Uyghurlarda Nuruz En'enisi





Uyghuristanning Bashbaliqi Ürüchining Asiya Qitesidiki Orni



Uyghur türkliride newruz bayrimi bashqa türk qewmlirige oxshash 21-mart(21-newruz) künide qutluqlanmaqta. «newruz»- farische söz bolup, uyghurchida «yéngi kün, bash bahar» meniside kélidu. Uyghurlarda bu bayram eslide yéngi yil bayrimi bolup, shemsiye kaléndari boyiche kona yil axirliship, yéngi yil kirgen künide qutluqlinidu. Newruz miladi kaléndari boyiche kéche bilen kündüzning tenglishidighan mart éyining 21-künidin 23-künigiche bolidu.



Uyghurlargha a'it tarixiy menbeler we bezi epsaniler, newruzning uyghurlarda 9-esirdin buyan bir merike bolup qutluqlan'ghanliqini körsetmekte, islamiyettin burun kök tengrige téwin'ghan uyghurlar asmandiki yultuzlargha isim qoyup «aq qoza» atliq yultuzgha insanlargha bext bergüchi ilah dep téwin'ghan we «aq qoza» ayining tunji künini (hazirqi miladiye kaléndari boyiche 21-mart) yéngi kün(newruz) dep qutluqlashqan.



Bu bayram islamiyet uyghurlar teripidin qobul qilin'ghandin kéyinmu dawam qilghan.

11-esirdiki uyghurlarning büyük alimi mehmud qeshqiri «türkiy tillar diwani» namliq esiride newruz heqqide mundaq deydu: «yéngi kündin kiyinki tunji bahar éyini oghlaq éyi deydu, uningdin kiyinki ay ulugh oghlaq éyi diyilidu. Chünki bu ayda oghlaqlar chongiyidu. Insanlar we janliqlar newruz bilen janlinidu. Newruz- jahan bext-sa'aditining anisi, beriket we xoshalliqning menbesdur. Bu seweptin kishiler bir-birige köngüllirini ipadilep séxilarche xoshalliqlirini namayen qiliidu.(mehmud qeshqiri «diwanu lughatit türk»)



Bu yerde shuni éytip ötüsh kérekki, büyük alim mehmud qeshqirining qeshqer opaldiki «hezriti mollam» atliq mazirigha barghan yillargha qeder, qeshqer etrapidiki jaylardin nurghun ziyaretchi kélip newruz bayrimini qutluqlimaqta idi. Bu seweptin bu yer bögünki künde « noruz(newruz)bulaq» nami bilen tonulmaqta.



Uyghurlarda qachandin béri «newruz» sözining, «türkiy tillar diwani»da xatirlen'gen «yéngi kün» sözining ornigha qollinilghanliqi éniq emes. Bu sözni tunji qétim elishir nawayining eserliride uchritimiz.

Büyük sha'irimiz newa'iy «chahar diwan» digen esiride «newruz» namliq muqam we newruzda oqulghan shé'ir heqqide toxtalghan.



Uyghur alimliridin nizamidin hüseyinning chüshendürishiche: uyghurlarda newruzni qutluqlash bilen munasiwetlik en'eniler «toqquz qiyapet» yaki «toqquz oghul» en'enisi halitide kelgen.





Birinchi en'ene: kona yilning axirlishish pa'aliyiti.

Hemme yerde newruz naghrisi chélinip, newuzning bashlan'ghanliqi élan qilinidu. Öymu –öy arilinip «newruz eshrep, newruz beg, newruz salam, newruz kel» qatarliq oyunlar körsitilidu. Herkishi mehellidiki pa'aliyet üchün imkaniyiti yetken miqdarda un, yagh, shéker, quruq yémish, nan we bashqa xilmu-xil yémekliklerni keltüridu. Her mehellining merkizide qazanlarda bu keltürülgen nersilerdin «koja» atliq yémeklik pishurilidu. Hemmeylen bu yémekni yigendin kiyin ibadetke qatnishidu we kiyin qol siqiship bir-birini «yéshingizgha mubarek bolsun» diyiship tebriklishidu. Ibadet esnasida birlikte yep–ichmek, birlikte du'a qilmaq, ularning birlik we barawerlik ichide bolghanliqini ipadileydu. Bu «newruzgha chiqish»mu diyilidu.



