echip, özlirining perzentlirige bashqa mekteplerdiki derislikke oxshimaydighan dersliklerni tüzüp, öz ewlatlirigha awam puqralarni qandaq idare qilishni, chong siyasiy meqsetlerge qandaq yétishni we heqiqi ilim-pen qanuniyetlirini ügetken. Uningdin bashqa at minish, su üzüsh, neyze etish, qilichwazliq, ow owlash, shaxmat oynash, yéziqchiliq qatarliq eskeriyet we siyasetke ayit derislermu qoshumche qilinghan. XI esirdin keyin yawropaliqlar upuq siziqining nérisida yingnining uchidek aqirip körüniwatqan bir nurni körüp qaldi. Bu bolsimu islam dunyasidiki medeniyet oyghinish dewri edi.her bir medeniyet özige melum bir dinni arqa körünüsh qilish teqdiridin mustesna bolmighanliqi üchün, yawropaliqlarning bu medeniyetni ügünishi dindin mustesna bir maaripning bolishini teqezza qilatti. Undaq bolishi islam eqidillirining radikal Xiristiyan eqidilliri teripidin ret qilinishqa alaqidar idi. Bir qanche qétimliq ehliselip yürüshi sherq belen gheripning ottursidiki ming yillap dawamliship kelgen qarangghu we qelin perdini nipizlitiwetti.yengi echilghan soda yolliri we xelqara qatnashning üzlüksiz tereqqiyati medeniyet tereqqiyatini ilgiri sürüp, yéngi maaripning jush urup rawajlinishigha türtke boldi.Eng desliwide Italiyede dindin ayrilip chiqqan Boluniye Qanun Mektiwi quruldi.uningdin kéyin yeni XI-XV kiche gherbiy yawropaning herqaysi jaylirida Faris Uniwérsitéti(12-esir), Oksiford Uniwérsitéti(1168-yili); Kémbirij Uniwérsitéti(1209-yili) qatarliq aliy mektepler keyni-keynidin quruldi. Biz Uyghurlar taza ajizlishishqa qarap yüzlengen yeni Seyidiye Uyghur döliti zeyipleshishke qarap mangghan 1500-yilgha kelgende bizning Uniwersitétlar taqilip, Yawropada 65 Uniwersitit qurulup bolghan idi.

Uniwersitetlarda tetqiq qilinidighan penler din dersliri belen cheklinip qalmay pelesepe, qanunshunasliq, meditsina, ximiye, biologiye we edebiyat-senet penlirimu oqutilidighan boldi. Oqutquchilarning penniy sapasi barghanche tereqqiy qilip, dindin ayrilip chiqqan, dinnimu bir elim qatarida tetqiq qilidighan halet shekillendi. Bu tereqqiyattin iztirapqa chüshüp qalghan xiristiyan etiqatchilliri jenining beriche bu yengi maarip endizisidiki Uniweritetlarning rehberlik hoququni changgiligha kirgüziwelishqa orundi.Chirkawlar Ilim-penni musteqqil tetqiq qilidighan meripetperwer oqutquchilargha ziyankeshlik qilip, insaniyet medeniyitining tereqqiyatigha üzlüksiz ziyan selip keldi. Faris Uniweritetidiki Professor Abelyar(1079-1142) Xiristiyan dinining xurapatliq belen tolghan aliy nopuzigha qarshi chiqip, Ilim- penning küch qudiritini tekitlep, penniy maarip nezeriyesini otturgha küchep atqanliqi üchün, cherkaw teripidin bidetchi dep qarilip, eserliri pütünley köydürülup, teqip astigha elinghan.

Chirkawlar bundaq bir medeniyet qirghinchiliqini elip bérishta bir yürüsh tereqiyatqa qarshi pelesepilining bash kötürishige sharait hazirlap bergen. Bu xil pelesepe mederis pelesepisi dep atalghan bolup, u hökümet terepning xelqni basturush we pikir erkinlikini cheklesh ehtiyajini qandurup, uning nigizi xiristiyan dinining eqidilliri we bu ziddiyetke tolghan eqidilerning perez we tesewwurgha tayanghan haldiki pelesepiwilweshtürülgen nezeriywiy sistimisi edi. Awgustin(354-403) eyni chaghdiki popchiliq pelesepisining atisi idi. Xiristiyan ruhanilliri bu pelesepe arqiliq ewij eliwatqan bidetchilik maaripigha qarshi chiqti. Bu pelesepe yawropa quruqluqida 8-esirdin 11-esirgiche bolghan jahalet dewrige saye tashlap turdi. Meselen, medris pelesepisi ilahyetchilikni teximu idiyallashturup, xiristiyan dinidiki pirinsipal meselilerni asasiy yadiro qilip, xiristiyan dini bélen hech alaqisi bolmighan Aristotil pelesepisidin formal logikini dogma halda ajritiwelip, pikirlirining toghriliqini ispatlashta qara qoyuq paydilandi.uning wekilliri emeliyet we tejiribini qayrip qoyup, özliri toghra dep qarighan diniy eqidilerdin muhakime arqiliq bilimsiz ademlerning közini boyaydighan natoghra yekünlerni chiqiratti. Ular toyunmay kelgen xiritiyan diniy eqidillirini nizamlashturiwelish we nezeriye derijisige kötüriwelish üchün alem we kishlik hayat heqqide pendin xali eksiyetchi bir yolni gherip ediologiysige yétekchi qilshni xalayti. Ular eqliy hadesilerni jenining beriche inkar qilghan bélen özlirining ilahiyet qarashlirini kem kütsiz qilip körsütish üchün eqilge we sap dinlargha ayit islamiy bilimlerge beyiet qilishatti, buni adettiki ademlerning kallisi arqiliq biliwalghili bolmayti..ularning meshur wekilliri xiyali „Injil“ kelimisini keship qilip, Biz kitapning bash qismida tilgha alghan xataliq we ziddiyetlik meseliler bélen toyunghan injilni bilim we pelesepe belen perdezlep, Xuddi Quraniy kerim heqqide sözlewetip, söz kontikisida kelgen Quran dégen namning ornigha Bible dégen sözni desssitip ish elip beriwatqandek tuyghu bérishetti. Ular kitablirida, derisliride, nutuqlirida „ Bible“ dep atalghan ajayip bir mukemmel kitapni eghizidin chüshürmeyti. Ular sözleshke tili adetlinip ketken u xiyaliy kitapni, we u kitap heqqide meshhur poplarning yazghanliri we notuqlirini heqiqet, menggülik özgermeydighan nerse, dep sepsetilerni toqup chiqip, kishilerning héch kalla ishletmey turup, shertsiz bu eqidilerni qobul qilishini teshebbus qilishatti. Bu pelesepe Xiristiyan dini eqidichilikining jéni bolup, uning eqilni chetke qaqmaydighan yéri, din heqqidki munazire we tetqiqatlarda özliri yol qoyghan dayiride, özlirining diniy mewqesining toghriliqini ispatlap bérishke küchining bériche ilim ademlirige ilham bérishtin bashqa ish emes idi.

Mederis pelesepisini küchep terghip qilghanlar dunyadiki nopuzluq dinlarda bash kötürgen radikal iddiylerni nezeriywi pirinsip qilip, eqil arqiliq eqliylikni chetke qéqip, özlirining izdinishliride din we pendin uzaq bolghan bidiet meselilerni bimene shekilllerde talash-tartish qiliship insaniyetning eqil közini kör qilghandin keyin meqsetlirige asan yeteleydighanliqini tesewwur qilishqan edi. Ular heqiqetni bilip tursimu, rengwazliq qilip, dayim kishilerning diqqitini“ jennettiki etre gülning tikini barmu yoq? „ ,“Perwerdigar özi kötürelmeydighan sheyini yaritalamdu?“ ,“Perishtiler néme yeydu? „ ,“sheytan erkekmu chishimu?“,“ Tuxum awalmu chöjimu? „ ,“bir dane yingnining uchida qanche perishte turalaydu? „ ,“qiyamet bolghanda ölgen ademler tirilse yash bolamdu yaki qeimu?“ ,“qarighu chashqanning qanche közi bar?“ dégendek insan eqli yetmeydighan mümkinsiz suallargha jawap berishke jelip qilatti. Bu xil pelesepe sistemisini kamaletke yetküzgen kishi Tomas Akwinas(1225-1274) bolup, uning „Ilahiyet Qamusi“ dégen esiri xiristiyan dini jemiyetlirining Inskilopidiysi bolup qalghan. U bu eserde „Bilim eger dingha xizmet qilishni meqset qilmisa haramdur“ dégenni otturgha qoyghan.

Tomas Akwinasning alem, tengri we mewjudat heqqidiki qrashliri xiristiyan din duyasida meshhur bolup, u özining “Alemiy qanun „ dégen kitabida insaniyetning ilim-pen netijilliri heqqidiki bilimlerni süyistimal qilip, shu arqiliq xiristiyan dinining muqeddes kitapliridiki yétishsizliklerni teqwadarlardin sir saqlash meqsidide, Biblidin melum bolishiche pewerdigar pütün alemning tertipini öz derije sistemilliri boyiche orunlashturghan, eng töwen derije jansizlar dunyasi, uningdin yoquridikilliri ösümlikler dunyasi, uningdin yoquridikilliri haywanatlar dunyasi, uningdin teximu bir baldaq yoquridikilliri bolsa adem, uningdin yoqurilliri peyghemberning shargirtliri, uningdin yoquridikilliri peyghemberler, uningdin bir derije yüksek turidighanliri perishtiler, hemmidin yüksek pellide turidighanliri Xudadur dégenni ilmiy ipatlashqa orunghan.

Mederis pelesepisi Xiristiyan dindin tashqiri bolghan insaniyetning bilim xezinisi üstige qurulghachqa, uningda ayrim ijabiy tereplerning barliqini inkar qilghili bolmaydu. Emma uningdiki ilimge wekillik qilidighan terepler xiristiyan diniy eqidisining möjizisi emes. Tomas Akwinasning mewjudatlar ichide yoquri derijilikler töwen derijiliklerni idare qilidu, töwen derijilikler yoquri derijiliklerning qomandanliqigha boy sunidu, qewtmu-qewet idare qilinish we idare qilishtin ibaret bu mentiqe alemning qanuniyitidur, dep körsetti. U eqil we talantni terghip qilip, küchlüklerning haman talant we eqil terepte turidighanliqini otturgha qoyghan bolsimu, eqilsiz, bilimsizlerning, bilimge, hoquqqa we talantqa intilishi xudagha qilinghan asiyliq dep chüshendürüp, ottura esirning radikal diniy ilayetchilik ramkisidin qutilalmay ubyektip qanuniyettin chetnep keti. Demek u Xuda, Alem we Adem heqqidiki bu ijabiy qarashlirini qanuniyetke uyghun derijide chüshendürishke ajizliq qildi.

Kéyin chérkaw pelesepisi namida bir türlik pelesepe éqimi isyankirane qiyapet bélen bash kötürüp chiqip yawropa jahalet asminida xire bir nur chaqnatti we cherkaw pelesepisining zeip tereplirini yorutti. Buning bashlamchisi Oksiport uniwérsititétining proféssori Rozir Bikon(1214-1294) bilish tejiribige tayinishi kérek, tejiribe hadisini tonushning sewebi, nopuzluqlar( bolipmu xiristiyan jemiyitide ming yildin artuq put térep turghan) gha qarighularche choqunushqa bolmaydu, ilim-penni emeliy delillleshtin ötkezmeyturup aq dése aq, qara dése qara dewerish xurapattur dégen iddiyni teshebbus qildi. U ömür boyi maddining ichkiy qanuniyetlirini échip béridighan Pizika, Hémiye qtarliq penlerni tetqilq qilip, tejirbe- sawaqliridin bu xil pelesepiwi qarashlirini ispatlashning nurghunlighan tewrenmes pakitlirini tépip chiqti. Bu pelesepe ottura esir qarangghuliqini ghuwa derijide bolsimu yuritalmighanliqigha raxmen, eyni dewirdiki aktip Islami medeniyet hadésilliri(bu heqte kitapning bashqa bölekliride toxtulimiz) bélen birlikte qanche esir kéyinki yawropa ediologiyside yüz beridighan diniy cheklimilerdin xaliy medeniyet hadisilirining meydangha kelishige hamildarliq rol oynidi.

Ottura esirde Xiristiyan eqidisi Insaniyetning özi bélen chiqishalmaydighan barliq medeniyet hadésillirige, bolupmi islam ediologiysige öchmenlik bélen qarayti. Islam dinining eqidilliri bilen prinsippal meselilerde chiqishalmaydighan Xiristiyan dini uning radikal we xurapiy nezeriyeliri bilen qurallinip, ilim-penning tereqqiyatigha tosqunluq qilip kelgen idi. Shung ular özlirining ajiz we kemtük tereplirini yoshurush üchün bir tereptin qedimqi dindin xaliy medeniyet hadesillirini we islami eqidilerning yamrap ketishini tossa yene bir tereptin ilim-pende bügünkidek, xiristiyan dini belen qilche munasiwiti bolmighan ilim-pen tereqqiyatining pütün dunyagha yéyilip ketishidin ensireyti. Shunga ular kütülmigen hadesilerdin saqlinip qélish üchün dinni merkez qilghan ilim-pen we edebiyat-senetni küchep perwish qilishqa alayide küch serip qildi.

