12-Dékabir Yashlar herkiti munasiwiti bilen

Memet Tohti

Hörmetlik qérindashlar:

Bügün 12-Dékabir, yeni 1985-yilidiki Sherqiy Turkistanning merkizi Ürümchini merkez qilghan halda wetinimizning köpligen sheherliride yüz bergen oqughuchiler namayishining 22yilliq hatire kuni. shu munasiwet bilen aldi bilen eyni waqittiki oqughuchilar herkitining eng bashtiki yitekchisi bolghan Xinjiang Univérsititi oqughuchilar uyushmisining sabiq reisi merhum dostumiz Mijit'ni sighinish bilen esleymen we shu qetimqi oqughuchilar namayishigha ishtirak qilghan, wetinimzining shimali, jenubi, sherqiy we gherbige, shundaqla dunyaning herqaysi jaylirigha tarqalghan qimmetlik dostlirimizgha, shu qetimqi oqughuchilar herkiti hemde kiyinki yashlar herkiti sewebidin turluk qiyin qistaqlargha yoluqqa dostlirimgha ali ihtiram bildurimen.
kopligen weten ichide yashawatqan dostlirimizgha shu waqitlarda korsetken qeysrane wetenperwerlik rohi uchun isim atap rehmet eytish imkanimiz yoq. likin shundaqtimu hazir weten sirtida yashqatqan, eyni waqitta sepning aldida mengip, namayishing yipidin yingnisighiche hemmini orunlashturushqa qatnashqan hormetlik dostum Nurmemet Musabay (Amerika) , hormetlik Helil (Amerika) qatarliq mektepdash dostlirimgha, Hormetlik Rushen qatarliq pidakar qizlirimizgha hemde Nifit Institudiki oqughuchilarni teshkillep namayishqa yitekchilik qilghanlardin birsi bolghan hormetlik Tursun Nurdun (Kanada) qatarliq dostlirimgha eng chongqur hormitimni bildurup otimen.
shu qetimqi namayish heqqide eytilghan sozler nahayti kop bolup kelgen bolsimu, hazirghiche bu qetimqi namayishta sepning aldida mangghan, namayishni bashtin ahir teshkilligen, 12-dikabir kuni hokumet binasining 2-qewitige chiqip, Song Hanliang, Hamudun Niyazlar bilen korushup, kiyinki orunlashturlidighan Hokumet-oqughuchilar arisidiki munazire uchun teyyarliqlarni putturushke qatnashqan, arqidinla 14-chisla aptonum rayunluq partkomning emeldarliqi bilen otkuzulgen 12 saetlik keskin munazirige bashtin ahir qatnashqan, qimmetlik pikirlerni otturigha qoyghan, kiyinki heptilerde bolsa, 19-dikabirdiki namayishning planlinishi, orunlashturilishi uchun bashtin ahir kokrek kerip meydangha chiqqan qerindashlirimizdin tehiche bu qetimqi namayish heqqide omumi meydanda pikir qilghanlar nahayti az bolup keldi.sewebi nahayti addi bolup men we Nurmemet Musabay 1991-yilning ahirliri wetinimizdin ayrilghandin kiyin, 1992-yili 1-ayning 15-kuni urumchini merkez qilghan halda Sherqiy turkistanning hemme jaylirida qattiq tutqun weqesi yuz berip, shu waqittiki namayishqa yitekchilik qilghan ilghar yashlirimizning kopliri turmilerge tashlandi. Men we Nurmemet 1991-yili 8-ayda, yeqinda tutqun bolidighanliqi hewirini anglap, wetendiki bir pishqedem ziyaliyimizning teklipi bilen wetendin ayrilish qararigha kelgen iduq. Likin shu waqittiki dostlirimizdin beziliri bu mesilige sel qaridi yaki ozlirining bashqa orunlashturishliri, planliri bolghini uchun, hazirche wetendin ayrilalmaydighanliqinji eytti. Buni meslehet qelish uchun we Tursun qatarliq dostlirimizni bu heterlik ehwal astida wetendin ayrilip kitishke qayil qelish uchun, 1991-yili 9-ay mezgilide Urumchide Hormetlik Ablikim Baqi(Amerika)din meslehet sorash uchun oyige zyaretke barghan iduq. Gerche Hormetlik Ablikim Baqimu ohshash teklipni Bergen bolsimu, likin Tursun qatarliq bezi dostlirimiz yenila wetendin ayrilghili unimidi. We netijide 1992-yili bashlirida urumchide yuz begen aptowuz partlash weqesini bahane qilghan rezil Hitay dairiliri Tursun qatariq kopligen dostlirimizni turmige tashlidi. Shu munasiwet bilen, yeni bu dostlirimizning turmidin chiqish uchun oz waqtida eytqan bezi seweplirige asiyliq qilmasliq, we ularning tekrar bu hil palaketke yoluqishining aldini alidighan mesuliyet tuyghusu bilen taki hazirghiche, men we Nurmemet her ikkimiz Oqughuchilar weqesi heqqide eslime yezishtin ozimizni tartip kelduq. Aridin kop waqitlar otti we bezi dostlirimiz turmidin chiqqandin kiyin (Tursun) chetéllerge chiqip keldi. Shunglashqa emdilikte bolsimu untulushqa yuz tutqan, hetta dunyaning tort teripidin namelum kishilerning igidarchiliqigha qalghan bu shanliq weqening esli mahaiyitini ashkarilap qoyush uchun bu eslimini yezishqa mejbur boldum. oqughuchilar namayishidin burun, 1985-yili mening Universtit yillirimdiki eng menilik towendikidek weqeler yuz berdi.

1-, shu yili 6-ayda, Fakultit teripidin orunlashturulghan praktika plani boyiche, bizning siniptiki oqughuchular, Hitayning Dalian qatarliq sherige berip Biologiye Praktikisi uchun yolgha chiqtuq. Poyizda mangghuche, Qumul etrapida bizning wagungha kelgen bir Uyghur Moyspit kishi bizge qarap kozige yash alghan halda, "hitaylar bir qanche aydin kiyin, bizni resmi nikahigha almaqchi, hazirghiche bizni ekiletken idi, 30 yilliq aptonum rayunning toyi digen gepning menisi del buningdin ibaret"digendek nahayti addi jumle bilen, barliq sawaqdashlargha koz yeshi qelip qisqighine nutuq sozligen idi. bu hormetlik moysipitning shu digen sozliri tehiche qulighimdin ketmeydu.