Ikkinchi en'ene: kishiler pakize, yarishimliq kiyimlerni kiyiship diniy ibadet sorunlirigha bérishidu, ariliridin ketken chonglarning qebrilirini ziyaret qilip du'a oquydu. Bu «newruz du'asi» diyilidu.



Üchünchi en'ene: kishiler bir-birlirini yoqlishidu, yardemge muhtajlargha yardem qilishidu, késeller we özriliklerni yoqlaydu, yaman ish-herkette bolghanlargha nesihet qilinidu. Bu «newruz ziyariti» diyilidu.



Tötinchi en'ene: herbir yerning ölchimide ottura yash, yash, yaki balilar qatarliq her türlük guruppilarning wekilliri bu künde newruz oyunlirini élip baridu. Bezi menbelerge qarighanda uyghurlar arisidiki newruz oyunlirining sani elliktin köp. Xususen, janbazliq, oghlaq tartishishqa oxshash mehelliwi tenherketler, sama, meshrepke oxshash sen'et körekliri nahayiti keng tarqalghan. Bularsiz newruz bolmas.



Beshinchi en'ene : her yerde at seylisi, bezme seylisi, tagh seylisi, yurt seylisi, kök seylisige oxshash türlük seyle-sayahet pa'aliyetliri uyushturilidu.

Newruzda uyghurlar baharni oyun oynap jushqunluq bilen qarshi alidu.



Altinchi en'ene: newruz yene bir hikaye, bir dastan éytishish künidur. Meddahlar dastan we qisselerni éytishidu. Elneghmichiler «newruzname» uquydu.



Meshhurraq «newruzname»lerdin biri mundaqtur:



Keldi newruz - yil bashi, ketti köngülning chirkini,

Newruz diban kélurler xatunlarning türkini.

Güller qisip qiz-oghul egri qoyar bökini,

Mejlis qilip oynishar, achar köngül mülkini,

Qayghu mihnetler kétip, yayrishar kündur bügün.



Yettinchi en'ene: bu künde chonglar yoqlinidu, derdi barlargha derman tépilidu, azarliship qalghan er–xotun, qulum–qoshnilar yarashturilidu, öylinish yéshigha yetkenler üchün her xil teshebbuslar qilinidu.



Siekkizinchi en'ene: déhqanchiliq bilen shughullinidighanlar qedimdin béri newruzni ish béshi bayrimi, her yilning ishlirining pilanlinidighan küni dep qedirleydu. U küni kishiler topliship derya-östeng, köl, köwrük, bulaq we bashqa yerlerni birlikte tüzeydu.



Toqquzinchi en'ene: uyghurlar newruzda péqirlargha, yétimlargha, yashan'ghanlargha, qazagha yoluqqanlargha, turmushta qisilghanlargha yémek, pul qatarliq maddiy yardemler bilen bille meniwiy yardemlerdimu bulidu.



Neuruz uyghurlar arisida mihir-muhebbetning namayen bolidighan bir bayram bolush süpiti bilen bügün'ge qeder yitip kelgen.

Kanadadiki Talantliq Sérk Artisi Aygül Memet Qayta Chaqnidi


Muxbirimiz Gülchéhre

2012-03-06

Aygül memet kanadada eng alqishqa érishken téléwiziye programmisi bolghan talantliqlar programmisida özining pishqan yüksek sérk maharitini körsitip qaytidin chaqnighan cholpangha aylandi.





Canada CityTV



Aygül memet kanada talantliqlar sehniside. 2012-Yili 4-Mart, toronto.