Bu dewirde Xiristiyan dunyasida tashqiy jehette tinchliq höküm süriwatqandek qilghan bélen ichkiy jehette chirkawlarning qurghaq diniy munajatlar, duwa-tilawet shierliri we xiristos hékayiliri, peyghember murtlirining mektup we seper xaterilliri we diniy tiyatirlar merkez qilinghan medeniyet hadésilirige qarshi halda xelqning xiristiyan dinigha bolghan naraziliqini ipadilep beridighan mezmundiki ammiwiy sorunlarda qoshaq eytishish, aylinip yürüp oyun qoyush, ammiwiy yighilishlarda qissilerni sözlesh, xelq naxshillirini éytish, muzika chélish we kommidiye oynash paaliyetliri arqiliq diniy xurapatliqqa qarshi ghayet zor bir heriket barliqqa kélgen bolup, xiristiyan jemiyetlirining öchmenlik qilishi we ziyankeshlik qilishigha bana sewep tughdurup berdi. Bu xil poliklor heriketlirining meydangha kélishi sheher edebiyat-senetining güllinishige yol échip berdi. Sheher ahaliliri yanchiliqtin kelgenliktin, ularning edebiyati mezmun we shekil tereplerdin xelq polkilorigha warisliq qilghan bolup, uning janirliri her xil, siyujitliri riyal turmushtin élinghan, istilistikiliq wastilar we türlik obrazlarni yaritish, til ishlitish we orundash jehette janliq bolushtek alayidilikliri bélen kishining diqqitini alayide jelip qilatti. Bu edebiyat mezmun jehette xiristiyan eqidisidiki qarangghuluqlarni pash qilishni özige asasiy pirinsip qilghanliqtin, uningdiki ötkür daritma we keskin tillar xiristiyan dini eqidisini destek qilip özlirining shexsiy menpietlirini qandurup kéliwatqan yoquri qatlam kishiliri we diniy rohanilarning kemsitishi we mesxire qilishigha ucrighan. Bu edebiyat hadésiside“Tülke heqqide qisse „ dégenge oxshash wekil xaraktergha ége eserler meydangha kélip, xiristiyan chirkawlirining meniwiy jehettiki hökümranliqini tewritip, Xiristiyan dinining merkizi bolghan Rimda xiristiyan diniy eqidillirini inkar qilidighan dunyawi edebiy oyghunush herikitining meydangha kélishige asas salghan.

Mundaqche qilip éytqanda Yawropa oyghunish herikiti diniy öktichilerning bir qetimliq edilogiye saheside elip barghan dewir bölgüch islahatidur. Medeniyet saheside meydangha kéliwatqan yéngi qan özlirining maddiy we meniwiy ehtiyajini qandurushta jangha es qatidighan ilim-pen bilimlirige éhtiyajliq idi. Buning üchün yawropa medeniyitining süt anisi dep qaralghan qedimqi Yunan we rim medeniyitini bashqidin janlandurush arqiliq chakina we radikal diniy boyunturuqlardin qutulmisa bolmayti.yengidin gülliniwatqan islahatchilar qedimqi Yunan we Rimning Pelesepe, Edebiyat, Senet eserliri we tarixi asare –etiqilerni keng-külemde toplap, Xiristiyan dini tarqalghandin keyin yoqap ketken kilassik medeniyetni yengi bashtin tetqiq qilishqa kirishti.

Xiristiyan dinining yawropadiki merkizi dep qaralghan Konistantinopol ejdatlirimiz teripidin istila qilinghandin kéyin xiristiyan alimlirining mutleq köp qismi italiyege qechip berip, özlirining teqdiri heqqide bashqidin oylanghili bashlidi. Ular yunan, rim we islam medeniyitige ayit kilassik medeniyetni tetqiq qilish dolqununni shekillendürdi. Eyni waqitta italiye siyasiy jehettin chak-chekidin bösülüp ketken bolup, iqtisadiy tereqiyati tekshisiz, tereqqiyati ilgiri ketkenler belen arqida qalghanlarning perqi intayin chong bolup, bezi rayonliri ottura esir qarangghuliqida yashisa islam dunyasi belen bolupmu gherbiy asiya döletliri belen qoyuq alaqide bolghan Wenitsiye, Genoya qatarliq bezi sheherliridiki xéli ilgirdin beri dindin tashqiri maarip terbiyesi körgen aq söngeklerning kéyinki ewlatliri soda sanaette tereqqiy qilip, XI esirdin bashlapla Yawraziye chong quruqluqining iqtisadini konturul qiliwalghan edi. Bu dewirde diniy islahat heriketliri yawropani qaplap ketti. Ywropa siyasiy. Iqtisadiy we medeniyet jehetlerde keng külemde islahat élip bérish arqiliq péodalliq jemiyetning qalqini bolup qalghan xiristiyan dinigha shiddet bélen zerbe bérip, ularning ming yildin ashqan nopuzini hul teshidin tartip tewritip qoydi. Bezi pelesepichilerning éytishigha qarighanda, bu hadése insaniyet öz béshidin kechürüp baqmighan mislisiz inqilawiy bir heriket bolup, Bilim, eqil we talant qedirlengen, xurapatliq we jahalet qesri pachaqlap tashlanghan bir altun dewir bolup qaldi. Yawropadiki xiristiyan cherkawliri xuddi xuddi wetinimizdiki tajawuzchilar bilen til biriktüriwalghan Appaqxuja dewiridikige oxshash yawropadiki nurghun ellerde heddi hésapsiz yer-mülük we mal-dunyagha ége boliwalghan édi. chérkawlar naheqchiliq bélen tolghan péodalliq hakemiyet chüshenchillirige xiristiyan dinining palaket chapinini keydürüp qoyghan idi. Xuddi eyni chaghdiki Uyghur jemiyitige oxshash diniy eqidiler siyaset we qanun derijiside tonulghachqa, periqliq Biblelerdiki söz ibariler oxshimighan döletlerde dölet qanuni ornigha dessitilip, insaniyet jemiyitining qanuniyetlik tereqqiyatining put-qolidiki küshenge aylinip qalghan idi. Yawropa yéngliqqa köchüsh herikiti awangartliri Aristotil, Eplatun, Soqrat we Pipagur eserliridiki insanperwerlik nezeriyilirini zamanisigha yarisha özleshtürüp we tereqqi qildurup, zamaniwiylashqan Humanizim iddiysi bélen xiristiyan dinining ediologiye sistémisigha ejellik zerbe berdi.

Humanizim hadésisi eyni dewirdiki yawropa oyghunish herikitining yadirosi bolup, uning tüp nigizi Xiristiyan dinining ming yillardin béri dawamliship kéliwatqan boyunturiqidin qutulushni merkez qilghan.Humanizim yéngiliqperwerler we din islahatchillirining diniy ton bilen niqapliniwalghan peodalizimgha qarshi turup özlirining siyasiy we iqtisadiy ornini qolgha keltürishtiki iddiywi qurali idi. Tarixta kishiler herqandaq bir dinni özlirining etnik we ammiwiy menpeetlirini qandurushning wastisi süpitide paydilinip kelgen. Shuninggha oxshash xiristiyan dinini konturul astigha éliwalghan hökmaran siniplar diniy itiqatchilar arqiliq bir tereptin yat dindiki kishilerning özlirining igilik hoquqlirigha chang sélishining aldini élip kelgen bolsa, yene bir tereptin dindin xelq arisida yüz bérish ihtimali bolghan her türlik isyanlarni basturushning qurali süpitide paydilanghan. Hökmaran siniptikilerge nisbiten éytqanda étiqatchilar meqset emes waste, adem emes nerse bolup, ularni özlirining menpeeetlirige asasen xalighanche qurashturup, xalighanche chuwup oynayti. Xiristiyan jemiyitimu xuddi yoqarqi teswirdikidek halette bolup, özige hökmaranliq qiliwatqan siyasiy gorohlarning qul dédikige aylinip qalghan édi. ular xuddi Yéqinqi zaman tariximizda ötken jahalet pirlirigha oxshash bir tereptin tajawuzchi xitaylarning könglini élishqa orunsa yene bir tereptin Qurandin xata tebligh chiqirip xelqning nijadiyet yultuzini eqil asminimizdin saqitiwetken idi. Ularning hemmisining teshebbusi alla alemlerning yaratquchisidur, hemmini bilgüchidur, hemmige qadirdur, Xuda(Xuda dégini özlirini körsitetti) hemmidin üstün turidu, insan tughulishidinla gunakar mexluq, pes we erzimes nerse déyishtin ibaret bolup, özliri allaning qiyapitige kiriwelip, bilindürmestin milletni zawalliqqa élip baridighan mustemlike patqiqigha paturup qoydi. Özlirining déginidek allaning yoli bélen mangmay xelqning, allaning eng eziz qilip yaraqtan keshpiyati hésaplangha insanni qul emes hetta quldinmu töwen bolghan haywan ornigha chüshürüp qoydi.

Chékawlar terghip qilghan ewliya-enbiyalar bilen ilahiy nopuz emeliyette hökmaran siniplarning etiqatchilarni menggülik beqindiliq orungha chüshürüp qoyidighan bir qatar bilim wastisi arqiliq toqup chiqirilghan izish we ézilishni bizep körsütidighan pelesepiwiy sistéma idi. Eyni waqitta humanistlar dep atalghan Heqiqiy étiqatchilar we yéngiliq perwerler bolsa ademning izzet-nepsini, kishlik qedri qimmitini, insaniy heq hoquqlirini merkez qilishni teshebbus qilip, insan tebiyitining aliyjanapliqini mediylep, insanning nopuzini yoquri kötürüshni oylayti.

Insanning tebiyitidin alghanda xiristiyan dinining tüp nigizi ularning arzu heweslirining ottursida chiqishalmasliqtin ibaret riyal ziddiyetni inkar qilghili bolmayti. Xiristiyan dini tereqqiyat jeryanida esliy mahayitidin bara-bara yiraqlap, hökmaranlarning, tajawuzchilarning menpetige wekillik qilidighan awam xelqni kemsitidighan nezeriywiy ramkigha aylinip qalghanti. Ular yene bashqa dinlargha oxshash rial dunyadiki rahet paraghettin waz kéchip, azap we oqubetlerge sewrichanliq bélen chidap, baqi dunyaning hozuri üchün terkidunyaliq kochisigha kirishni terghip qilidu.mana bu teqwadarlarning riyal dunyadiki milliy zulum we érqiy qirghinchiliqqa chidap, tajawuzchilar we zorawan küchlerning menpeeti üchün xudaning namida toqup chiqirilghan sepsete édi. emeliyette bolsa kishlik turmishning meqsiti riyal dunyadiki rohiy, maddiy we meniwiy heq hoquqlirini qoghdap, hörlükke we bexitke erishishtin bashqa nerse emes. Insan riyal turmushning yaratquchisi we behrimen bolghuchisi, insan bilimge intilishi, tebiyet heqqide izdinishi, maddilarning qanuniyitini tépip chiqishi, sen´et we hayatning mehishetliridin zoqlunishi, her türlik ijtimayi munasiwetlerning xushalliqliridin behrimen bolushi kérek idi. Xiristiyanlar Bilim élish, madda we roh heqqide izdinish, rahet we aktip bir shekilde ishlepchiqirish paaliyetlirige qatnishish, yaratqan netijilliridin hozurlinish, Bay bolush qatarliqlar esli insan tebiyitidin kelidighan allaning iradisige uyghun bolghan insaniy exlaqi peziletlerni he dése inkar qilghachqa bu din ikki mung yildin beri insaniyet jemiyitige tebiey we saghlam bir shekilde yiltiz tartalmay xiristiyan dini sorunliri körünishte diniy emeliyette insanning eqli yetmeydighan meselilerni shekilwazliq qoghliship bir terep qilidighan heywisi yoq bir meydangha aylinip qaldi.din we penniy bilimler belen toyunghan Dantiy, Shékispir, Bukkacho qatarliqlar islam heqqide biwste toxtalmighan bolsimu quraniy kerimdiki heqiqetlerge yéqinliship, ayetlerde éytilghandek bayliqqa intilish we allaning nazu-nimetliridin xalighanche hozurlunush bexittur dep qarighan.

Humanizimchilar nöwitide xiristiyan dini bélen islamiy eqidiler heqqide köp izdengenler bolup, ular nezeriye sépide emeliyetchan bolushni terghip qilip, alla burun din bolush xususiyitidin ayrilip qalghan xiristiyan eqidillirini inkar qilghan. Ular bilimni, kishlik qedri qimmetni terghip qilip, nadanliq, xurapatliq we kitabwazliqqa qarshi turghan. Humanizimchilarning yene bir wekili Léornado Dawinchi bolup, u Alla yaratqan dunya ubiyektip mewjuttur, tebiyet dunyasidiki hadésiler alla yaratqan qanuniyetke boy sunidu, dep qarap, diniy rohanilarning allaning wehisi ornigha dessitiwalghan Biblediki bayanlirini tenqitligen. Humanistlar yene Dawinchi biguna kishilerning xiristiyanlarning sésiq ewrizige chüshüp kétishtin agahlandurayi, bu aldamchilarning qolidiki bilim rengwazliqi bilen tolghan heqiqiy din we wehidin yiraq bolghan atalmich muqeddes kitaplarni ot yéqip ködüriweteyli, neyrengwazlarni dargha ésip öltüreyli, qrangghuluqtin chiqip, ilim-penning ichidin heqiqietni tapayli, dep chaqriq qilidu. Kopernik bolsa Xiristiyan diniy jemiyetliridiki saxtapezliklerni echip tashlashni, heqiqiy hayatqa yüzlinip, tebiet dunyasidin allaning heqiqitini tépishni, Brono kishilerni eqil idrakning parlaq nuri yorutup bergen heqiqetke tayinip, xiristiyan dinining bu heqte éytqanliridin gumanlinishni, Galiliy kishilerge saxta diniy kitaplarning quli bolup qalmasliqni, alla öz qoli bilen yaratqan kayinattiki möjiziler arqiliq heqiqiy itiqatni tépip chiqishni buyrighan.