2-, shu yili yazliq tetil mezgilide Urumchidin jenupqa tetilge yolgha chiqqan sawaqdashlirimiz yahshi hatirliginidek, hitay hokumiti shu yili yazda yuzminglarche hitay jinayetchilirini ichkiri olkilerdin wetinimizge yotkep, Sherqiy Turkistandiki yerlk helqimizning biheterlikige her jebehttin tesir qilidighan bir jinayet ishligen idi. Yol boyi quyruq quyruq tizilghan we ichide liqla hitay jinayetchiliri yuklengen tomur rishatkiliq aptuwuzlarning ayighi hich uzulmigen idi. Mana bu weqe shu yili Sherqiy Turkistandiki putun helqning gheziwini qozghighan pewquladde zor hadise idi.

3-, shu yili 10-ayda Aptonum rayun qurulghanliqining 30 yilliqi we Xinjiang Universititi qurulghanliqining 50 yilliqi bolup chong kolemlik hatirlesh paaliyiti orunlashturuldi. Merkezdin uyghur, tatar we hitay emeldarlar Urumchige kelip, bu atalmish bayramni tentene qelishti.

4-, bolsa shu mezgillerde Aptonum rayunluq hokumetning reisi bolghan Ismail Emet Beijinggha yotkilip, uning ornighan Tomur Dawamet aptonum rayunning reislikige teyinlendi. atalmish saylam heqqide shu mezgilde jemiyette eqip yurgen paranglar, del helqimizning ozige reislik qilmaqchi bolghan shehske qanchilik kongul bolidighanliqini korsitetti.

5-, men shu yili 9-aydin bashlap heptide 2 kun chushtin kiyin oqughuchilar Uyushmisining Reisi merhum Mijit bilen bille Yapunche kursqa qatnishiwatqan idim. Shu jeryanda merhumning Sherqiy Turkistandiki nahayti nachar halette turghan milli muaripni yahshilash uchun bash qaturiwatqanliqini bayqidim we ichimdin bu addi yigitke bolghan hormitim osup, uning qilmaqchi bolghan hizmetliri uchun qandaq qelip yardemchi bolush pikri kallamda shekillendi. Bu mezgillerde yene Bizning univeristitta Uyghur oqughuchilar arisida chetél teli ugunush dolquni qozghalghan bolup, qanun fakultitida oquwatqan Subhi qatarliq oqughuchilar merhum Mijit bilen bille Uyghur qughuchilar Chetél teli ugunush jemiyiti qurmaqchi bolup teyyarliq koruwatqan biz mezgil idi. mushundaq bolghan bir sharaitta, yeni 10-aylarning bashlirida Hormetlik Mijit ozning qorsiqidiki planlirini her qaysi fakultitlardiki ilghar oqughuchi wekilliri bilen muzakire qelip, Urumchidiki Univiristitlarni merkez qilghan asasta putun Sherqiy Turkistanning omumi muarip ehwali we qandaq qelip bu weziyetni ozgertish heqqide bir muzakire yeghini orunlashturdi. . bu turdiki muzakire bir qanche qetim tekrarlanghandin kiyin, oqughuchilar wekilliridin chushken barliq teleplerni retlep, besip matiryal qelip teyyarlap aptonum rayunluq heliq hokumiti, muarip nazariti, hemde her qaysi aliy mekteplerning mudirlirigha yollap eng qisqa waqitta bu mesililerni muzakire qelish uchun, barliq aliy mektep mudirliri, jemiyettiki ilghar ziyalilar, shuninggha qoshulup aptonum rayunluq helq hokumet we muarip nazartidin munasiwetlik kattiwaslarni qatnashturup keng kolemlik bir yeghin orunlashturmaqchi boldi.

Oqughuchilar otturigha qoyghan mesililerni tehimu konkiritnilashturush uchun, 10-ayning 23-kunliri bolsa kirek, yene Merhum abdushukur Memtimin, Merhum Abdureyim Otkur qatarliq meshhur ziyalirimizni bizning Univeristitta Liksiyege teklip qilip, oqughuchi wekilliri tekitligen mesililerni Sherqiy Turkistan milli muaripidiki omumiy mesile qatarida qolgha elish uchun, ilmiy hazirliq bashlidi. Bu eyni waqitta keng kolemlik bir milli oughunush herkitining bashlanghuchi boldi. shu mezgillerde, bireylen " Mijit putun ishlarni qeliwatimiz, teklipler otturida, nawada hokumet bu yahshi tekliplirimizge qulaq salmisa, biz nime qilalaymiz" digende, Mijit Jawap berip, "sep tartip Hokumetning aldighiche barimiz"digen idi. mana bu 12-Dikabirdiki oqughuchilar namayishi harpisida eytilghan we oqughuchilarning nime ishlarni qilalaydighanliqigha bisharet bergen eng janliq jumle idi.


Putun teyyarlilqlar Merhum Mijitning plani bilen bir tutash mangdi we muzakire qelinghan timilar barghansiri suzulup, mesilining jan tomurining nede ikenliki mana men dep rushenleshti. Eng ahirqi basquch mana bu konkiritniylashqan, alimlirimizning pikirliri bilen tehimu ilmiy halgha kelgen tekliplerni Aptonum rayunluk helq hokumet we muarip nazariti, shundaqla her qaysi aliy mekteplerning mudurliri qatnashqan chong bir yeghinda otturigha qoyup, bularning mewjut mesililerning hel qelinishi heqqide konkiritni tedbir telep qelish basquchigha kelgen idi.