Uyghurlarning sérk seniti uzaq tarixqa ige, u yüksek jismaniy sapa we maharet telep qilidighan, tenheriket bilen senet, qaramliq bilen nepislik, chéwerlik, chaqqanliq bir gewde qilinghan alahide senet. Sérkchilikte kamaletke yetken maharet igisi bolush üchün tughma talanttin bashqa senetkarning sistémiliq terbiyilishini qiyinliq derijisi bashqa tenheriket we senet maharitige qarighanda yuqiri bolghan téxnika we maharet sewiyisini japagha chidap yükseldürüshini we dawamliq meshiqni telep qilidu. Shunga bu sahede üzüp chiqidighan maharet igilirimu bashqa senet sahesige qarighanda kem uchraydu. Uyghur sérkchiliki, yéqinqi yillarda kespiy sérk artislirining sérk maharitini eneniwi el ichi medeniyet paaliyitidin kespilikke qarap rawajlandurushi, eneniwi maharet bilen uyghur usuli we zamaniwi maharetlerni birleshtürülüp, milliylashturup tereqqiy qildurushi netijiside alahide jelp qilarliq senet süpitide dunya sehniliride shöhret qazanghan.



Uyghur élide tonulghan sérk mahirliridin yette nepiri, 2004-Yili oyun qoyush pursiti bilen kanadagha kelgende, panahliq tilep qalghan idi. Ularning ichidiki aygül memet hazirghiche öz kespini tashlimay dawamlashturup kéliwatqan toruntoda xéli tonulghan uyghur sérk mahiri. 8 Yéshidin tartip uyghur élide sérk maharitide terbiyilinip, on töt-On besh yéshidila aptonom rayon we memliketlik maharet körsitishlerde köp qétim altun mukapatlargha ériship shöhret qazanghan pishqan sérk mahirigha aylanghan, uning sehnilerde téléwizorlarda körsetken, chembirek mahariti, chiragh, sham we beden élastikliqi oyunliri kishilerni heyran qaldurup, alqishlargha sazawer bolup kelgen.





Aygül we uning alte neper kesipdashlirining biraqla kanadada panahliq tilep qélishi bir tereptin xitay hökümitining uyghurlargha séliwatqan zulumlirini, uyghurlarning erkinlik arzulirini namayan qilghan zor weqe bolghan bolsimu yene bir tereptin senetxumar uyghur xelqining etiwarlishi, alqishliridin ayrilish bu senetkarlargha nisbeten xuddi béliq sudin ayrilghandek judaliq idi. Béziler bu uyghurlarning jüritige apirinlar oqughan bolsa, yene béziler «bularning talanti emdi ziyan bolidu, bu cholpanlarning senet hayati axirlishidu» dep ularning tallishigha échinghanmu idi.





Bu yil 36 yashqa kirgen aygülning qaytidin kanadadiki 1 milyon 500 ming adem körüshtek intérnétta körülüsh nisbiti eng yuqiri téléwiziye programmisi talantliqlar sehniside namayan bolup, özining yüksek sérk maharitini körsitip qaytidin cholpan kebi chaqnishi, kishilerning ilgiriki qarashlirini inkar qildi yeni altun haman yerde qalmaydu dégendek, heqiqiy talant we maharetning meyli qeyerde bolmisun, muwapiq purset bolsila haman netije qochidighanlqini ispatlidi.





Tamashibinlar «aygül memet», bu qeyerde kömülüp qalghan yultuz dep hewes bilen baqmaqta, hetta bahalighuchilarmu bu talantliqlar sehnisi mana sizge oxshash téxnika we maharette pishqan yultuzlar üchün tesis qilinghan, biz axiri sizge oxshash yultuzning bu sehnide peyda bolghanliqini körduq déyishti.