Yawropada dunyagha kelgen edebiyat-sen´et oyghurnushi we sanaet inqilawiy allaqachan ilahiy küchini yoqutup qoyghan Xiristiyan dinining xarabiliqqa tolghan halimmutleq nopuzini berbat qilip tashlidi. Bu ikki qétimliq chong inqilap, Humanisimning taza güllengen dewridiki ilghar mutepekkurlarni yéngiche bilish nezeriyesi we métodologiyining tüpki iddiyiliri bélen temin etti. Ular meripetperwerlikni terghip qilip, xiristiyan medeniyet hadésisining qatimal we radikal iddiylirige qarshi turup, diniy jemiyetlerning yasalma ilahiyyetchiliki we alem heqqidiki eslige keltüriwalghusiz derijide burmilinip ketken alem heqqidiki qarashlirini süpürüp tashlap, qanche yüz esirdin beri insaniyetning bilish iqtidarigha saye tashlap kelgen xiristiyan dinining gherezlik qurashturup chiqilghan „Ilim-pen qesri“ni buzup tashlap, tebéiy penlerdin paydilinip, iqtisadni güllendürüp, milletni runaq tapquzushtiki tusalghularni süpürüp tashlash üchün kengri imkaniyet yaritip berdi.

Yawropadiki humanistlar madda we roh heqqide keng daérilik izdinishlerni élip bardi. Ularning zor köpchiliki alemlerning bir yaratquchisining barliqini inkar qilmisimu, Biblege we Bible telimatigha guman bélen qaridi. Insaniyetning eqil parasiti belen pelesepiwi tereptin dashqaynaq qiliwétilgen xiristiyan medeniyitining ana qayniqi bolghan Bible we Bible heqqidiki nezeriyelerning yéngi qan, eqilghe uyghun métot bélen chüshendürülishini asasiy kün tertipke qoydi. Beziler“tejirbidin érishken „ we“ étiqattin érishken „ ikki xil heqiqetni teshebbus qildi. Bu ikki xil heqiqet öz-ara bir-birini toluqlaydu, tereqqiyatini ilgiri süridu, teqezza qilishidu, insaniyetning qedri-qimmiti, maddiy we meniwiy bayashatliqini wujutqa chiqiridu dep qaridi. Ularning wekilliridin Bruno qatmallashqan, merkezdin eghip ketken xiristiyan dini eqidillirini ret qilghan bolsimu, pütkül kainatni yaratqan bir qadir küchning mewjut ikenlikini, tebiettiki insan eqli yetmeydighan möjizilerning sirliq bir küchning insaniyetke zayir bolishidin ibaret hadése ikenlikini otturgha qoydi. Galliliy Allani tebiyet we hayatliqtin tashqiri dep qarap, uning alemning mewjut bolup turishidiki heriketlendürgüch küch ikenlikini keskinlik bélen étirap qildi. Emma ularning ortaq inkar qilghini saxta we neyrengwazliq bilen tolup ketken Xiristiyan eqidisi édi.


ENDE 28.06.06





YETTINCHI BAB
Xiristiyan Dini Yawropa Medeniyitining Özi Emes


Uyghur medeniyiti Islam dinining özi bolmighinidek Yawropa medeniyitimu Xiristiyan dinining özi emes. Uyghur islam medeniyiti dégen atalghuni islam dini dégen atalghu bélen, Yawropa medeniyiti dégen atalghuni Xiristiyan dini dégen atalghu bélen periqlendürüp chüshenmigende nezeriywiy jehettin ornni tolduriwalghili bolmaydighan xataliq kélip chiqidu.yana bashqiche qilip éytqanda islam medeniyiti tereqqiy qilish jeryanida bügünki xiristiyan medeniyitining tüp alayidiliklirini özige jemghurlighan, xiristiyan medeniyiti yawropa medeniyet oyghunishidn kéyin islamliy tüske ége bolghan. Bu hadése hazirghiche her ikki dindiki medeniyet hadésillirini tetqiq qilghuchilarning nezeridin saqit bolup turmaqta. Xiristiyan dinni Islamiy qimmette , islam dinni xiristiyaniy qimmette tesewwur qilip, ikki din arisida xuddi ikki éghizliq öyning birde ichkirisige birde tashqirisigha chiqip yüriwatqan kichik balidek yashawatqanlar din bilen medeniyetni, étiqat bilen texnikini, namratliq bilen zengginlikni perq qilalmighanlar bolup, ular burnining uchidiki menpeelerge aldinip, kim kempüt berse shuning arqidin, kim süngek tashlisa shu öyning keynidin ketelmey yashawatidu. Xiristiyan diniy eqidisige hewes bilen qarighan wetendashlirimizning neziride xiristiyan eqidisi medeniyet we ilim-penning simiwoli bolup, islam qalaqliq, nadanliq we namratliqning simiwoli bolup qalmaqta. Emeliyette yawropada ilim we din ikkisining otturisida köwrüklük rol oynawatqan nersining islamiy medeniyet oyghunush herikitining yawropadiki xiristiyan dini itiqadiddin tashqiri bir hadése ikenlikini chüshengen bolsa idi, özining tepekkur we pikir jehette din tarqatquchi misonérlar teripidin qanchilik derijide aldanghanliqini, az tola iqtisadiy paydigha erishken bilen, rohiy jehettin neqeder büyük bayliqtin mehrum bolup yashawatqanliqini bilip yetken bolattti. Biz bu yerde tekitlimekchi bolghan nerse islam medeniyiti del siz yawropadin izlewatqan bir türlik medeniyet bolup, bügünki künde islamiy ellerning pen téxnika we iqtisadning tereqqiyatida arqida qalghanliqi hergizmu islamning, Quraniy Kerimning yaki islamgha étiqat qilip yashawatqanliqning sewebidin bolghan emes. Belkim heqiqiy islamiy yashawatqanlar yawropadiki insaniyetke bexit we hörlük keltüriwatqan medeniyetni yaratqan we xiristiyan dinining jahaletlirige ewlatmu-ewlat ejellik zerbe berip, dunya, adem we kainatning qanuniyetlirini allaning iradesige asasen idare qiliwatqanlar bolsa kirek. Shunga melum bir nuqtidin Islam etiqadini, Islam medeniyitidin, xiristiyan étiqadinini xiristiyan medeniyitidin ayrip qarighan yaxshi. Chünki xiristiyan medeniyitige islam medeniyet hadésilliri, islam medeniyitige xiristiyan medeniyet hadésilliri üzlüksiz türde tesir körsütüp, bir birini aktip we passsip tereplerdin toluqlap kelgen. Bu jehettin eytqanda heqqiy yawropa medeniyitige mayil bolghan diniy medeniyet, xiristiyan medeniyiti emes eksiche Islam medeniyitidur.


Dunya tarixigha nezer tashlaydighan bolsaq herqandaq diniy we siyasiy mewqe melum bir etnik yaki siyasiy grohning janijan menpeetini aldinqi shert qilip kelgen. Meyli dini yaki siyasiy mewqe bolsun özlirining teshebbusuni milliy yaki ijtimayi menpeetlirige layiqlashturup, öz tereptarlirini köpeytishte haman insaniyetning ilghar ilim pen qarashlirini shexsiy menpeetlirige uyghun bir shekilde nezeriywiy jehettin yorutup bérishke orunup keldi.biz uyghurlarning bu jehettiki tereqqiyatimiz qanche esirdin béri dewirning ihtiyajidin chiqalmighachqa milliy tepekkurumizni milliy menpeetimiz üchün aktip bir shekilde xizmet qilduralmay haman yat milletlerning bezide din siyasetning, bezide siyaset dinning niqawigha kiriwalidighan peqet özlirining milliyetliki üchün xizmet qilidighan milliy medeniyitining tesirige uchrap özlikimizdin bara-bara yiraqlap kettuq. Islam dini bilen Isalm dinini, Xiristiyan dini bilen Xiristiyan medeniyitini ayrip chüshenmiduq. Islam dégen sözning tar menide noqul dinni, keng menide islam medeniyitini, Xiristiyan dégenning tar menide xiristiyan dinini, keng menide xiristiyan medeniyitini körsütidighanliqini, bu ikki dinda pirinsipliq periqlerdin bashqa ortaqliqlar bar bolghangha oxshash, islam medeniyiti belen xiristiyan medeniyitining arisidimu kishini heyran qalduridighan derijide ortaqliqlar we oxshimighan derijide periqliqlarning barliqini inchike bir shekilde aydinglashturalmay, bezide ularning ottursidiki perqni inkar qilsaq bezide ular arisidik periqni ilgha qilalmay kéliwatimiz. Bizni eng qaymuqturiwatqan nerse shu din we medeniyet hadésilirige qumandanliq qiliwatqan siyasiy, iqtisadiy we pelesepiwiy küchlerning özliriningkini toghra qilish üchün alla hemme ademge bilish we bayqash iqtidarini ortaq bergen ilim-pen möjizilliridin qandaq paydiliniwatqanliqtin ibaret yoshurun sirdur. Biz bu sirni texiche yéshelmey yürgechke heli gheripliklerning edilogiysini, héli sheriqliqlerning edilogiysini toghra dep qarap, bayqighanlirimizning toghriliqini, milliy tepekkurimizdin ayrilghan halda ispatlashqa zoruqup, birdem dinning oxshimighan dewirlerdiki milliy menpeet üchün qiliwatqan xizmetliridin tughulghan kapitalizim, sotsiyalizim we radikalizim qatarliqlarning arqisidin milliy sépimizni buzghan halda yügürep yürsek heli özimizning milliy kimliki, diniy étiqadi we siyasiy, iqtisaddiy we pelesepiwiy eqidillirimizdin gumanlinip, ümüdsizlik patqiqigha chongqur pétiwatimiz. Bundaq bolishi bizning ghrip we sherq, islam we xiristiyan dinlirigha ayit cheshitlik bilimlerni ügünish, tetqiq qilish, pishiqlap ishlesh, shu asasta özimizning milliy menpeetige payda keltürüsh sezgürlikimizning piship yétilmigenliki bélen baghliqtur. Bizning Xiristiyan dini we medeniyti u yaqata tursun, özmiz bilen ming yildin béri yashawatqan Islam dini we medeniyiti, Xitay we xitay medeniyiti heqqidiki chüshenchillirimiz bilishning eng eqelliy derijisigimu yetmigen. Bizning bu heqte qilidighan ishlirimiz köp we jaopaliq. Bu kitapta xelqimizge Xiristiyan dini, xiristiyan medeniyiti, Yawropa we yawropa medeniyiti heqqide chüshenche bérishni meqset qilghanliqimiz üchün pikirimizni bashqa terepke shaxlatmaymiz.

Yawropa medeniyitining Xiristiyan medeniyiti ikenlikini uduldin udul inkar qilmisaqmu, uning xiristiyan dinining özi emeslikini Yawropa medeniyet oyghunush dewridiki hadésiler arqiliq chüshendürüshke orunimiz. Yawropa medeniyet oyghunush herikitini yawropa edielogiyisining xiristiyan dinining radikal édiylirige qaritilghan edebiy oyghunush herikitidin ibaret islihat dewridiki bir qatar tereqqiyatlardin ayrip chüshendürgili bolmaydu.

Edebiyat-senetning janlinish herikiti Xiristiyan dinining merkizi Italiyede meydangha kelgen bolup, bir qisim awangartlar kilassik medeniyet we edebiyat-senetni qobul qilsh arqiliq Xiristiyan dinining tereqqiyatni boghidighan ramkillirini inkar qilip, insanperwerlik iddiysini teshebbus qildi we yawropaning xiristiyan dinning boyunturuqliridin qutulghan yengi medeniyet herikitining asasini saldi. Ularning pishwaliri Danté Aligéri(1265-1331), Pétrarka(1304-1374), Bokkachchu(1313-1375) qatarliqlar idi.

Danté 1265-yili Florénsiyidiki sunghan aq söngek ailiside dunagha kelgen bolup, ösmürlik chaghlirida xiristiyan dinidin xéli mukemmel terbiye alghan, qedimki Yunan pelesepesi we edebiyat-senétini pishshiq ügengen. U kéyin Florénsiye sheherining memuri emeldari bolghan bolup, xiristiyan dinining maarip, edebiyat-senet we sheher memuriyitige arlishishigha qarshi turghan. U bu ishi üchün eyni waqittiki italiye jemiyitide nopuzi üstin bolghan xiristiyan rohanillirining qattiq qarshiliqigha uchrap, 1302-yili sürgün qilinghan. U sürgün jeryanida xiristiyan dinining biwaste ziyankeshlikige uchrawatqan méhnetkesh xelq bélen uchrushup, xiristiyan dinining kishlik hayatqa keltürgen balayi apetlirini chongqur körüp yétish pursitige érishken. Danténing “Ilahiy Kommédiye „ dégen shieriy esiri Yawropa edebiy oyghunish dewrining wekil xaraktergha ége esiri bolup, uningda ottura qedimqi zamandiki senet bélen Pelesepe mujessemlengen. Xiristiyan dinining qarangghu terepliri yüksek bediéy maharet bélen teswirlengen. Bu kitapning mezmuni muqeddes kitaplardiki ilah, adem, duzaq, jennet, guna, azap we paklinish qatarliq meselileni chöridigen bolup, xiristiyan dini bashlap mangghan yolidiki etiqatchilarning ijtimayi hayatigha yiltiz tartqan kirzis engi qurulmisi mesxirilik, tili yomurluq we kinayige tolghan halda ipadilengen. Hejimi 14000 misradin ashidighan bu yirik eser Duzaq, Mehshergah, jennettin ibaret terkiplerge bölinidu. Bu zor hejimlik dastanda eserdiki bash qehriman menni qedimki rim shayiri Wérchilliy bilen uning meshuqi Biyatliz Duzaq, Mehshergah we jennetni ziyaret qilduridu. Ular ziyaret jeryanida diniy rohanilar we ulrning egeshküchi murtlirini duzaqta, meipetperwer zatlar we xelqperwer padishahlarni jennette köridu.Dantiy bu eserde eqil édrakni medhiyelep, xurapatliqtin, diniy radikal édiylerdin azat bolushni, bilimge intilish, kilassik medeniyetke sel qarimasliq qatarliqlarni teshebbus qilghan.