We digen peyt 11-ayning 23- kuni yetip keldi. Shu kunige kelgende, oqughuchilar Uyushmisining orunlashturishi bilen, Pizika fakultiti binasida, oqughuchilar, mektep memuriyitidin Hakim Jappar, Aptonum rayunluq helq hokumetke wakaliten Janabilning wekili, Muarip nazaritidin mesul hadimlar we bashqa aliy mektep memuriyitin kelgen wekillerning ishtirak qelishi bilen chong kolemlik ilmiy muzakire yeghini otkuzulup, oqughuchilarning milli muarip heqqide teklipliri otturigha qoyuldi, hemde hokumet wekillirige oqughuchilarning teliwge layiqida jawap berish uchun 1 hepte sure berildi.
bir hepte otup hich qandaq bir jawap kelmidi, waqt otkensiri putun Uniwiristittta ghulghula bashlinip, bizmu Merhum Mijitning beshini aghritqili turduq. Kunler otup, 2 –ayning birinji heptilirige kelgende bolsa, oqughuchilar arisida, “biz digendek bu hokumet hergiz bizning teleplirimizge jawap bermeydu, ishni ahirighiche qelish kirek” digen chushenje omumiyuzluk shekillinip boldi. Soz yenila Merhum Mijitta idi, u nime dise shu bolatti.
shu kunlerde yene 12-ayning 9-kuni merhum Mjiti bilinmigen sewep bilen tuyuqsiz merhum Abdushukur Memtiminning oyide aghzidin kopuk yenip, merhumni Univiristit ahale binasidin Mektep dohturhanisigha ekilidighan jirgha yoq, soreshturup yurup, eng ahirida mektep yenidiki 3-Dohturhanida wapat bolghanliq hewiri keldi. Mezkur weqening janliq guwachisi bolghan Subhining manga dep berishiche, merhumning aghzidin tuyuqsiz aq kopuk yanghan we hushini yoqutup, putun bedinining kontrolluqini yoqutup qoyghan. Put qolliri tuyuqsiz tartiship hetta taretnimu bashquralmaydighan ehwalgha kelip qalghan. Gerch bu olum Sherqiy turkistanning yeqinqi tarihidiki eng sirliq we echinishliq olum bolsimu, likin hazirghiche, manga ohshighan kopligen Uyghur yigiti, merhumning yurek kisili bilen olgenlikige esla ishenmeymiz. Bu eng uchigha chiqqan rezil suyqesttin bashqa nerse emes idi.

Merhum Mijit alemdin otup, putun uyghur oqughuchilarni matemge boghdi. Kopligen oqughuchlar merhumning jesiti bilen hoshlashmaqchi bolup, tawut qoyulghan oyning ichini aylinip chiqquche ozlirini tutalmay yighlashti, hetta ozining eng qedirdan kishisidin ayrilip qalghandek bihush bolup qalghanlarmu boldi. Yene bir tereptin merhumning tuyuqsiz olumi, oqughuchilar arisidiki baghlinishni, hemkarliqni tehimu chingitip, insan teswirlep bolalmaydighan bir qerindashliq hawasi yaritipi, mustehkem bir birliksep shekillendurdi.
seyshenbe kuni, yeni 12-ayning 10-kuni merhumning tawuti oz yurti bolghan Hotenge yolgha selinghandin kiyin, Univirsititimizdiki ghulghula tehimu ewjige chiqip, Mijit putturelmigen ishni taki emelge ashquche dawamlashturush heqqide bir pikir birligi shekillinip boldi. 12-Dikabir Oqughuchilar herkiti mana mushundaq bir sharaitta meydangha keldi. Mijitning olumidin kiyinki weqeler bolsa, Xinjiang Univeristitida kozge korungen 5-6 wetenperwer yashning kokrek kerip meydangha chiqishi, ozige chushken tarihi mesuliyetni ada qelish uchun her hil hiyim heterni yengis rohi asasida shekillendi. bu 5-6 kishi ichide men ismini atiyalaydighan dostlardin Nurmemet Musabay we Helil (hazir Amerika'da) qatarliqlar bar. namayish yuz berishtin burunqi eng hayajanliq kun belki, 11-Dikabir, Charshenbe kuni bolsa kirek. chunki shu kuni aqshimi oqughuchilar wekilliri bir arigha toplunup (oghullar yataq binasi 219-nomurluq yataq) keskin munazirilerni elip bardi. Yerkenlik bir dostumuz(wetende bolghini uchun ismini atimaymen, likin hormitimni yollaymen) teripidin desliwide teyyaralnghan 5 maddiliq telep tizimliki taza etrapliq bolmighini uchun qisqighine waqit ichide 9 maddigha yighinchaqlanghan telep tizimliki teyyarlandi. men oquwatqan Biologiye Fakultiti 83-2 siniptiki 29 neper Uyghur, Qazaq qatarliq sawaqdashlirim, bu 9 maddiliq telepnamini her birsi 10 nushidin qelip qolda kopeytti. we shu kuni aqsham, bashta Nurmemet qatarliq munasiwet dairisi biraz keng bolghan dostlarning gheyriti bilen Urumchidiki putun aliy mektep, tehnikomlargha hewer yollandi. u yerde bolupmu urumchining ergung dep atalghan rayunliridiki tehnikomlardin 2 saettin artuq piyade yol yurup namayishqa kelgen, her qaysi aliy mektep we tehnikomlardiki oqughuchilarni eng mukemmel shekilde uyushturghan, teshkilligen batur oghlanlirimizgha, biraz arisalda bolghan yighitlerge nisbeten hetta”ëger namayishqa chqmisang, men sendin ayrilip kitimen”diguchilik jasaretke we milli rohqa ige zamanimizdiki nozugumlargha nime dep minnetdarliq bildursek azliq qelidu.


Ushbu kuni, huddi ghelibisi muqim haldiki jengge manghandek, ettigenlik chiyini ichmestin, hetta chong derwazidin chiqsam tosulup qalmay dep, kiyimlirining yirtilip ketkinige qarimay rishatkilardin artilip, namayishqa qatnashqan batur oghul qizlargha yene bir qetim eng aliy hormet we salimimni yollaymen.


Nahayti hayajanliq we jiddi minutlar idi. Ettigen bashqilar ishqa chushushtin burun oqughuchilar retlik halda, mektep mektep boyiche tizilip, helq meydani aldigha toplunup bolghan idi. Bir demdila oqughuchilarning etrapi qoralliq eskerler bilen chemberlendi. Likin hichkimning buy halettin ensiriginini kormidim, hetta Medktup muduri Hakim Jappar, oqughuchilar aldigha kelip ozining pikawini korsutup turup, mening mashinamda yataqqa apirip qoysun digende nahayti chirayliq ret qelip bashtin ahir namayish sepidin orun alghan yegit qizlargha nime diguluk?


Oqughuchilar ìkki saettek helq meydanida turup shuar towlashqan bolsimu, bizning gepimizge qulaq salidighan birmu adem chiqmidi, bu hal namayish sepidiki hormetlik Helilning diqqitini tartti we yuksek awazda, putun namayishchi qoshunini partkom binasining aldigha chaqirdi. Hurra digen awaz bilen hemmimiz seldek bolup, partkom binasigha qarap sel bolup aqtuq.