4-Mart kanada talantliqlar téléwiziye programmisining toronto tallash nuqtisida aygül memet isimlik sérk mahirining chembirek oynitish mahariti kishilerni qayil qilipla qalmay, uning sehnide özini: «men uyghur, ürümchidin keldim, tibet we mongghullar bilen chégridash uyghur élidin keldim. Xitay hökümiti bizni bésiwalghan» dep tonushturushi kishilerde bu uyghur senetkarning özgiche hijretlik hayati we uyghurlar heqqide qiziqish qozghidi, uning kanada talantliqlar téléwiziye programmisining deslepki shöbe musabiqiside tallinip chiqishi uyghurlarni hayajan ilkige aldi.





Sérk senitide sérk mahiri pishqan mahariti, chéniqqan bedini bilen obraz yaritip, senetni namayan qilidu. Shunga sérk artisining sehnidiki bir qanche minutluq maharet körsitishi üchün, yillarche teyyarliq, bedenning yumshaqliq derijisini saqlashta ajayip japaliq meshiq, küch we ijtihat telep qilinidu. Janliq héssiyat, aldichilap, keynichilep mollaq étish, boshluqta mollaq étish qatarliq yüksek maharet, yuqiri téxnikiliq maharetlerni nepislik, chebdeslik bilen wayigha yetküzüp körsitiwatqan aygül memetni héchkim bu yil 36 yashqa kirgen, üch perzentlik ana démise kérek, bu ene shu kéche-Kündüzlep aqquzghan terlirining netijisi, uning méhnet terlirining her bir tamchisi, bu yultuzning yollirida gül bolup üngey.

http://www.youtube.com/watch?v=EYNTCCv3Tog&feature=player_embedded



Copyright © 1998-2011 Radio Free Asia. All rights reserved.

http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/tepsili_xewer/aygul-memet-03062012155618.html/story_main?encoding=latin

Qaghiliqta Pichaq Bilen Hujum Qilish Weqesi Yüzberdi


Muxbirimiz Gülchéhre

2012-02-28

28-Féwral küni, qeshqer qaghiliq nahiyisining bext yoli bazar kochisida pichaqliq hujum qilish weqesi yüz bergen.





Muxbir Qiao Long



Qeshqerdiki bir mehellide saqchilar isména almashturmaqta. 2011-Yili awghust.

Uchurlarda weqede nurghun kishining ölgen hem yarilanghanliqi, ikki hujum qilghuchining xitay amanliq küchliri teripidin öltürülgenliki ilgiri sürülmekte. Biz igiligen melumatlargha qarighanda dairiler nöwette qaghiliqta jiddiy muqimliq tedbirlirini alghan bolup qaghiliqqa tutash yollar qamal qilinghan, weqe yüz bergen meydan we yaridarlar apirilghan nahiyilik xelq doxturxanisi qatarliq jaylar qorshalghan, xitay amanliq küchliri charlash, axturup tutqun qilishni dawam qilmaqta iken.

Nam sheripini ashkarilimighan melum anglighuchimizning uyghur élidin ewetken uchuridin ashkarilinishigha qarighanda, qeshqer wilayitining qaghiliq nahiyiside 28-Féwral shu yer waqti saet 4 etrapida yerlik bir qisim uyghur yashliri bilen xitay köchmenliri arisida toqunush yüz bérip 12 adem ölgen yene bir qisim kishiler yarilanghan.

Xitay qq toridimu bu heqte téz uchurlar taraldi, uningdimu asasen qaghiliq bazirida pichaq bilen hujum qilish weqesi yüz bérip weqede 10 larche ademning ölgenliki yene köp kishilerning yarilanghanliqi, ikki neper hujum qilghuchining saqchilar teripidin étip öltürülgenliki, saqchilarning tutqun qilishni bashlighanliqi ilgiri sürülgen.

Bu toluq bolmighan uchurni delillesh üchün qaghiliq nahiyisidiki munasiwetlik tarmaq we ahaliler bilen alaqiliship körduq.