Pétrarka 1304-yili Plorénsiyilik shair, bolup uning dunya edebiyatida meshhur dep qaralghan sonitlirida, xiristiyan dini rohanilliri keltürüp chiqarghan jahaletlik yillardiki diniy mustebitlik we xelqning échinishliq hayati meyüslik bilen teswirlwngen.U edebiyatta tunji qétim xiristiyan dini teripidin konturul qiliwelinghan edebiyat-sen´ettiki zahitliq, diniy tüs arqiliq perdezlinidighan sirliqlashturmichiliq qatarliq xiristiyan pelesepisining sen´etning üstidiki boyunturuqlirini buzup tashlap, muhabbetni biwaste teswirlep, nazuk pissixih hadésilerni riyalliqqa sadiq bolghan halda teswirlep, allaning heqqi küh qudiriti we uning tebi´ettiki möjizillirini medhiylihen. U bir tereptin xiristiyan dini ademlerge yükligen tengrilik xususiyitini inkar qilsa yene bir tereptin uningdiki cheklimilik tereplerni rastchilliq bélen teswirlep, uning yaritilmish obyékitlar ichide pilanliq, progirammiliq we nishanliq élip baralaydighan ijtimayi küreshlirige hésidashliq qilip, özining meripetperwer we xelqperwer édiysi arqiliq xiristiyan dini keltürüp chiqarghan hakimmutleq édiologiyeni inkar qilghan. U rohni, maddini, hayatni ilah we ademlerni chongqur küzütüp, xiristiyan pelesepisidiki cheklimilik tereplerni keskinlik bélen inkar qilip, Rim watikanigha shidddet bélen hujum qilghan we uning etirapidikilerni Allaning heqiqiy iradisige asiyliq qilghan qanxorlar dep atighan.

Bokkachchu 1313-yili tughulghan. U xelq arisida tarqilip yürgen xiristiyan diniy eqididisdin mustesna haldiki epsane-réwayet we tarixiy weqelerni asas qilip, Xiristiyan diniy jemiyetlerning kechürgüsiz jinayetlirini réal turmushqa sadiq bolghan halda pash qilidighan insanperwerlik idiyisi bélen sughurrulghan“On künlük söhbet „ namliq eserni yézip chiqqan. Bu romanda xiristiyan rohanillirining yalghanchiliqi, achközliki, shewhwtperesliki,din hamiylirining kalwaliqi, peskeshliki we rehimsizliki qatarliqlar échip tashlanghan bolup tenqitning tigh uchi Xiristiyan dinining eng nopuzluq orgini hésaplangha Rim watikanigha qaritilghan. Kitapta xiristiyan dini eqidisidiki insaniy tengsizlik ret qilinip, insanning tughulush bélenla teng barawer ikenliki, kélip chiqishigha qarap aliyjanap we pes dep ayrishqa bolmaydighanliqini küchep tekitligen. U bu esiride sap muhabbetni medhiylep, shexisning madidin we rohiy hadésilerdin sezgü ezaliri arqiliq hozurlinalaydighan hoquqqa intilidighanliqining teripleshke erziydighan pezilet ikenlikini otturgha qoyghan. Bu kitap élan qilinghandin kéyin chirkaw we diniy rohaniylarning qattiq qarshiliqini qozghap, aptorning hayati xewip ichide qalghachqa, jemiyette küchlük zilzile peyda qilghan we bu xil idéyning tiz yéyilishigha sewep bolup qalghan.

Uningdin bashqa Léornardo Broniné (1369-1444) bilen Lornitsio Walla(1407-1457) qaterliqlar bar. Léornardo Broniné chirikleshken xiristiyan ediologiysining maarip édiysini tenqit qilip, qedimki milliy enene asasida modérin maarip sisitémisi yaritip, xiristiyan dinining maarip endizisini buzup tashalsh heqqide“Florénsiye Tarixi „ dégen kitapni yézip chiqip, diniy jemiyetlerning milletning qudret tépishini boghudighan bir qatar maarip endizisige ejellik zerbe bergen.


Lornitsio Walla dunyagha dangliq tilshunas bolup, özining uzaq yilliq qedimiy eserlerni tetqiq qilish emgikidin paydilinip, Rim watikanining Bile we bible heqidiki nurghun meselilerde saxtapezlik qilghanliqini, ularning oxshimighan dewirde muqeddes kitaplarni xalighanche özgertip, „Konstantning Iltipati „ dégenge oxshaydighan yalghan tarixiy höjjetlerni toqup chiqqanliqini, Biblediki wehi dégenlerning qip-qizil yalghanchiliq ikenlikini, wehi digenlerning wehiy kitapliri heqqide étiqatchilar yazghan wehi heqqidiki xatériler ikenlikini, ularning esli kitapqa wekillik qilalmaydighanliqini, chirkawlarning bu mesilide qedimqi zamanlardin tartip barghanche heq dindin uzap kétiwatqanliqini pelesepe, din, exlaq, arxelogiye, tilshunasliq we itmologe tereplerdin pakitliq we qayil qilarliq echip tashlighan.

Yawropa edebiyat-sen´et oyghunush herikiti tereqqiy qilip Xiristiyan dinining diniy alayidiliklerdin uzaqlashqan, yerlik xurapiy we hakimmutleqliqning dédikige aylinp qalghan qiyapitini özliri yaratqan obrazlargha mahirliq bilen singdürüp, insanperwerlik iddiysi bélen réalistik uslupni yüksek derijide béyitti. Florénsiyilik ataqliq alim Léornado Dawinchi (1452- 1519) tebiy pen alimi bolupla qalmastin talantliq Menyator pishwasi idi.u dindiki bidetlikke bolghan ghezep- nepriti bélen, pendiki qanuniyetlerni qollinip, resimler we heykellerdiki reng tuyghusini tengshep, siyujitlarni sen´etning pelesepiwiy qanuniyetliri boyiche organizatsionleshtürüp, ichkiy personajlarning tebiyet qanuniyitige uyghun bolghan pissixik alahédiliklirini teswirlep bériske alahide diqqitini jelip qilghan. Uning wekil xaraktergha ége eserliri Watikan chirkawidiki isyankarliq tuyghusi bélen toyunghan tam sizmilar, “Axirqi kechlik tamaq „ we“ Monalissa „lardin ibaret.“Axirqi Kechlik tamaq „ta Yesusning xiristiyanlar peyghember dep qaraydighan 12 neper murti bélen eng axirqi qétim ghizalanghan ehwali ekis etturilgen bolup, Yésusning“ Aranglarda biri manga xayinliq qildi… „ dégen közni yumup achqiche bolghan ariliqtiki 12“ Peyghember „ning keskin ziddiyetke, heyret we hoduqushqa, guman we deghezepke kelgen bir-biri bilen oxshimaydighan nazuk hés tuyghulliri partilash xaraktüerini alghan küchlük bir réalistik uslup bélen teswirlengen. Xiristiyan diniy eqidisidiki bu 12“ Peyghember „ heqqidiki kemkütsiz, ilahiy we nuxsansiz süpetlerni toluq bilidighanlargha nisbeten, bu Bible aptorliri we wehiy anglatquchilarning, rohiy keypiyatidiki addiy ademlerdimu az körilidighan turaqsizliqning ashkarilinishi, ularning rohhiyet tüwrükining ghulap chüshishige tamamen sewep bolalaydighan derijidiki éghir mesxire bolup, Bible we xiristiyan eqidisige yoshurunghan saxtapezlik we yalghanchiliq, bu obrazlarning qelbidiki, bible rohigha uyghun bolghan emma heqiqiy étiqatchilargha mas kelmeydigha dirammatik toqunushlar arqiliq wayigha yetküzüp teswirlengen. Dawinchi her bir kishini del özige oxshitip, xiristiyan dinidiki atalmish “salayiti „ we“derijisi „ boyiche jaylashturup, 12 „peyghember „ning heqiqiy étiqatchilarningkige oxshimaydighan 12 xil rohiy halitini teswirlesh arqiliq, muhimi ular arqiliq kéyinkilerge yétip kelghe xiristiyan dinining qutsal kitabi Bibleni merkezlik teswirleshni asasiy mexset qilghan.bu eserni herqandaq bir ademning chüshünüp kételishi tes. Emma u özige singdürgen parlaq édiye bélen insaniyetning qarangghuluq qaplap ketken qelib dunyasigha wastiliq yaki biwaste halda hazirghiche izgülik belen tolghan bir nur chüshürüp turmaqta.

Mihayil Anjilo(1475-1564) dangliq heykeltirash, ressam we injenér bolup, uning eserliri zulmet qaplighan ottura esir asminida chéqilghan chaqmaq.“Dawud „ ,“Musa „ qatarliqlar uning wekil xaraktérgha ége eserliri bolup, Dawutta aliyjanap ghayige ége, eqilliq, rohiy we jismaniy küch quwetke tolghan bir milliy qehrimanning obrazi ekis etturulgen. Musada bir nijatkarning milliy azatliq yolida ölümge tiz pükmestin xelqqe bashchiliq qilip, gheyri milletlerning hakimmutleqlikige qarshi turup, zuorawanliq üstidin ghelbe qazanghanliqi teswirngen. Bu ikki eser eyni dewirdiki xiristiyan dinining qatmal eqidillirige qarshi turup, insanning hayatliq üchün her zaman küreshke teyyar turidighan, milliy zulum we insaniy kemsitishlerge igilmey, sunmay qarshiliq körsütidighanliqi heqqidiki aktiwal témigha béghishlanghan bolup, insan tebiéyitidiki teqdirchilik, xurapatliq, ümidsizlik, bash egish, satqunluq we hurunluq qatarliqlargha kélihtürüp bérilgen zeribe. gerche bu ikki eserning témisi muqeddes kitablardiki dangliq hékayilerdin élinghan bolsimu, eserning mezmuni qutsal kitablarning rohiy bilen birdek emes idi. ularda insan tebéiyitidiki teqdirge ten bermeslik, zorawanliqqa bash egmeslik, milliy zulumgha süküt qilmasliq, diniy jemiyetlerning milliy menpeetni inkar qilidighan qayide- nizamlirigha shertsiz boysunmasliq, öz teqdirini yaritish yolidiki igilmes-sunmas iradisini teswirlesh asasiy meqset qilinghan.

Mihayil Anjilo dunyagha meshhur talantliq heykeltarash bolupla qalmay, ressamliq maharitidimu insaniyetning qelib töridin orun élip kelmekte. Uning isyankarliq we küresh rohiy bélen tolghan heykelliri eyni waqitta xiristiyan rohanillirini anche xushal qilmighachqa, Watikan uninggha tehdit sélip, u qilip baqmighan, qilsa utuq qazinalaydighan yaki qazinalmaydighanliqi éniq bolmighan, utuq qazansimu, qazanmisimu hayatigha tehdit kélish ihtimalliqi tughulidighan, Shistén chirkawining ichini Biblediki dunyaning yaritilishi we qiyamettiki höküm hekayilliri asasida resim bélen bizep chiqishni buyrighan. Bundaq bir wezipining höddisidin chiqish xiristiyan dini eqidisige isyankarliq pozitsiysini tutqan, uslubi dinni eslidiki radikal édiye bilen teximu perdezlep körsütüshke adetlinip ketken yallanma minyatorchilargha oxshimaydighan, yana kelip ressam emes heykeltarash bolghan, teximu qamlashmighini ilgirki eserliri xiristiyan chérkawlirining oghusini qaynitip qoyghan Mihayil Anjilodek Gigant sen´etkarlar üchün bir qétim ölüp, yana tirilgendinmu qiyin toxtaydighan bir ish idi.

Mihayil Anjiloning“ Dunyaning yaritilishi „ we “Qiyamettiki Höküm „ degen meshhur eserliri Popning buyruqigha asasen injildiki hekayilerni asasiy tima qilghan bolup, u bu eserlerge ustiliq belen shu dewirde bash kötürgen Humanistlarning xiristiyan dinining qutsal kitawidiki we xiristiyan dinidiki ajizliq tereplerni inkar qilidighan pelesepiwiy ediyisini singdürgen. Uning bu eserlirige Yesus xuda emes adem, tengrining oghli emes peyghember, Bible digen kitap Injil emes Injil heqqidiki hekayiler, uningdikilliri wehiy emes uning yazghuchillirining kallisigha kelgen adettikidek oy pikirliri degendek mezmunlar singdürilgen. Uning“Qiyamettiki höküm „ degen esirige Xiristiyan dunyasidiki qelbi oyghaq, bilim we ilahiyet penliride wayigha yetken, emma Bibleni heqiqi qutsal kitap, Yesusni xuda demydighan, dunyaning yaritilishini xiristiyan dinidiki üch menbechilikke emes Islamdiki bir menbechilikke baghlap chüshünidighan awangart Alimlarning eddiysi singdürilgen bolup, uningda teswirlengen bulut arisidiki Yésus Allaning heqqiy hükmi chüshkende insanperwer bir adem we xosh xewer keltürgen bir peyghember qiyapitide meydangha chiqip, Allaning zaman axirdiki zilzilisidin qorqup, özining sürlik halitini yoqutup, xuddi Allaning ijadiyetliri ichidiki bir insandek yaki bir peyghemberdek chirayidin nur qéchip we halsizlinip, qorqunchtin titirep ketidu.