Partkom binasigha barghuche Aptonom rayunluq tashqiy ishlar ishhanisi we muhajirlar ishhanisi binasidikilerning boynini sozup qarashliri, nime qelishni bilmey hoduqushliri bolsa oqughuchilargha bashqidin kuch qatqan idi. Bu yerde yene oqughuchilarning tomur qulup bilen quluplanghan partkom binasigha bosup kirishke azla qalghanliqini alahide eskertp otmekchimen.



Bu yerde biz mezgil shuar towlanghandin kiyin, 1-Awghust yiza egilik Inistitudin kelgen bir dostimiz kiche uhlimay, ozining yotqan kirlikini ishlitip yasighan chong lozunka bilen oqughuchilar heqiqi namayishqa atlanghan boldi.


Nurmemet, Helil we men Namayishning yonulisini belgulep, 1-yoldin Dongkowruk boylap 7-yolghha chiqish, arqidin qizil tagh yonulisi boyiche Shimaliy derwaza (beiming) yoli bilen qaytip kilish planlandi.


Dongkowrukning aldidin otkuche, oqughuchilarghan manta, samsa, we her hil hazir tamaqlarni zorlap, oz ewlatlirining bu rohidin yurugi qanghudek hosh bolghan we hayajandin kozige issiq yash alghan eziz helqimiz menggu hormetke sazawerdur.


Bu yerde shuni iltimas qilmaqchimen. Namayish qoshunimiz yurup 7-yoldin ilgirlewatqanda, resimge tartqan bireylenning qolidin putun lintalarni Tursun, Nurmemet we men chiqiriwalghan iduq. Kiyinki waqitta bu resimning ichkiri olkilerde yudurulghanliqi eytildi we yene surushte qilghinimda, bu resimlerning Turkiyege chiqiriwitilgenliki eytilghan bolsimu, ta hazirghiche yaki Turkiyede yaki bashqa yerde bu resimlerni korush pursitim bolmidi. Eger bu heqqide melumati bar dostlar bolsa, manga uchur berishini heqiqeten halaymen. Chunki olmes minutlarning mengguluk hatirisini korgum bar.namayish tugep chushtin kiyin yene Aptonum rayunluq Helq qurultiyi Binasining aldigha qaytip kelgendin kiyin, Son Hanliang (Partkomning bash Sekritari, kiyin Beijingda oldi), Helq Qurultiyi sabiq Mudiri Hamudun Niyaz qatarliqlarning oqughuchilar wekilliri bilen korushidighanliqi hewiri keldi. men we Nurmemet qatarliq 5 neper oqughuchilar wekili 2-qewettiki bolumge kerip, ular bilen 20 minutluq bir talash tartish elip barduq.


Men Son hanliang bilen yanmu yan olturup oqughuchilarning bu qehritan soghuqta nime dep kochilarda namayish qeliwaqtanliqi, oqughuchilar heqliq bir telepni otturigha qoysa, hokumetning nime dep jawap bermigenliki digendek mesililerde gep talishiwatqan mezgilimde, Nurmemet Musabay, Hamudun Niyaz'ning qolidin Mikrafunni tartiwilip oqughuchilargha hitap qildi. Nurmemetning oqughuchilargha qilghan hitapnamisini men ichide bolghinim uchun oz quluqum bilen angliyalmidim. Likin Nurmemetning bu jesurliqini weten ichidiki minglighan oqughuchilar hich untup qalmaydu. shu arqiliq Hamudun Niyazning oqughuchilargha biwaste hokumetning teshwiqatni qeliwilishining aldi elinghan boldi. Nurmemetning kallisi bu hil halqiliq meydanda chaqmaqtek ishletti .



uningdin kiyinki 14-Dikabir kuni aptonum rayunluq partkomning oqughuchilar wekilliri bilen uchrishidighanliqi hewiri keldi.Bizning univiristittin 20din artuq oqughuchi bir kichik minibus’ta partkom binasigha barduq. 20 oqughuchining tallinishimu heli bek otkur jengler asasida shekillendi. Chunki partkumdin kelgen hewerde her bir mekteptin 5 wekil kelsun diyilgen idi. Likin biz bu telepni qobul qilalmiduq. Chunki hitaylarning oqughuchilar wekillirining dairisini taraytish arqiliq ete ogun beshimizgha nime ish achidighanliqini hemmimiz bilettuq. Shunglashqa biz otturigha qoyghan shert boyiche, biz oqughuchilargha wekil bolup barmaymiz, hemmimiz ozimizge ozimiz wekil digen pikirde ching turup, bu 20 neper wekilni hichkimning qayturiwitighangha hoquqining yoqliqini eytip ching turiwalduq. Eng ahirida 20 oqughuchi kulke chaqchaq bilen partkum binasigha barduq. Likin 20 oqughuchidin teshkil tapqan bizning univiristitning oqughuchuilirini muzakire zaligha kirishimizge yol qoymay, “ biz 5 kishilik wekil hisawi bilen teyyarliq qilduq, we 5 kishi kirisilen ‘ digen pikirde partkom terep yene ching turiwaldi. Eng ahirida Janabil aldimizgha chiqti. Bizmu jahilliqimizni qilduq, shundaq qelip utqan terep biz bolduq. Chunki bashqa mektepning wekilliri alliqachan yeghin meydanigha kirip bolghan bolup, “ ularmu ichide turup “ eger Xinjiang Univiristidin balilar kirmise bizmu siler bilen muzakire elip barmaymiz” dep turiwalghan iken. Partkom tereptin bu qetimqi munazirige Son hanliang, janabil, Muarip Nazaritining naziri Nur Tiyip, helq hokumetning bash katiwi nejmidin qatarliqlar qatnashqan bolup, oqughuchilardin 40 etrapida wekil bar iduq.