Qaghiliq nahiyilik saqchi idarisige téléfon qilduq, ular pichaq bilen hujum qilish weqesining yüz bergenlikini inkar qilmighan bolsimu, biraq bu heqtiki uchurlarni ashkarilashni ret qildi.


Qaghiliq nahiyilik xelq doxturxanisigha téléfon qilghan bolsaqmu, téléfon liniyisi dawamliq aldirashliqtin ulanmidi.
Bezi ammidin igiligen uchurlargha qarighanda qaghiliq nahiyisining ichi jiddiy halette bolup, saqchilarning charlash we tutqun qilishi dawam qiliwatmaqta, doxturxana we weqe yüz bergen bext yoli bazirimu saqchilar teripidin qamal qilinghan iken.

Qeshqer sheher ichide soda qiliwatqan qaghiliqliq bir tijaretchi qaghiliq bilen qeshqer we bashqa nahiyilerge tutishidighan qatnash éghizlirining qamal qilinghanliqi üchün özining bu kéche qaghiliqqa qaytalmighanliqini bildürdi.

Qaghiliq nahiyisining ammiwi qatnash idarisining bir yash shopuri, bügün uzun yolluq qatnashning toxtitilghanliqi, sheher ichide qattiq muqimliq tedbirliri élip bérilip, xitay qoralliq küchlirining charlash élip bériwatqanliqini éytti.

Qaghiliqta pichaqliq hujum qilish weqesi yüz bérip üch saettin kéyin, shinxua agéntliqining ürümchidin tarqatqan xewiride, 28-Féwral qaghiliq nahiyisining bext yoli bazirida az sandiki jinayetchiler pichaq bilen ammigha hujum qilip ondek kishining ölüshini hemde bezilerning yarilinishini keltürüp chiqardi, az dégende ikki adem saqchilar teripidin oqqa tutuldi, dairilerning axturup tutushi dawamlashmaqta, dep körsitilgen.
Washington pochti, b b s qatarliq bezi xelqaraliq axbaratlarmu bu heqte cheklik bolghan uchurlargha asasen tarqatqan xewerliride qaghiliqta yüz bergen pichaq bilen hujum qilish weqeside az dégende 12 ademning ölgenlikini, bularning ichide ikkisining saqchilar teripidin étip öltürülgenler ikenlikini ilgiri sürgen.

Qaghiliqta weqe yüz bergenliki heqqide yenimu toluq uchurlargha ige bolghanliqini bildürgen dunya uyghur qurultiyining bayanatchisi dilshat rishitning bildürüshiche, ölgenlerning sani 15, yarilanghanlar uningdinmu köp bölishi mumkin iken.
Qaghiliq nahiyilik partkom teshwiqat bölümining kadiri 29-Féwral shu jay waqti 2 de ziyaritimizni qobul qilip, weqediki ölgenler we yarilanghanlar heqqidiki uchurlarning hemmisini inkar qildi we weqening tepsilati heqqide bügün etigen xizmet waqtida axbarat élan qilidighanliqini bildürdi.

Qaghiliqta seyshenbe küni chüshtin kéyin yüz bergen weqening jeryani we tepsiliy ehwalliri hazirghiche yenila namelum, emma dunya uyghur qurultiyining bayanatchisi dilshat rishitning bildürüshiche, xitay qoralliq küchlirining weqe yüz bérip bir saettin kéyin bashlighan öymu-Öy axturup tutqun qilishi dawam qiliwatqan bolup, hazirghiche tutqun qilinghan uyghur yashliri az dégendimu 25 ke yétidiken.


Qaghiliqtiki pichaq bilen hujum qilish weqesi heqqide yene dawamliq yéngi uchurlar élishqa tirishmaqtimiz.




Copyright © 1998-2011 Radio Free Asia. All rights reserved.


http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/tepsili_xewer/qaghiliq-toqunush-02282012162417.html/story_main?encoding=latin