Rafayél(1483-1520) Yawropa edebiyat-senet janlinish herikitining üch meshhur namayendisining biri bolup, u sen´et ijadiyitide xiristiyan dinining barliq cheklimilikliridin qutulup, erkin ijadiyet élip bérishni, eserde insanning murekkep ichkiy dunyasini tashqiy yüzlinishchan yeni rial ijdimayi hadésiler bélen qoshup teswirleshni we hayttiki tiragédiyilerni Humanistik yol bélen ipadileshni teshebbus qildi. Uning eserlirining Témisi gerche Injildiki shexislerni ipadileshni asasiy téma qilghan bolsimu, chirkaw pelesepisining insanning tughma tebiyiti we ijadchanliq rohini boghidighan eski ramkilarni inkar qilishqa béghishlanghan. U Meryem anining her xil obrazlirini sizip chiqqan bolup, her bir parche eserde qandaqtur bir qisim xiristian murtlirining neziridiki Ilahe yaki Ilahning anisini emes, eksiche qelbi aniliq méhri-muhabbet we insaniy söygü bélen tolup tashqan bir méhriban anining güzellik we eqil-paraset urghup turidighan obrazini yaratqan. Eserde xiristiyan dinining ilgirki sirliqlashturmichiliq we zayitliqqa éghirliq bérip teswirlininp kishilerni dinning küchidin emes sen´etning küchidin artuqtin artuq teshwish we endishige salidighan yasalma uslub qollinilmastin Rafayél we uning dewirdashlirining Xiristiyan dinigha we uning qutsal kitabigha guman bélen qaraydighan isyankirane rohyi öz ipadisini tapqan.

Meselen,“Yaylaqtiki Meryem ana „ ,“Aina akademiyesi „ degen eserliri meshhur bolup, bu eserlerde shu dewirning diniy jahaletke qarshi pidakarliq rohi teswirlengen. „Afina akademiyesi „ dégen eserle chirkaw tamlirigha sizilghan bolup, bu eserde yunanning qedimqi peylasopliridin Aristotil, Aflaton we Soqrat qatarliqlarning obrazliri yaritilghan bolup, ularda shu dewir Yawropa kishillirining xiristiyan dinining möjizilliridin allaburun gumanlinip ilim-penning küch-qudritini tonup yetkenliki we shexis, kainat we ilah heqqideki chüshenchillirining yimirilishqa qarap yüzlengenliki körünüp turidu.

Bu dewir sen´etkarlirining yene bir wekili Jaljani (1478-1510) bolup, uning wekillik eserliridin „Uxlawatqan Winas „ ,“ Buran chapqunluq yeghin „ qatarliqlar bar. Ressam “U xlawatqan Winas „ dégen eserde Yunan epsanilliridiki muhebbet ilahining teqqi turiqini simiwolluq menige ige tebiyet motifliri bilen kirishtürüp teswirlep, ajayip güzel shieriy tuyghu hasil qilghan,“Buran chapqunluq yamghur „ dégen eserde upuqtiki buran chapqun bilen etraptiki tebiyet hadésillirini parallil teswirlep, buran chapqun we qara bulut, parlap turghan quyash we jimjit tebiyetni teswirligen bolup, hüküm süriwatqan hayatliq we ölüm, Allaning iradisi we insanning titrep turghan nazuk tebiyiti qatarliqlar qatarliqlarni teswirligen bolup bu yawropa edebiyiyat sen´et janlinish herikitining peyda bolush, tereqqiy qilish we janlinish jeryaninini chüshünishte ijabiy ehmiyetke eége eserdur.

Edebiyat-sen´et oyghunush herikitining yawropadiki tereqqiyati birqeder tekshisiz bolghan bolsimu, emma qazanghan netijilliri alemshumul boldi. Bundaq yéngliqning barliqqa kélishini Türk Osmanly Imparatorliqi we Erep Ummeyye Imparatorluqi dewridiki Islam dini we qedimqi yunan pelesepisi asasida özini bizep chiqqan Islam medeniyitidin ayrip qarighili bolmaydu.

Yawropa edebiyat-sen´et janlinish herikitining yene bir güllengen merkizi Germaniye bolup, deslepte xiristiyan dinining her türlik boyunturuqliridin qutilalmighan bu heriket, türlik insanperwerlik pikir eqimliri we diniy islahat netijiside axiri özige chiqish yoli tapti. Eyni waqittiki Gérmaniyening siyasiy jehette bölünüp kétishi xiristiyan rohaniylirining shüliwelishigha paydiliq bolghanliqtin, ezeldin xiristiyan eqidisige guman bilen qaraydighan Germanlarning chirkawlargha bolghan öchmenlikini téximu kücheytti. Mushundaq bir tarixiy arqa körünish netijiside diniy angdin milliy angni yüksek köridighan yéngi medeniyet herkiti barliqqa keldi. Dunya pelesepisining ochiqigha aylinish aldida turghan Gérmaniye bundaq bir shöhretlik namgha érishishtin awal alayide bolghan eshundaq tarixi arqa körünüshlerning tejiribe sawaqliri toplanghan bir muqedes tupraqqa aylinip qalghan idi. Germaniyede barliqqa kelgen yéngi medeniyet herkirtining deslepki wekilliri hésaplanghan Rotérdamliq Érazm, Réyixlin qatarliqlar medris Pelsepisige qarshi turup, xiristiyan dini eqidillirining milletke keltürgen balayi apetlirini tenqit qilip, diniy islihat dewrining bashlinishigha puxta asas saldi.

Edebiyat sen´etning Germaniyedeki tereqqiyati Yawropada ommiy yüzlik yétip kélish aldida turghan Ilim-pen dewrining bashlinidighanliqining deslepki siginalni chaldi. Miladiy XI esirdin XVI giche bolghan yüz yil bu heriketning Germanlar arisidiki altun dewrini kütiwaldi.XVI esirning bashlirida Éghfurt Uniwersitéti Gérmaniyediki Humanizim herikitining merkizige aylandi. Bu mektepni merkez qilghan diniy rohanilarning inkar qilghuchilliri Külin Uniwersitétini asasiy baza qilghan Xiristiyan dinining hamiyliri hésaplanghan medris peylasoplirigha ejellik zerbe berdi. Humanistlar Dinni axiret üchünla emes, real dunyaning ehtiyaji üchün qollinishning eng muhimliqini tekitlep, Insanperwerlik eddiysi bilen bible we diniy étiqattiki meselilerni izahlap, tiologiye penlirining simiolluq rolini tekitlep, Technik, pelesepe we edebiyat-sen´et penlirini dindin xaliy shekilde tereqqiy qildurushni teshebbus qildi.


Rotérdamliq Érizarm(1467-1536) dégen kishi bu heriketning deslepki namayendillirining biri bolup, uning “Hamaqet mehbutqa medihye „ dégen eseri shu dewirning wekil xaraktérgha ége esiridur.U bu esiride Axmaq Yésusni meydangha chiqirip wez éytquzup, uning diyalog we monologliri arqiliq Xiristiyan dinining xelq arisidiki wekilliri hésaplanghan Papa, Kardénal, Épiskop, metessip mederis peylasoplar we chérkaw mötiwerliri qatarliqlarning insan qelipidin chiqqan héyle neyrengliri we yalghanchi- saxtapezliki qatarliqlarni qattiq tenqitligen. Eserde Xiristiyan dinining hamiyliri hésaplanghan bu yilan chayanlarning ishretwazliqi, chirikligi, shewhaniyliqi, achközlüki, shöhretperesliki we alemning yarqatquchisigha qilghan munapiqliqliri realliqni ölchem qilghan halda teswirlengen. Érizar Xiristiyan dinining bidiet tereplirini keskinlik bélen tenqitlep, insaniy erkinlik we milliy rohni mediylep, Xiristiyan dinining diniy qayide yosunliridiki jemiyetning tereqqiyati we milletning qudret tépishigha putlikashang boliwatqan müjimel tereplirige baturluq bélen qarshi chiqidu. U xiristiyan dinining alla burun din alayidilikini yoqutup, jemiyet exlaqi we qayide yosun qatarliqlarning waqti ötken ewrishkisi bop qalghanliqini, uning tereqqiy qildurush we islah qilishqa muhtaj bolup qalghanliqini, uningdin bashqa siyaset, hakemiyet, ilim-pen, we edebiyat-senét, iqtisad we technika qatarliqlarni dinning boyunturiqidin azat qilishni, maaripni piraktik penlerge yüzlendürüshni we dinda tamamen milletning ronaq tépip, güllinishige paydiliq bolghan derijide bir islahat élip bérishning texirsizlikini ottturgha qoyghan. Uning muhim hujum qilish nishanisi rim watikani we chirkaw peylasopliri bolup, u chirkawlardiki betbeshirilikni tazilap, insaniyet tereqqiyatigha uyghun derijidiki bir türlük diniy tereqqiyatning barliqqa kelishini ümüt qilghan. U özining awam xelqqe paydiliq bolghan pelesepiwiy we diniy chüshenchillirining xiristiyan dinining biwaste ziyinigha uchrawatqan étiqatchilar jamaetchiliki teripidin he dése soghaq qarshi élinghanliqigha narazi bolghan halda xelqni epsane rewayetlerdiki özining béshini özi yeydighan köp kalliliq Yalmauzgha oxshatqan. Emma xelq haman uning yalqunluq xitabliri meniwiy jehettin asan hezim qilalmighini bilen, u yazghan “ Hamaqet Mehbutqa Medihye „ dégen eser arqiliq kéyinki waqitlarda özlirining Xiristiyan dinigha qarshi elip barghan küreshlirige meniwiy énirgiye toplighan.

Yawropa edebiyat-senét oyghunish herikitini yéngiliqqa köchüsh herikiti dep atshqimu bolidu. Bu heriketning Ispaniyede bash kötürishi bir qeder asta bolghan bilen, özliri qazanghan alemshumul netijilliri kishining közini chaqnitidu. Bundaq bolishida belkim eyni dewirde yawropaning tereqqiyatigha öchmes tesirlerni körsetken Islam medeniyitining tesiri bar bolishi mumkin.XIV esirlerde texiche mustebit padishaliq we diniy jemiyetning wehshiylerche hökmaranliqi astida turiwatqan Ispaniyede yengiliqqa köchüsh herikitining bolishi we Xiristiyan chérkawlirining saxtapezlikige chek qoyidighan humanistik ediylerning bash kötürüp chiqishi yawropa tarixida az körülidighan dewir bölgüch ehmiyetke ége idi.

Yéngiliq perwer Humanistlar küchlük insanperwerlik herikitining yoquri ewjjige kötürülüshi bélen Xiristiyanche maaripning matem siginalini chelip, uni hökmaranliq ornidin, özige eng mas kelidighan simiwol xaraktériliq bir pen derijisige chüshürüp qoyidighan, dindin we dinning boyun turuqidin tamamen xaliy bolghan yéngiche Uniwersitétlarni qurdi. Maarip progirammisida burunqidek ilahiyet we dinni merkez qilidighan, pen we technikini dinning maliyigha aylandurup qoyidighan ölük ramka yéngilinip, derisliklerde sherqte güllengen islam medeniyitidiki ediologiye, üstiqurulma we pen-technikigha hem shundaqla qedimki Yunan, Rim we Italiyening ilghar medeniyitige ayit yéngiliqlargha yer ajritilip hazirqi zaman Yawropa medeniyitining hul téshi bolup qalghan bir türküm dunyagha dangliq awangart alimlarning yétiship chiqishigha aldinqi shert hazirlighanidi.

ENDE 10.09.07




SEKKIZINCHI BAP
Yawropada Medeniyet Oyghunishi We Jahaletning Zawali

Merkizi Asiyada jümlidin Uyghuristanda nechche yüz yil höküm sürgen jahalet yilliri bashlinishi bilen Yawropada ming yillap höküm sürgen jahalet yilliri axirliship, asta-asta upuq süzülüp ilim-penning parlaq téngi étishqa bashlidi. Yawropada dini islahatchilar we humanistlar élip barghan edebiyat-sen´et oyghunishidin keyin uzaq ötmey yawropadiki xiristiyan dinining asasliq mezhepliridin Martin Liyutérchilar, yunan prawéslaw gorohidikiler, Rim katolik mezhipidikiler, Kalwénchilar qatarliqlarning xelqni aldap kelgen her türlik saxtapezlikliri su üstige leylep chiqip, ilim-penning zor derijide janlinishigha ilgirki herqandaq dewirdikige qarighanda teximu mas kilidighan mümkinchilikler tughuldi. Astronomiye, Mashinsazliq, Fizika, Anatomiye we Fiziologiye tetqiq qilish qizghinliqi qozghulup, yéngidin peyda bolghan sheher aqsöngekliri özlirining ishlepchiqirish ünümini ötürüsh üchün tebiyettiki jisimlarning Fizikiliq xususiyetlirini we tebiyet küchlirining heriketlinish qanuniyetlirini tetqiq qilidighan penlerge éhtiyaji chüshti. Uningdin ilgiri yawropada ilim-pen xiristiyan dini telimatining her tereplime boghushigha uchrap, chiqish yoli tapalmay dini jemiyetler belgülep bergen tar daire ichide özining put qolini özi nadanliq we xurapatliq, jayilliq we bilimsizlik bilen chüshep qoyghan idi.