Munazire ettigen saet 11 de bashlinip kech saet 11.30 ghiche dawam qildi. Munazire jeryanida aran saylam, atom sinaqliri we muarip mesilisni muzakire qilaliduq. Mening shehsi chushenjem boyice bolghanda bu qetimqi munazire heqiqi munazire bolghan bolup, oqughuchilar hujumda, partkom terep bolsa mudapiyede turghan idi. Song Hanliang biz otturigha qoyghan suallargha jawap berish uchun, qanche qetim terlep qanche qetim katiwidin yengi matiryal ekirguzushke mejbur bolghan idi. Hetta oqughuchilar washroom’gha barmnaqchi bolghanda Janabil’ning ozi atayin washroom’ning yolini korsutush uchun bizning keynimizdin chiqqanliqini pat pat kulup turup eslep qalimen. Cushluk tamaq uchun ekirgen oruq qoyning shorpisi bolsa, meydandiki oqughuchilarning chaqchaq timisi bolghan idi, we bu chaqchaq udul Janabil’gha berip taqalghan idi.

Shundaq qelip, sohbettin bir netije chiqmidi, we partkumdin Song Hanliang pat yeqinda yene bir sohbet orunlashturidighanliqini eytip kech saet 11.30larda sohbetni ahirlashturdi.

Biz mektepke qaytip kelsek, kadirlar ashhanisida bizge tamaq teyyarlap tughan iken, yene shu jeryanda, biz munazirede bolghan putun kunda, hokumet emeldarlirining bizning univiristitning barliq milli oqughuchilirini bir zalgha solap, “oqughuchlarning elip barghan herkitining qanchilik heterlik ehwal ikenlikini, eger bu herket yene dawamlashsa aqiwitining yaman bolidighanliqini” eytip yeghin achqanliqini angliduq. Yataqqa qaytip kelgende bolsa yataqdashlirimiz bizdin hapa idi. Yeni bizni “ oqughuchilarning teliwide ching turmastin partkomgha boysunghan” digendek bir chushenje ularda shekillengen iken.

Ehwal melum bolghandin kiyin, men , Nurmemet we Helil qatarliq bashqa balilar bilen meslehetliship, yene bir namayish qelish heqqide prinsip qararigha kelduq. Iniq kunini eng ahirida belguleshni bikitip, uchurning sizip qelishining aldini almaqchi bolduq. U waqitlarda bizning oylighanlirimiz towendikidek idi:
“ eger kiler qetimqi namayishni orunlashtursaq, hokumet choqum yene Peyshenbe kuni namayish bolush ihtimalliqi boyice nahayti qattiq tedbir elishi turghanla gep, undaqta biz kiler qetimqi namayishni Jume kunige orunlashturayli, shu arqiliq ular kutmigen kuni namayish qilayli, likin bashqa mekteplerge peyshenbe aqsham hewer qilayli” digen qarargha kelduq. Likinn shunchilik mehpiy qarar alghinimizgha qarimay, oqughuchilarning kiler Jume kuni namayish qilidighanliqi hewiri alliqachan tarap ketken idi. Shundaq bolghinji uchun biz yene bir qetim plan ozgertip, charshenbe aqshimu hewer qelip, 12-ayning 19-kuni yene bir qetim namayishqa chiqiwerduq.
19-kundiki namayishning planlanishi helila etrapliq bolghan bolup, qanche oqughuchi bir qatarda mangidu, qandaq shuarlar towlinidu, qaysi mektepke kimler mes’ul bolidu digendek mesililer heli etrapliqn orunlashturulghan idi. 2 –qetimliq namayishning putun planliri hormetlik Helil’ning yatiqida planlandi.

19-Dikabirdiki namayish hilmu hil tosaqlargha qarimay gerche emelge ashqan bolsimu, muzakire jeraynida Partkom nahayti qattiq qolluq yol tutup, ozlirining prinsiplirini oqup berish bilen, oqughuchilargha sozlesh pursiti bermidi. Mundaqche eytqanda ular ozlirining chishlirini korsetken boldi.

namayish tugigendin kiyin mektepte bolup otken soraqlar, siyasi ugunushler we wahakazlar bolsa, oqughuchilar herkitide kozge korungen kopligen dostlirimizning beshidin otken tebiy weqeler supitide yene hatirlinishqa tigishlik. oqughuchilar namayishidin del bir yil otkende, yene 1986-yili Dikabirda Sherqiy Turkistanning jenubida otkur haraktirlik, yuqumluq, gheyri tiptiki Jiger kisili tarqaldi. eyni waqitta kozge korungen oqughchilar herkiti wekilliri arisidiki dostluq we hemkarliq dawam qilip kelgen bolghachqa, mushu pursettin paydilinip, oqughuchilarning tehi hayat ikenlikini korsutush we yene bir qetim jemiyet haraktirliq oqughuchilar herkiti bashlash qarar qelindi. Nurmemet Musabay reis, mening muwain reislikimde ziyangha uchrighan helqimizge yardem qelish iane toplash guruppisi quruldi. qisqa waqitta bu guruppining heywisi yene Hitay hokumitini serasimge salghili bashlidi, netijide, Partkomning muawin sekritari parihor hitay Huang baozhang, oqughuchilar yatiqigha kelip, bu iane toplash herkitimizni derhal tohtitishni telep qildi. likin oqughuchilar Huang'ni qurup qalghan momilarni beshi etip yolgha selip qoyup bu herketmi tehimu qizghin halda dawamlashturiwerdi. bu qetim toplanghan pul, bu herkettin bir yil otkendin kiyin, yeni 1987-yili men Keshker Pidagogika Institutigha oqutquchi bolup teqsimlenginidin kiyinki shu yili Dikabirda, toplanghan pullar Urumchidin melum dostumuz teripidin (wetenda bolghini uchun ismini tilgha almaymen) Qeshqerge ewertildi. men, Urumchidin kelgen dostumizni, merhum Mehsum, hormetlik Abduqadir Yapchanlarni yenimgha elip, bu pullarni QeshQerning Opal, pahtekli qatarliq yeziliridiki jiger kisili sewebidin weyran bolghan aililerge saq salamet tapshurup, iane bergen qoughuchilar aldidia wezipimizni saq salamet orunlighan bolduq. bu munasiwet bilen 18 yil burun yuz bergen bu weqeningmu nahayti eniq bolup kitishini, oqughuchilar bergen iane pulning del jayigha yetkenlikini kopchulikke bildurup qoymaqchimen. 12-Dikabir mening uchun tarihi bir burulush noqtisi, siyasi hayatmdiki eng mohim weqe bolghan bolsimu hazirghiche bu uluq kunni hatirlesh uchun bir ish qilalmighinimu uchun ozemni nahayti epsis his qelip keldim. 1992-yilining ahirida, Istanbulda Milli qurultay ichilish aldida, hormetlik Memtimin Hezritimge, echilmaqchi bolghan Qurultayning mushu Yashlar herkiti kuni echilishi ucun bir iltimasim bolghan idi. Likin Memtimin Hezritim nahayti sezgur we ich ichidin qaynap turghan weten ashiqi bolghini uchun, 1-qetimliq Milli Qurultayning del oqughuchilar bayram kuni bolghan 12-Dikabir Kuni orunlashturilishigha hel qilghuch rol oynidi. hezritimning bu sezgurliki, yashlar herkitige bolghan alahide ghemhorliqi helqimizning konglidin asanliqche chiqip ketmeydu
kiyinlerde, yeni 1995-yili, Men chetélge chiqqandin 3 yil kiyin tunji qetim Nurmemet bilen Almutida uchrashqinimda, Nurmemet yene shu teklipni otturigha qoyup oqughuchilar herkitining 10yilliq hatire kuni bilen bir ishlarni qelish heqqide nime qilalaymiz dep soridi. u waqitlardiki imkaniyetler bilenmu bu ishlarni emelge ashurlamiduq. Biz oqush Putturup chiqqandin kiyin bolsa, merhum Mijitning ornini yene bir ot yurek wetenperwer yigitimiz hormetlik Dolqun Eysa toldurup, oqughuchilar herkitini tehimu sistimiliq, tehimu planliq we programmaliq halda elip berip, 1988-yili yene bir qetim keng kolemlik namayish orunlashturdi, we bu seweptin mekteptin heydilip, bir mezgildin kiyin yene chetéllerde yashlar herkitining bashlamchisi bolup Uygjuur helqining azatliq herkitide ochmes izlarni qaldurdi. 12-Dikabir kuni, Sherqiy Turkistan yashlirining, shundaqla putun helqimizning oyghanghan kuni, awazini chiqarghan kuni bolup tarih sehpisidin menggu orun alidu.

elwette 12-dikabir oqughuchilar herkiti huddi men yuqurida tepsili bayan qelip otkunumdek her jehettin etrapliq yezlishqa tigishlik eng mohim bir time bolup, bu herket ustige alghan siyasi chaqiriq we oyghutush kuchi, shundaqla peyda qilghan tesiri hitayda 1919-yili 5-ayning 4-kuni yuz bergen yashlar herkitidin hergizmu az emes. Shunglashqa maqalamning bu bolumide, 12-dikabir oqughuchilar herkitining siyasi ehmiyiti heqqide tohtalmaqchimen. tepsili yezishimni telep qilghan dostlarning bu yazmamdin kutken jawaplirining bir qismigha ige bolishigha tilekdashmen; 1986-yili 5-ayning 5-kuni Chshluk tamiqimni baldur tugitip, yataqqa barmastin uginiwatqan "New Concept of English" digen dersliktiki yadlashqa tegishlik bir Enggilizche tekstni putturush uchun sinipqa qarap kiliwatqenimda, bizning Fakultit mudiri we hayatim boyi hormitimni ipadilep kelgen ustazim uchrap qaldi we tosattin manga kulumsirep, "aqshamqi 4-may yashlar bayrimi munasiwiti bilen fakultitta orunlashturulghan kechlik olturushta meni kormigenlikini" eytti. menmu ustazimning esli mijezini yahshi bilginim uchun, "ularning bayrimi ozige, bizningmu ozimizning yashlar bayrimimiz bolgandikin, waqti kelgende bille tebriklermiz"dep chaqchaq qildim. bu ariliqlar he dep her heptisi bizni Univiristit Kadirlar Mimanhanisida soraqqa chaqiriwatqan waqitlar bolup, ustazimning bu ehwaldin yahshi hewiri bar idi. manga yene burulup, "biz hayatta kopligen ishlarni beshimizdin otkuzduq, hetta choshqa beqip qaytip kelginimizge uzun bolmidi, hergiz umudingni we ghayritingni yoqatma, bu kunlermu otup kitidu"digen idi. shunglashqa ta hazirghiche, shu ustazimizni tonuydighan herqandaq birsi Urumchige barsa, mendin shu ustazimgha salap dep qoyushini otunimen. emdi 12-Dikabir oqughuchilar herkitining esli tarihi we siyasi wezipisige kelsek:

1-, belkim shu waqitlar Urumchide oqughanlar, bolupmu 1985-yili Urumchidin jenupqa tetilge yolgha chiqqanlar nahayti yahshi eslise kirek, del shu mezgillerde Hitay Hokumiti turkumlep uchigha chiqqan oghri qaraqchilarni we ozliride paturalamighan esheddi jinayetchilarni islah qelish bahanisi bilen hitaydin bizning wetenge yotkigen we yolda manghuche deriziliri tomur rishatka bilen payatlanghan bu aptowuzlarni sanap tugitelmey boynimiz aghrip ketken bir mezgiller idi. elwette bu Gitler Germaniyesidmu korulmigen we hitay hokumiti teripidin Sherqiy Turkistandiki boyni pukulgen Uyghurlargha rawa korulgen horluq siyasitining bir parchisi idi. sani yuzminglarghiche yetip baridighan bu hitay jinayetchiler wetinimiz sherqiy Turkistanning kelgusi hojayinlirigha aylanmaqchi bolghan Hitaylar idi. mana bumu 12-Dikabir Oqughuchilar herkiti ozining kun tertiwige qoyghan we shu waqitta Sherqiy Turkistanning siyasi tarihida jeryan qeliwatqan hitay hokumitining eng uchigha chiqqan siyasi oyunigha berilgen bir sezgurluk zerbisi idi. kiyinlerde bu jinayetchi hitaylar Sherqiy Turkistanda kopligen jinayetlerni sadir qelip nurghunlighan biguna insanlirimizning jenigha zamin bolghan hikayiler hewer bolup eghizdin eghizgha tarqaldi. shundaq bolghini uchun 12-Dikabir Kuni Uyghur oqughuchilarning bu jinayetchi hitaylar uchunla emes, belki barliq Hitay kochmenlirige nisbeten ochuq ashkara lozunka koturup, "wetinimizning Hitay Jinaytechilirini jazalaydighan jaza lagiri emes"dep waqirishi, del Hitay hokumitining helqimizni aldash wastisi bilen Sherqiy Turkistanda sadir qeliwatqan insan qelipidin jiqqan jinayetlirige bolghan agahlandurush signali idi. mana hazir Hitaylar yene bashqa turluk yol tutup, ohshash jinayetlerni pinhaniy ussulda, yeni Ichkiri olkilerde mahsus baza qurghan IQA'sining bir tutash orunlashturushi bilen, kelgenlerni udulla Poyiz Istansilirida retlik halda kutiwilip tehimu sistimiliq halda dawamlashturiwatidu. shunglashqa Oqughuchilar herkitide koturup chiqqan bu shuar hem siyasi jehettin hem helqimizning qorsiqidiki Hitay hokumitining rezil siyasetlirige bolghan naraziliqni ipadilesh noqtisidin bolsa nahayti chong ehmiyetke ige idi.
2- 12-Dikabir Kuni, yene Oqughuchilar, Milli Muarip heqqide shuar koturup chiqish bilen Hitay hokumitining 1950-yillardin buayan Uyghur muaripigha salghan buzghunchiliqi heqqide ashkara naraziliqini ipadilidi. bizning fakultuttta burundin qalghan Elektronluq Mikroskop bar ikenduq. likin taki men oqush puttergiche shu mikraskopni kormeyla mekteptin ayrildim. hitay oqughuchilar bolsa bezi Hujeyre tetqiqatigha ait bolghan tejirbilirini mana bu Elektronluq Mikroskop aldida ishliyeleytti. Hitaylar putun Hitay boyiche retlik besilghan ortaq ishlitilidighan matirayllardin behrimen bolup derske kirse, biz nahayti konirighan, het we grafikliri nahayti nacahr shipigirafta besilghan derslik qollinattuq. bu dersliklirimiz eng az eyni waqittiki otulushke tegishlik sewiyedin 4-5 yil arqida bolatti,. chunki yengidin chiqqan bir kitapni bir oqutquchi terjime qelip bolush uchun bir yil kitetti. undin kiyin shipigrafta u matiryalning beslishi uchun eng az 3-4 yil ochret saqlaytti we qolimizgha kelgende bu matiryallar alliqachan sewiyedin qalghan bolatti. Univiristitimizda bir metbe bolmighan bolghach, barliq matiryallar toqumidek saman qeghezge shipigiraf bilen besilishqa toghra kiletti. yeni wetinimizdiki eng aliy bilim yurtida bu ehwallar bolghan yerde bashqa yerlerde ehwal nime bolmaqchi idi.
Sherqiy turkistanning jenubiy we shimalidiki muarip ehwalliri bolsa insanning ichini ichishturatti. Kiyinki yillarda oqughuchilar herkitining yene bir parlaq yultuzi Hormetlik dostum we sepdishim Dolqun Eysa, Sherqiy turkistanning muarip ehwalliri heqqide nahayti pakitlik tekshurush doklati we qimmetlik hojjetler toplap, helqimizning qanighan yarisi bolghan bu pajiage bolghan sezgurlikni yene hessilep dawamlashturdi. Likin mana hazirgha kelgende Sherqiy turkistan milli muaripi tuptin yoqutulush girdawigha chushup qalghan weziyette turuptu.


Uyghur helqi muaripta qed koturmey turup kelgusidin qattiq umut kuteleytti? Dimekki milli muarip bir milletning mewjutliqining asasi. Hitayning milli muaripimizgha qaratqan tuptin yoq qelish wehshi siyasiti eslide uyghurlarni yoq qelishqa qaritilghan milli dewlet siyasitidin ibaret ikenliki mana kun otkensiri ozini ashkariliniwitiptu.

Milli oqughuchilarning aspirantliqqa qobul bolishi, chetéllerde oqushi digendek mesililer bolsa 1985-yilliri chush korsek ishengumiz kelmeydighan ehwallar idi. likin shu mezgillerde her yili hitayda eng az 30.000 gha yeqin hitay dewlet hirajiti bilen chetéllerde bilim alatti. 12-Dikabir kuni Uyghur oqughuchilar del bu shuarni koturup chiqish arqiliq, uyghur helqining qurtulush yolining bilim bilen bolidighanliqini, hokumetning uyghurlargha qaratqan sawatsiz qaldurush siyasitining alliqachan bilingen bir riyalliq ikenlikini, we bu ehwalning derhal ozgurishi kirekliki heqqide qisqa likin keskin halda oz meydanlirini bildurgen boldi.


3-, shu yili yuzbergen atalmish saylam heqqide oqughuchilar koturup chiqqan shuarmu, hokumetni helila oygha salghan mesililerning birsi bolup, Partkom bilen bolghan Munazire jeryanida bu mesile eng az 6 saet waqtimizni aldi. yeni Son Hanliang, her nime qelipmu nime uchun Tomur dawametning reislikke saylanghanliqini chushenduralmidi, we oqughuchilar otturigha qoyghan "teyinlengen reis"digen pikir aghdurulup tashlinalmidi. bu mesile eslide helila mohim ehmiyetke ige bolup, taki shu waqitqiche, hetta hazirghiche Hitay hokumiti biz kimni teyinlisek shuni qobul qilisen digen mentiqe boyiche herket qelip kelgen idi. jemiyettin we bashqa sahalardin shu waqitqiche aptonum rayunning reisi bolghan shehske nisbeten bundaq kuchluk inkasqa duch kelmigen idi. oqughuchilarning shu qetimqi saylam mesilisini otturigha koturup chiqishi, eslide Hitay hokumitige bolghan bir signal bolup, helqimizning ozlirini bashquridighan emeldarlarning kim ikenlikige kongul bolidighanliqini, ozlirining jenigha yeqin, ozlirige hizmet qilidighan kishilerni wezipide korushni halaydighanliqidek riyalliqni ustun awazda hokumetke bildurgen idi. gerche oqughuchilar namayishi bilen hokumetning reislikide bir ozgurush bolmighan bolsimu, helqning bolup otkenlerdin narazi ikenlikini ashkara bildurush noqtisidin intayin mohim ehmiyetke ige idi.