Humanistlar( pelesepichiler, yazghuchi-senetkarlar, ilim-pen keshpiyatchilliri…) xiristiyan diniy jemiyetlirining hérip halidin ketken, konirap juluqi chiqip ketken, radikal idiye we konserwatip rohqa tayinip, özlirining xurapiy we aldamchiliqqa tolghan hayatini sürdüriwatqan eski qorighini bilen bolghan küresh jeryanida, bashqa penlerge oxshash tebiy penlerningmu musteqqil tereqqiy qilish imkaniyetlirining yaritilishigha sharait yaritip berdi. Ilim-pen alimliri tejribe we matématikini pen tetqiqatida ishlitip, insaniyetning bexit-saaditi üchün yéngiliq yaritishqa yürüsh qildi. XVI esirdin XVII esirning otturilirigha qeder hazirqi zaman tebiéy penlirining tereqqiyat asasi tiklinip, jemiyet tereqiyatida yéngi bir sehipe échildi. Bu mezgilge kelgende Matématika, Ximiye, Fizika, Biologiye we Meditsina penliri xiristiyan dini eqidisige tighmu-tigh halda ilmiy, sistémiliq, pogiramiliq we parallil qedemde tereqqiy qildi. Bu ottura esir jahaletlik dewrige üzil-késil ilmiy tenqidi pozitsiye tutalighan humanistlarning pelesepe we edebiyat-sen´et saheside élip barghan mushaqetlik izdinishlirining méwisi bolup, Insaniyetning ilim-pen tarixidiki yene bir qétimliq ghayet zor kölemde élip bérilghan inqilawi idi. Bu dewirge kelgende pen we ténika ilimliri xiristiyan dini eqidisisiki insaniyetning ijadiyet we tereqiyat iqtidarini boghushlap qoyghan bir qatar ilahiyet qarshlirini bolupmu mederis pelesepisining tüp pirinsiplirini ilmiy tereptin inkar qilip, ishlepchiqirish küchlirining uchqandeq tereqqiy qilishini ilgiri sürdi we yéngiche dunya qarash we yéngiche pelesepige tewrenmes asas sélip, ilim-penning kéyinki esirlerdiki dunyawiy partilash dewirlirining hul téshini wujutqa keltürdi.

Tebiéy Penlerning tereqqiyati__ mahayet jehettin éytqanda eqiliy we jismaniy emgekchilerning ishlepchiqirish emeliyiti dawamida biriktürgen qollinishchan tejirbilliri we sawaqlirining eqliy jehettin rawajlandurulishi we omumlashturulishi idi.

Ottura esirning axirqi mezgilliride yawropa elliride ishlepchiqirish küchliri meniwiy tereptiki türlik cheklimiliklerdin azat bolup, texnika yéngilinip, qol sanaetning tereqqiy qilishini ilgiri sürdi. Ishlepchiqirishning kölimi kéngiyip, ünümdarliqi yoquri kötürildi. Ilim-pendiki yéngi ilgirlesh kishilerning nezer dairisini kéngeytip, bilimini mollashturup, ilmiy nezeriyening tereqqiyatini ilmiy asaslar bilen teminlidi.uningdin bashqa kündilik turmush we emeliyet jeryanida köp uchraydighan tebiet hadésillirimu nezeriywiy jehettin chüshendürülüshke bashlidi. Shunga kishilerning emeliy meseliler we nezeriywiy meselilerni tetqiq qilishimu burunqidek Xiristiyan eqidisidiki cheklimilik tereplerning tesirige uchrimastin Pelesepe, Matématika, Fizika, Astronomiye, Zoologiye, Botanika we Jughrapiye tereplerdin erkin tereqqiy qilalaydighan imkaniyetlerge asta-asta ige bolushqa bashlidi. Tebiéy pen alimliri tekshürüp tetqiq qilish, logika we giométiriyege uyghunlashturush, toghra we ishenchlik bolishigha kapaletlik qilish üchün yardem béridighan Téliskop, Térmograf, Gégrograf, we Paragraf qatarliqlarni keship qildi. Yoquri örlesh basquchida turiwatqan milliy igilik, texnik penlirining dinning tesiridin xaliy halda tereqqiy qilishini teqezza qildi. Tebiéy penlermu kapitalistik payda menpeet qoghlushushning keskin riqabetliri ichide shiddet bilen tereqqiy qilip, jemiyet tereqqiyatining milliy menpeetlerge mas qedemde tereqqiy qilishigha türtke bolup berdi.

1400-yillarda Dunyagha kelgen yéngi pelesepe éqimliri bilen ming yillardin artuq hökmaran orunda turup kelgen Xiristiyan dini pelsepisining ottursida kélishtürgili bolmaydighan ixtilaplar bara-bara meydangha kelgili turdi. Humanizim we Yéngi pelesepe meydanida turup éytqanda alem madda bolup, maddilarning özige xas heriket qilish qanuniyiti, xususiyetliri we ichkiy qurulmilliri bolghachqa uni küzitish we tejiribe qilish usullirini qollinip, heqiqetke yétish allaning iradisige uyghun dep qarighan. Shunga bu dewirge kelgende ilim-pende tarixta körülüp baqmighan partilash hadésisi barliqqa kelgen. Bu dewirning nadir Ilim-pen namayendilliridin Nikolay Kopérnik, Dijordano Bruno, Galiléy, Képlér, Turichélli, Buyl, Harwéy, Frénsis Békon, Dékart, Sipinoza qatrliq munewwer tebiéy pen alimliri yitiship chiqti. Biz bu yerde ularning ilmiy qarashliri bilen Xiristiyan dinining tüp qarashliri ottursida periqning bar yoqluqini, we bu jahanshumul alimlargha bolghan cheksiz hörmitimizni ipadilesh üchün, ularning pelesepiwiy qarashliri, keshpiyat we ilim dunyasigha qoshqan öhpilliri bilen qisqiche tonushup chiqimiz.

Nikolay Kopérnik (1473-1543) Polshaliq ulugh Astronom. Uning Astronomiye sahesidiki muweppeqiyetliri dewir bölgüch ehmiyetke ége. Uningdin ilgiri Xiristiyan dinidiki türlük cheklimiler tüpeylidin ilim-pen dunyasi kainatning tüzilishi heqqidiki heqiqetni tüp mahayiti bilen bayqap bolalmighanidi. Texiche kishiler qedimki peylasop Arstotél we Astronom Pitoléméylarning yer merkez telimatini heqiqet dep qarayti. Mederis pelesepichilliri Xiristiyan dinining qarangghu tereplirini insaniyetning eqil paraset miwilliri arqiliq bizep körsütüsh üchün yer merkez telimati bilen dad xudaning kainatni yaratqanliqi heqqidiki qutsal kitaplarda sözlengen qissilerni ustiliq bilen birleshtürüp, uni allaning heqiqiti süpitide uluqlap, tewrenmes diniy eqide derijisige kötüriwalghanidi. Xiristiyan rohanilliri yene bu heqte bir yürüsh“meqset nezeriysi „ dégenni oydurup chiqip, dada xudaning mehribanliqi heqqide qarisigha hékayilarni toqup, dada xudaning insanni ulughlighanliqi üchün yerni kainatning merkizi qilip yartqanliqi heqqidiki epsanilerni Allaning möjizisi qilip körsütishke orunghanidi.ular Allaning iradesige qarisigha höküm qilip, yer shari muqerer halda alemning merkizi bolishi kérek dep qarighan. Bu quduq ichide tughulup, quduq ichide yashighan bir paqining alem mushu déginidekla bir qiziqarliq hékaye idi xalas. Bu qarsh xiristiyan dini menggü özgermes dep qarighan dada xudaning iradisi idi. Kopérnik özidin ilgiri merkizi asiya we ottura sheriqte güllengen islam medeniyitining küchlük namayendillirining kainat we alemning tüzülishi heqqidiki ilim-pen netijilliri we özining ottuznechche yilliq asman jisimlirini emeliy közitish jeryanidiki istastikiliq inchike hésaplashlar dawamidiki eqliy xulasilardin paydilinip,“ Quyash merkez telimati“ni otturgha qoyup, yer shari we bashqa seyyarilarning quyash etrapida aylinidighanliqini, yer sharining yene öz oqini merkez qilip aylinidighanliqini ilmiy yosunda, nezeriywi asaslargha ige halda ispatlap chiqip Xiristiyan eqidichillirining Alla heqqide toqup chiqqan bir talay yalghanlirini xelqalem aldida ashkariliwetti. Bu bilgen kishilerge din we allaning iradésidin barghanche uzaqlap kétiwatqan xiristiyan eqidisining matem siginali bolup qalghanidi.

Kopérnikning „Quyash merkez telimati „ nuqtiéneziri, uning 1516-yili yézishqa bashlighan 1536-yilliri tamamlighan „Asman jisimlirining herikiti „ dégen kitabida otturgha qoyulghan bolup, 1543-yili küzde Gérmaniyining Baden-Württemberg Uniwérsitéti teripidin neshir qilinghan. Shu yili Kopérnik 24-may wapat bolghan bolup, u wapat bolushtin awal kitapning emdila neshir qilinghan nusxisini tapshurupalghan.

Kopérnikning“Asman jisimlirining herikiti „ dégen kitabi insaniyet ilim-pen tarixida kemdin-kem körülidighan möjize bolup, u insanlarning Alla heqqidiki iptidayi qarshlirini aghdurup tashlap, Quraniy kérimdiki allaning derijidin tashqiri, insanning eqil-parasiti arqiliq chüshendürüp bermek qiyin bolghan küch qudriti we iradési heqqide bisharet berish arqiliq xiristiyan eqidisidiki cheklimilik tereplerni su üstige leylitip chiqarghan. Bu telimatning otturgha étilishi insaniyetning qanche ming yilliq qarangghuluq ichide tinep yürgen ijatchanliq rohigha küchlük medet teyyarlap, ilim-penning salmaq qedem bilen ilgirlishige yiqilmas köwrük hazirlap bergen.

Kopérnik“Asman jisimlirining herikiti „ dégen kitabida nurghun pakitlarni keltürüp, xiristiyan dini pelesepisidiki quyash yer shari etrapida aylinidu, dégen qarashning bir xil xata tuyghudun kélip chiqqanliqini, yer sharining öz oqida aylanghach quyashni pirqiraydighanliqi qol sighmas heqiqet ikenlikini su kirmeydighan bayanlar arqiliq estayidilliq bilen yorutup bergen. U bu meshhur esiride tuyghuning tejiribidiki rolini inkar qilmighan bolsimu bezide tebiéyet hadésiliri keltürüp chiqarghan tuyghularning insanning eqil-parasiti we tejiribisidin tashqiri haletke duch kelgenliki üchün asanla xata tonush keltürüp chiqiridighanliqini, obyéktip sheyilerning qanuniyetlirini toghra tonush üchün tuyghu tejiribillirini yenimu ilgirligen halda analiz qilish, we telil qilish, shakilini chiqirip tashlap méghizini qobul qilish, heqiqetke sadiq bolup, xata tuyghularning éziqturishidin saqlinish kéreklikini tekitligen. Kopérnikning meshhur“ Quyash merkez telimati „ ilan qilinip, yawaropada ming yildin artuq xiristiyan pelsepisining bésimigha uchrighan allaning möjizillirini téximu échip béridighan matériyalistik pelsepe yawropada azatliqqa érishti. Shuning bilen emeliy tejirbini asas qilghan tebiéy penlerning xurapatliqqa qarshi turush, Pelsepining xiristiyan dini eqidisidin kelgen jahaletlirige qarshi turush inqilawining muqeddimisi bashlandi.

Kopérnik telimati pütkül xiristiyan dunyasining jümlidin Rim papisining qattiq gheziwini qozghap,“Asman jisimlirining herikiti „ dégen kitap qattiq meniy qilindi. Lékin quyashni itek bilen yapqili bolmighandek, köpérnikning bu meshhur telimati, diniy jemiyetning bésimigha, qattiq meniy qilishigha we teqip qilishigha uchrighanche téximu shiddet bilen pütkül dunya miqyasigha tarqilip ketti.

Djordano Bruno(1548-1600) Italiyilik peylasop we astronom. U yazghan “ Cheksiz alem we sanaqsiz dunya” , “Nohning Kémisi „ qatarliq meshhur eserliri bar. U jahanshumul alim Kopérnikning dewir bölgüch iddiylirige warisliq qilip, Quraniy kerimde oturgha chiqqan alem we kainat heqqidiki qarshlarni ilmiy jehettin sherhiylesh we xulasileshke pütün hayatini béghishlap, xiristiyan dinidiki waqti ötken madda we hayatliq heqqidiki allaning namigha toqup chiqilghan saxta heqiqetlerni inkar qilishta shanliq netije yaratqan .

Bruno dunyaning chong kichikliki we alemning qurulushi heqqide ilgiri ötkenlerge qarighanda teximu toghra teximu éniq bolghan bir yürüsh qarashlarni otturgha qoyup we ispatlap, insaniyetning tesewur küchimu ajizliq qilidighan derijidiki meselilerni tejiribe we biwaste küzütish arqiliq yekünlep chiqqan. Bruno alem cheksiz we bir pütündur, dégenni teshebbus qilghan. U, quyash peqet insanlar turiwatqan seyyarilar sistimisining merkizi, alemning merkizi emes. Ademning tesewwur küchi yetmeydighan derijidiki sirlargha toyunghan alemde Kopérnik merkez dep qarighan quyashtin yana nurghuni bar. Ular öz-ara sistéma hasil qilishqan, quyash sistémisigha oxshimaydighan yene nurghunlighan yultuzlar sistémisimu bar. Alemning merkizi yoq, emma herqandaq bir sistémidiki quyashni asasiy nuqta dep qarap, bu nuqtini shu sistémigha nisbiten merkez dep qarashmu xata emes dep jakarlighan.