4-, tughut cheklsh mesilisimu Uyghur oqughuchilar kongul bolgen eng mohim mesililerning birsi idi. shu yilliri, hitayda baldurla bashlanghan planliq tughut dewlet siyasitining milli aptonum rayunlarghiche kengeytish heqqide qarar maqullanghan yil bolup, 10-ayda echilghan Aptonum rayunluq helq Qurultiyi yeghini, hokumet saylamlirini tugetkendin kiyin, bu siyasetni emilileshturush heqqide belgulime chiqirish basquchida idi. oqughuchilar herkitidin kiyinki mezgillerde bolsa bu siyaset taki 1988-yilighiche Sherqi Turkistanda emileshmidi we shu yilidin bashlap mehsus qarar we belgulime chiqirip, bu siyasetni keng kolemde yolgha qoyushqa bashlidi. gerche bu yerde oqughuchilar namayishi bilen Uyghurlargha qaritilghan tughut cheklesh siyasiti 3-4 yil kichikturuldi deyishke qolimizda toluq asas bolmisimu, hich bolmighanda oqughuchilarning bu mesilige sezgurluk bilen ige chiqqanliqi, del Hitay hokumitige berilgen bir signal idi. epsuski qarshiliq we naraziliq uzliksizlikke ige bolalmighini, ige bolushqa hem sharayit yar bermigini uchun, bugunlerge kelgende milyonlighan narside bowaqlirimiz ana baghridin yulup elinip, sowetke tashliniwatidu.


5- atom yadro sinaqliri heqqide Hitay hokumiti helqimizdin yoshurghan eng chong tragidiyelerning birsi del Atom yadro sinaqliri we uningdin kelip chiqqan her hil balayi apetlerdin ibaret.
men 1987-yili oqush putturushtin burun teyyarlighan bir ilmiy maqalamda Sherqiy Turkistanning muhit bulghunishi heqqide azraq izdengen idim. mening izdinishim muhittiki ziyanliq maddilar toghurluq bolup, kop miqtarda ishlitilgen dihqanchiliq doriliri, we ekologiyelik zenjir sewebidin bu zeherlik maddilarning eng ahirida ozuqluq pramidasi boyiche insan salametlikige qandaq tesir qilidighanliqi toghurluq idi. izdinish jeryanida, ichkiri olkilerde neshir qelinghan bezi maqalilarni korush pursitige erishken idim. shu waqittiki sanliq reqemler esimde qalmaptu. likin insanni urkutkidek istatiskilar bar idi.

1998-yili Engiliyelik Muhpirlar bilen, hazir Engiliyede yashqatqan hormetlik dostum Enver Tohti'ni "Yipek Yolidiki halaket"namliq bir hojjetlik film ishlesh uchun wetenge yolgha salduq. tima asasen radioaktipliq maddilar we bularning insanlargha bolghan ziyini toghurluq bolmaqchi idi. qaytip kelgendin kiyin, filmning ishliguchisi Rechard nahayti chochugen asasta, "Biz Urumchidin eliwalghan bir osumluk postining Engliyede Radioaktipliq derijisni eniqlap chiqtuq. putun dohturhanidikiler heyran qaldi. bunchiwala yuquri ikenlikini men qati oylimighan ikenmen"digen idi. dimekchimenki, wetende hazir gheyri tughuluwatqan bowaqlar, bilinmigen kiseller bilen yash yash turup olep kitiwatqan qerindashlirimiz, hetta ozliri yashashqa mejbur bolghan eco-systimining radioaktipliq bilen bulghunishi netijiside, barghansiri sarghiyip, olum bilen jan talishiwatqan, dawalinishqa qudriti yar bermigen milyonlarche qerindishimiz del bu halaketning qurbanliridin ibaret. wetinimizdiki osumluk yipinchilirining azlap kitishi, qush turlirining kochup kitishi, kollerning qurup, asmandin yaghidighan seriq chang tuzanglarning pewquladde derijige berishi qatarliqlar, yene bu apetning netijiliridin ibaret. men Biolog bolghunum uchun, bu mesile taki oqughuchuluq dewrimdin bashlapla mingemni qurchilighan mesilierning birsi idi. shu seweptin, Engiliyelik Muhpirlar film ishlesh teklipi bilen men bilen uchrashqanda, men bu timini teklip qildim we filmmu del shu tima boyiche ishlinip chiqti. bu munasiwet bilen, gerche arimizda hichqanche qoyuq alaqe bolmighan sharaitta, mening teklipimni qobul qelip, hayatining hiyim hetirige qarimay tewekkulchilik bilen, bu filmning ishlinip chiqishi uchun asasliq rol oynighan Engiliyediki hormetlik Dostum Dohtur Enver Tohti ependige yene bir qetim aliy hormitimni bildurimen. helqimizning mana bu seriq apetning ziyinini esirler boyi tartidighanliqidek achchiq riyalliq bolsa her daim yurukumni puchilaydu. oqughuchilar herkiti mana bu halqiliq mesilini ozlirige shuar qelish bilen nahayti aqilane herket qilghan bolup, hitay hokumitining wetinimiz helqighe, wetinimizning mohitigha salghan buzghunchiliqigha nisbeten roshen haldiki naraziliqini ipadilep chiqqan. yuqarqi timilar, mana bugun aridin 19 yil otken bolsimu, yenila Sherqiy Turkistan dawasi bilen shughullunup kiliwatqan teshkilatlarning asasliq timiliridin ibaret bolup turuptu. bu digenlik shu waqitlardiki bu oqughuchilar herkiti we uning bashchilliri, wetinimizning omumi weziyitini nahayti yahshi kuzetken, mesililerning yiltizini bayqighan, helqimizning sezgurliklirige ortaq bolghan, hitayning jan tomurigha hujum qilalighan jesur oghlanlar bolup, bularning bu qehrimanliq ish izliri kelgusidiki kopligen qerindashlirimiz uchun nemune bolushqa dawal qelidu. 12-Dikabirning yashlar bayrimining resmi halda wetinimiz Sherqiy Turkistandimu tebriklinishi hemmimizning yurek arzusidin ibaret.
_________________________________________

Bu maqalini qayata élan qilish arqiliq, wetinimiz Sherqiytürkistanda 1985-yili 12-Dékabirda yüz bergen keng-külemlik oqughuchilar herkitini xatirleymiz we eyni yillardiki Oqughuchilar herkitige aktip qatnashqan we bügünki kündimu wetenning azatliqi hem milletning hürlüki üchün semimiyet we sewrichanliq, eqil-paraset we jasaret bilen küresh qiliwatqan, büyük dawayimizning birinchi sépide harmay-talmay izdiniwatqan hemsherililirimizdin qizghin hal soraymiz we bayramliq salam yollaymiz!
________Karakuyash Rédaksiyesi