Bruno yene Alem maddidur, bir pütündur, uning öz yaratquchisi belgülep bergen bir qanuniyiti bar. Alem menggüliktur(tar menidiki hayatliq emes) uni Insan küchige tayinip, yaritiwalghilimu, yoq qiliwetkilimu bolmaydu, köpeytkilimu, azaytqilimu bolmaydu. Xiristiyan eqidiside tekitlengendek tebiettin tashqiri bolghan dada we bala ilah digen nerside bu qanuniyetlerni öz iradisi bilen konturul qilip turalaydighan allaqandaqtur bir inirgiyemu yoq, dep körsetken. Buning bilen Biblediki dada we bala ilahning mewjutluqini inkar qilinghan. Bruno yene Tebiet dunyasi bilishning ubyékti, peqet bilim we eqil idrakka tayanghandila alla yaratqan murekkep sirlarni, singdürgen ejrige layiq yeshkili bolidighanliqidin bisharet bergen. Eqil we bilimge toyunghan itiqatning heqiqiy itiqat bolidighanliqini, bilim we tejiribidin ayrilghan itiqatning yiltizi yoq derextek hayatliq inérgiyesidin ayrilip qalidighanliqini tekitligen. U cheksiz tebietni qadir allahning bir türlik zayir bolishi, hemme nerside uning iznasi bar, uning herikiti we iradisi insanning iradisi bilen baghlinishliq emes dep körsetken. Bu telimatlarning heqiqitige Islam heqqide mukemmel bolghan sistémiliq terbiyege emes, Quraniy Kerimni bir qétim oqush pursitige ige bolghan eqliy qabiliyiti xéli derijidide töwen ademmu asanla yételeydu.

Bruno Bible we Yésusni ötkür pelsepiwiy we ilimiy tejiribe arqiliq inkar qilip, xiristiyan dinidiki iptidayi madda we ilah heqqidiki qarashlarni xuddi qara borandek süpürüp tashliwetken. Xelqning qelbidiki zulmet alimining Bruno telimati asasida yurutulishi, xiristiyan dinini ikkinchi qétim hergizmu ilgirkidek eslige kéleleydighan imkaniyetlerdin ayriwetken. Bu dehshetlik zerbige tayinalmighan itiqatchilar aldida yüzi chüshüp, diniy we penniy tereptin Brunoni inkar qiliwétishke amalsiz qalghan Rim watikani munewer alim Brunoni dindin chirip tashlighanliqini jakarlap, 15 yil chet-elge sürgün qilghan. U shunche uzaq segerdanliq hayatini kechürüp qayitip kelgendin kéyin Yesusni inkar qilghan, Xiristiyan dinigha qarshi chiqqan déyilip, qolgha élinip, türmige tashlinip, wehshiylerche qiyin qistaqqa élinghan. U eghir suraq jeryanida xiristiyan dinigha qarshi chiqmasliqqa, Biblini heqiqet dep tonushqa qanche mejburlanghan bolsimu heqiqet aldida baturluq körsütip, Papa we mederis pelsepisige qarshi chiqip, xiristiyan diniy eqidisidiki saxtapezliklerni, diniy jemiyetlerning aldamchiliqini pash qilghan. Xiristiyan dinining dunyadiki eng chong merkizi hésaplanghan Rim watikani, Yette yil Brunoni türmide insan qélipidin chiqqan halda qiyin qistaqqa alghandin kéyin uni iradisidin tewritelmey, uni qan tökmeydighan herqandaq bir waste arqiliq öltürüsh hökmini ilan qilip, jaza meydanida iradisidin yandurmaqchi bolghan. Rim watikani uninggha öz pikiringdin yanmisang otta köydürüliwetisen, dep tehdit salghan bolsimu, bu qehriman alim heqiqet üchün öz iradisidin yanmighachqa, Xiristiyan dinining eng yuquri hoquqluq orgini bolghan Rim Papisi uni 1600-yili 2-ayda Rimdiki büyük watikan chérkawining aldidiki güllükte dargha ésip qoyup otta köydüriwetken.

Biruno Insaniyet teqdirige hawadek zörür bolghan heqiqet üchün hayatining xewipke uchrawatqanliqini bilip turghachqa, özige shepqetsizlerche yüzliniwatqan ölümge perwa qilmayla qalmay, özining ölümge buyrulghanliqi heqqidiki höküm oquliwatqanda xiristiyan sotigha siler méni ölümge buyrup, özenglarni qorqunch bésip kétiwatidu, xam xiyal qilishmanglar, ot méni boysunduralmaydu, kelgüside haman méning pikirimning toghriliqini bilip qalisiler! dep xitap qilghan.

Galiléy(1564-1642) Italiyilik meshhur astronom we Fizika alimi. U téliskop arqiliq asman boshluqini küzitip, Kopérnik telimatini yenimu bir qedem ilgirligen halda ispatlap chiqqan. U yene ayning yüzide igiz tagh we chongqur hanglarning barliqini bayqighan. U yene etrapliq küzitip, yopétirning etirapida aylinidighan tört hemraning arliqini bayqighan. Quyash yüzidiki qara daghlarning üzlüksiz özgürüp turidighanliqini küzetken. Saman yolining sansizlighan yultuzlardin terkip tapqanliqini chüshendürgn. Wénéra we yer sharining Quyash etirapida aylinidighanliqini bayqighan. Galiléy kichikrek asman jisimlirining chongraq asman jisimlirining etrapida aylinishini bir xil tebiet qanuniyiti, dep hésaplighan. 1632-yili Galiléy“Pitolémiy bilen Kopérnikning ikki xil meshhur alem sistémisi toghrisida diyalog „ dégen esiridiki bayqashlar asasida méxanika qayidilliri bilen birleshtürüp, Pitolémiy telimatidiki bezi tereplerni tenqit qilghan. Bu eser Kopérniktin kéyin xiristiyan diniy eqidisi we medris pelsepisige bérilgen yene bir qétimliq eghir zerbe bolup, u téximu ilgirligen halda xiristiyan rohaniylirining allaning namida yalghandin toqup chiqqan saxtapezliklirini ashkarilap, xiristiyan diniy eqidisining alla burun muqeddes diniy eqide bolush xaraktéridin ayrilip qalghanliqini xuddi Quraniy Kerimde körsetkendekla yene bir qétim tekitligen. Bu alimlar bu xil izdinishning eng deslepki ilhamini Qurani Kerimdin alghan bolishi ihtimalgh eng yéqin. Chünki u dewirlerge kelgende merlkizi asiya we otura sheriqte barliqqa kelgen ilim-pen möjizilliri qeyit qilinghan xurum tashliq meshhur eserler we Quraniy Kerim alla burun bir qisim yawropa tillirigha terjime qilinip bolghanidi. Shundaq qilip Galiléy Kopérnikning telimatining toghriliqini emeliy piraktika jeryanida ispatlap chiqip, xiristiyan rohanillirining nechche ming yildin béri tayinip kelgen meniwiy asasini tewritiwetken.

Galiléyning Fizika ilimide qazanghan muwepeqiyetlirinimu shu dewir xiristiyan dini eqidisidiki saxta tereplerni ispatlap chiqishtiki alayida rolini nezerdin saqit qilishqa bolmaydu. U mayatnikning tewrinish dayirisi haman biridin biri kichik bolsimu, emma her bir qétimliq tewrinishning waqtining haman teng olidighanliqini bayqighan. Buning bilen mayatnik waqit hésaplashta ölchem birliki qilinidighan meshhur mayatnik qanuniyiti keship qilinghan.

Galiléy uningdin bashqa boshluqtin erkin chüshken jisimning qanuniyitini bayqighan bolup, boshluqtin chüshken jisim tizlikining éghirliq bilen alaqisiz ikenlikini otturgha qoyup, Xairistiyan mederis pelesepichilliri muqeddes bilip kelgen yoqurdin chüshiwatqan jisimning tizligi bilen uning éghirliqi ong tanasip bolidu, dégen Aristotilche eneniwiy qarashni inkar qilghan.

Galiléy1638-yili ilan qilinghan “Ikki xil yéngi pen toghrisida diyalog „ digen kitapta jisimlarning ariliqi, éghirliqi, tizliki we tizlik derijisi otturisidiki munasiwet qanuniyetlirini otturgha qoyup XVIV we XX esir Fizikisining tereqqqiyat yolini échip bergen.

Galiléy yoqarqidek bir yürüsh ilim-pen keshpiyatlirini otturgha qoyghandin kéyin Xiristiyan dunyasi we din arqiliq xelqni idare qilip kiliwatqan hökmaran siniplarning eng öch köridighan düshminige aylinip xiristiyan chirkawlirining her tülik haqaretlirige we qiyin qistaqlirigha uchrighan we barliq eserlirining neshir qilinishi we tarqitilishi qattiq cheklengen.
U 1633-yili Xiristiyan dinining merkizi Rim sheherige élip kélinip, Watikan teripidin soraqqa tartilip, öz qarishidin yénishqa mejburlinip, qiyin-qistaqqa elinghan. U hayatigha qilinghan rehimsiz tehdit aldida öz köz qarishidin kechkenlikini körünishte ilan qilishqa mejbur bolghan bolsimu, emeliyette ilmiy tetqiqat xizmitini bir minutmu toxtatmighan. U özining ilimiy izdinishlirini xiristiyan chirkawliri teripidin dawamliq sir saqlawérelmigemlik üchün, Watikan qattiq ghezeplinip, uninggha Aristotilgha hujum qilghan, bidietchilik telimatini terghip qilghan we Xiristiyan dinini inkar qilghan dégen betnamlarni chaplap,menggülik qamaq jazasigha höküm qilghan. U türmige solanghandin keyin her türlik wehshiy usullar bilen jismaniy jehettin kardin chiqirilghan. Xiristiyan rohanilliri uni bash egdürimiz dep éghir qiynaq we jismaniy jazani toxtimay élip barghachqa Galiléy deslepte ikki közidin, kéyin ikki qukliqidin axirda eqil-idrakidin mehrum qilinip azap oqubet we hesret nadamet ichide ölüp ketken.

Xiristiyan dini eqidisidiki saxtapezlikke qarshi isyan kötergen namayendilerning yene biri Képlér(1571-1630) bolup, u Gérmaniyede dunyagha kelgen. Képler Kopérnikning telimatlirini ijadiy halda tereqqiy qildurup, seyarilerning herkitining élippis sheklidide bolidighanliqini, Quyashning tesewurdiki bu élipisning melum bir pokusida turidighanliqini otturgha qoyup, Kopérnikning seyariler Quyash etrapida heriket qilidu, orbitilliri chember sheklide bolidu, dégen qarishigha yarishimliq tüzitish berdi. Képlér 1609-yilidin 1619-yilighiche Daniyelik astronom Téxbiragiyning seyarilerning herikiti we orni qatarliqlarni emiliy küzitip toplighan qimmetlik melumatlarni tetqiq qilip, teximu ilgirlep tekshürish élip bérip, inchike hésaplap, seyariler herkitining üch chong qanuniyitini keship qildi. Shuning bilen Köpérnik telimati matimatékiliq jehettin puxta asasqa ige qilindi. Képler yaratqan qanuniyetler arqiliq ilgirki herqandaq waqitta seyarilerning boshluqtiki ornini asanliqche hésaplap chiqqili bolmaydighan ilmiy ötkelning yene mewjut bolup turishigha mümkinchilik qalmidi.1666-yili Engliyelik alim Niyuton Képlérning seyariler herikiti heqqidki üch chong qanuniyitidin paydilinip, Alemning tartish küchi qanuniyitini otturgha qoyup, Kopérnikning meshhur quyash merkez telimati üchün nezeriyiwiy asas yaritip berdi. Képlérmu xuddi Galiléygha oxshash xiristiyan diniy jemiyetlirining yazghan kitaplirini cheklesh we chetke qéqishi shundaqla qiyin qistaqlirigha elishi sewebidin eghir ziyankeshlikke uchrap, achchiq yutup, ach-yalingachliq ichide ölüp ketti.

Yawropa Ilim-pen oyghunush dewrining yene bir meshhur wekili Wilyam Harwéy(1578-1657) blup, u Engliyelik Fiziologiye alimi bolup, u janliqlardiki qan aylinish sistémisining qanuniyitini yeküllep chiqqan keshpiyatchi. Harwéydin ilgiri Biologiye we Fiziologiye anche tereqqiy qilmighan bolup, hayatliq we janliqlar heqqidiki qarashlarda Xiristiyan dinining xurapatliq bilen toyunghan bir qatar sepsetilliri hökmaran orunda turup kelgenidi. 1543-yili Bilgiyilik doxtur Wésallos(1515-1564)“Adem organizimining tüzülishi „ dégen esirini ilan qilip, xiristiyan diniy eqidisidin tashqiri bolghan Anatomiyeni tiklep, qan aylinih heqqidiki yéngi keshpiyatning yaritilishigha asas salghan idi. Shuningdin kéyinla Islamiy medeniyet muhitida ösken Ispaniyelik doxtur Serwét(1509-1553) qanning öpke shaxhilliridiki heriket qanuniyitini tépip chiqti.bu ikki doxtur Adem organizmining tüzülishi we Fiziologiyilik iqtidarini tetqiq qilip, xiristiyan dinida cheklengen ilmiy paaliyetler bilen shughullinip, xiristiyan diniy jemiyetlirining qatttiq naraziliqini qozghidi. Xiristiyan dinining hoquqluq organliri ularni tutup qattiq bir terep qilishni jakarlidi. Wésallos tetqiqatni yérim yolda toxtutup qéchip kétishke mejbur boldi. Serwét xiristiyan diniy jeméyiti teripidin qolgha élinip, otta köydürüp öltüriwétildi.

Harwéy bu ikki munewer alimning izidin méngip, ularning tetqiqatini dadilliq we qehrimanliq bilen dawamlashturup, 1628-yili“Yürektiki qanning aylinishi „ dégen esirini yézip chiqip, qanning adem bedinidiki herikitini tunji qétim mukemmel halda ilmiy yosunda sherhiylep chiqti. Bu kitapning élan qilinishi qedimki Yunan doxturi Garun(129-200)ning janliqlar bedinidiki qanning herkiti heqqidiki bir yürüsh nezeriyelirini aghdurup tashlidi. Garun yimeklikler jigerge kirip özgürish yasighandin kéyin qan bolidu, dep qarayti. Uning neziride qan qizil we kök tomurdiki qan dep ikkige ayrilatti. U bu ikki xil qanni xuddi ikki xil éqingha oxshaydu, ularning yürek teripidin ittirilip, bir kötürülüp yene pesiyishi uning aylinish herikitini belgüleydu, dep qarighan. U Kök tomurdiki qanda tebiéy maghdur bolidu, qizil tomurdiki qanda hayatliq maghduri bolidu, ularning oxshimighan tomur yolliri bilen bedenning oxshimighan qisimlirigha melum qanuniyet bilen yetküzilishi hayatliqning mewjut bolishini belgüleydu dep qarighan. Uningche yene ikki xil qan herqaysi özining yoqarqi wezipisini orundap bolghandin keyin yene öz yoli bilen yürekke qayitidu we hayat shu xil shekilde dawamlishidu dep qarighan. Garun,Undaqta kök tomurdiki qan bilen qizil tomurdiki qan qushulamdu yoq dégen meselide öz qiyasigha tayinip, bu ikki qan bir-biridin xewersiz halda körgili bolmaydighan hüjeyrilerning yardimi arqiliq yürekning ong teripidin sol teripige, sol teripidin ong teripige ötidu, dep qarighan. Uning bu nezeriyesi Yawropa tibabitide 1500yildin köpraq hökmaranliq qilghanidi.

Garun nezeriyisining yadirosi, uning adem bedinining barliq tüzülishi we Fiziologiyelik ixtidarliri angliq meqsetlik halda orunlashturulghan, dégen qarashtin ibaret idi. Bu xil sirliq mexset nezeriyesidin Xiristiyan dini ustiliq bilen paydilinip kelgenidi. U arqiliq özlirining bezi qarashlirini ispatlap chiqishni adet qiliwalghan xiristiyan rohanillirining qolidiki yene bir qutsal kitap Garunning janliqlar dunyasi we qan aylinish heqqide 1500 yil höküm sürgen meqset telimati idi. Harwéy Garunning xata perez we ilmiy bolmighan chüshenchiler asasida otturgha qoyghan meqset nezeriyesidiki xata tereplerni, özi keship qilghan yürek qan tomurliri we qanning herikiti heqqidiki yéngi telimat arqiliq inkar qilip tashlap, Xiristiyan dini pelesepisining qanche yüz esirlerdin béri insaniyetning qelip dunyasida qed kötürüp turghan heykilini pachaqlap tashliwetti.

Frénisis Békon (1561-1626) Engliye peylasopi we dunyada Hazirqi zaman tejribe penlirining buwisi dep shöhret qazanghan, Yawropa medeniyet oyghunush dewrining büyük wekilliridin biri. Uning“Pen-téxnikining tereqqiyati „ ,“Ilim-penning qudiriti „ dégendek meshhur eserliri we“Bilim-küchtur! „ dégendek meshhur hikmetlik sözliri bar. U tebiet dunyasi maddidin ibaret, kishilerning iradisige boysunmastin qanuniyetlik heriket qilip, objéktip mewjut bolup turidu. Kishilerning idirakiy we eqliy jehettin bilgen nersilliri tebietning inkasidin bashqa nerse emes dep qarighan. Uning qarishiche kishilerning bilimi aldi bilen tebiet bilen uchrushish we uni küzitish arqiliq tejribining deslepki matériyaligha érishidu. Toxtimay tejribe qilish we ispatlash, tekshürüp békitish, eng axirida ilmiy yighinchqlash arqiliq andin omumiy xaraktérliq bilimge kötürilidu. Mana bu Bekonning bilish nezeriyisining qisartilmisidur. U bu arqiliq emeliyetning bilish jeryani, heqiqetni sinash we ilimning qimmitini belgülesh jehetlerdiki muhim rolini tunji bolup sistémiliq sherhiylep chüshendürgen.

Bikon, Insaniyetni tebiettiki möjizilerni özi üchün xizmet qildurushqa righbetlendürüp, möjize we pütünley chüshünip kétish mumkin bolmaydighan tebietni insanning bexti üchün xizmet qildurushta tebiet qanunliri asasida ish körüshni, tebiettik möjizini özi üchün xizmet qildurushta zoruqmasliqni we uning qanuniyi asasida ish qilishni teshebbus qildi. U kishiler tebietning qanuniyetlirini tekshürüp tetqiq qilmay turup, tejiribilerni yekünlep we u heqtiki bilimlirini mukemmelleshtürmey turup hergizmu kélichek nesillerge bexit yaritalmaydu dep qaridi. U tebietni bilishni kainatning yaratquchisi allaning ilhami bile baghlap chüshendürgen. Uning ilim penge qoshqan muhim töhpisi, insaniyet bidiet din we mederis pelsepisini menbe qilghan ilahiyetning jahaletlik qarangghuliqida tinep yürgen bir waqitta, tebiet we ilim-pen heqqide izlinish qandaqtur xiristiyan dini eqidiside körsütülgendek allaning iradisige uyghun bolmighan ish emeslikini ilmiy shekilde izahlap, penni diniy eqidilerdin xaliy halda tereqqiy qildurushning qimmitini heqiqiy rewishte tépip chiqqanliqida körülidu. Bikon bu arqiliq Yawropa yéqinqi zaman pelsepisi we tebiéy penlirining xiristiyan eqidisining meniwiy tüwrüki bolghan mederis pelesepisining boyunturiqidin qutulghan halda güllep yashnishi üchün munbet zimin hazirlap berdi.

Yawropa medeniyet oyghunush herikitining yene bir namayendisi Firansuz Peylasopi we Matématiki Dékart(1596-1650) bolup, uning wekil xaraktérgha ége eserliridin“Métodologiye „ ,“Mitafizika „ ,“ Pelsepe qayidilliri „ qatarliq eserliri bar. Dikart özi bilen bir dewirde ötken ilim-pen namayendillirige oxshashla xiristiyan dini eqidisidiki tereqiiyat we ilimge qarshi bolghan mederis pelsepisige qarshi ilmiy paaliyetler bilen shughullanghan. Bikon bilen bu ikkisining perqi, Bikon tejribe qilish we yighinchaqlash usulini qollanghan, Dikart bolsa eqliy muhakime qilish usulini qollanghan. U eqliy bilish sheyilerning tüp mahayitini bilishte eng ishenchlik, eqliy bilishni asas qilghanda logikiliq xulase chiqirish menggü xata bolmaydu, sheyilerni bilishke bolidighanliqi, ularni sezgü ezalar arqiliq tuyghuli bolidighanliqidin emes, belki ular heqqide iddiyde chüshenche hasil qilghili bolidighanliqidin dep qaraydu. Beziler pelsepidiki oy pikir we ilmiy mitodlarning melum menidin éytilidighanliqini yene melum menidin qarighanda uni bashqiche chüshendürüshke tamamen bolidighanliqini nezerdin saqit qilip, Dikartni Idraki bilishning rolini inkar qilghachqa eqliy bilishning kélish menbesini chüshendürüp bérishke amalsiz qalghan dep tenqitleydu.Dikart dini itiqat we muqeddes kitaplar heqqie toxtulup, bu heqtiki barliq chüshenchiler mitafizikigha tewe bolup, eqliy bilishning yeni pizikiliq tejribining tekshürishidin ötishi kérek digen aktiwal pikirni otturgha qoyghan. Bu Xiristiyan dinining ilim-penni monopoliye qiliwélip, jemiyet tereqqiyatigha passip tesir körsitidighan rohaniy eddiysige ünümlük qarshi turushning yoli bolup, Matématika we Dédoksiye Logikisining tereqqiyatida türtkilik rol oynidi. Dikart barliq jisimlar melum boshluqta turghan bolidu, melum boshluqtiki barliq maddiy jisimlarning massisi bolidu, ular özige xas ichkiy xususiyet arqiliq mewjut bolidu, iddiye we rohning maddiyliqi bolmaydu. Madda bilen rohning xaraktiri insaniyetke nisbiten oxshimaydu, herqaysi béqinmaydighan musteqqil halette mewjut bolghan bolup, bu alemlerni yaratqan hemmige qadir bir küch teripidin sirliq bir shekilde békitilgen, dep qaraydu.

Dékart öz pelsepiside din we ilahiyet, pelsepe we istitéka edebiyat we senetke mensup bolghan tebiettin tashqiri turidighan telimatlarni métafizika dep atap, barliq tebiet dunyasigha ayit telimatlarni fizika dep atighan. Dikart Fizika telimatidin ilahiyet heqqidiki idéalistik iddiylerni chiqirip tashlap, emiliy xaraktéri oxshimaydighan madda bilen roh heqqidiki bir birige biwaste baghlinishliq bolmighan xususiyettin paydilinip, penlerni nisbiy musteqqil teqqiy qildurushning mümkünchilikliri heqqide izdengen. U özining pesepiside maddini musteqil ijadiy küchke ége dep qaraydu. Uningche fizika bilen mitafizika melum bir mewjutluq ichide musteqil halda bir birige tesir körsetken qiyapette teng yaki yekke mewjut bolghan bolidu. U özide jemghurlengen fizika bilen mitafizikini, özide mewjut bolup turghan bir-birni shert qilmaydighan emma tesir körsütüp turishidighan, özi teripidin nisbiy konturul qilinip turidighan hadése dep qarap, bu kichik birlik ichidiki ayrimiliqlarning özi bilen bolghan baghlinishliri arqiliq alem we alla, madda we roh, yaritish we yaritilish heqqidiki chüshenchillirini otturgha qoymaqchi bolidu. U özining fizikisining ichidiki birdinbir esli zat maddini mewjudiyet bilen bilishning birdinbir asasi dep qarap, rohning uninggha bolghan belgülesh we yéteklesh küchini chetke qaqmighan. Dikartning ikki menbechilik nezeriyisi tüp menidin éytqanda xiristiyan eqidisini ghuwalashturidighan yaki inkar qilidighan nezeriye bolsimu, chérkaw rohanilliri bu nezeriyeni ustiliq bilen yasap-jabdup, özlirining diniy eqidisini perdezlep körsütishning wastisi qilip paydilinilghan bolsa Sipnoza we Dédro qatarliq munewwer alimlar teripidin tereqqiy qildurulup, ilim-penning xiristiyan diniy eqidisining hujumliridin qutulishigha qalqan süpitide paydilinilghan.

Dikartning Matématika jehettiki keshpiyati Géométriyini Algébralashturup, Algébraliq tenglimiler bilen Géométriylik shekillerni ipadiligen, we Analitik Géométriyini keship qilghan. U özgürishchan sanlarni Matématikigha kirgüzüp, Matématikidiki burulush nuqtisini hasil qilghan. Özgürishchan san bolghachqa heriket we dialéktika matématikigha kirip, uning ikki menbechilik pelesepisidiki tebiey penler üchün muhim bolghan nisbiy turghunluq nezeriyisi we Niyutonning Différénsiyal Matématikisi xiristiyan diniy eqidiside 1500 yildin béri qatimalliship, qétip qalghan ramkilarni buzup tashlap, ularning xuda we dunya, Bible we Yésus heqqidiki bir qatar telimatlirini yoqqa chiqirip, étiqatchilar jamaéti qelbide Bible we itiqat, dada xuda we bala xuda, alem we axirqi zaman heqqide küchlük shühbe tughdurdi.
(Dawami bar)


13.10.06

Bu bapning we kitapning axiri tügümigen édi.uningdin bashqa, kitapning yézilip bolghan qismimu téxi bashqidin bir qétim tekshürep chiqilmighan idi.Kitapni baldurraq yézip axirlashturiwetishni oylashqan bolsammu, chet-eldiki hayatning bezi mümkinchilikliri arzuni emelge ashurushqa purset bermigechke, hemmidin muyimi kitapning bash teripi özemning ilgiri oylighinidek derijide yézilip, méni razi qilalmighachqa bu eserni waqtida élan qilmay turghan édim.Emma bezi kesipdashlirimning dewiti bilen, bezi tereplirining témi qopurulup qoyulghan, bezi tereptiki tamlar texi hul halette turghan, yépish we suwash, hoyla aramlirini kükertish ishliri téxiche élip berilmighan bir öyge oxshaydighan bu eserni, men ümüt qilmighan bir riyalliqning éhtiyaji sewebidin neshir qiliwettim. Kemtuk terepler bolsa tenqidiy pikir berishinglarni we dawamini yézishqa yol körsitishinglarni soraymen.

__________K.Atahan


25.04.07