Türkistan Muxtariyitidin Musteqil Türkiy Jumhuriyetlirighiche





Nebijan Tursun





Muqeddime



19-esirning axirlirida bix urup, 20-esirning bashlirida ghunche chiqarghan ortaq Türk döletchilik ghayisi sabiq Char Rusiye hökümranliqidiki Idil-Ural boyliridin tartip, taki Sherqiy Türkistan’ghiche bolghan bipayan Yawro-Asiya tupraqliridiki ilghar , meripetperwer we milletperwerler arisigha keng tarqaldi.

Türkchilik, yeni, ortaq Türk milliy kimliki chüshenchisi eslidin bir yuqiri ang-sewiye we chüshenche telep qilidighan idiologiye bolghanliqi üchün , Türkiy milliy kimlik topigha mensup bolghan olturaq we köchmen hayattiki barliq awam xelqlerning hemmisining uni birdinla qobul qilishi hem mezkur milliy idiologiye üchün ortaq qurban bérish yolini tallishi asan’gha chüshmeytti. Shundaq bolushigha qarimay, 20-esirning bashlirida Rusiyide padishahliq tüzümning aghdurulup, erkin pikir qilish sharaiti tughulup, démokratik islahat idiyiliri meydan’gha chiqqanda, Türkchilik idiyisini keng yéyish we mezkur idiyini asasiy menbe qilghan musteqil döletchilikni emelge ashurush üchün küresh qilish pursiti tughuldi. Qirimdin tartip, taki Idil-Ural boylirighiche, Kawkaziyidin tartip, Kaspi boyi we Qazaq dalasi hem Türkistan tupraqlirighiche bolghan keng jughrapiyilik boshluqta milliy oyghinish herikiti qozghilip, mezkur heriketning idéologiyilik asasi qanitini Türkchilik igilidi. Mezkur idiye Osmanli Türkliri, Ukrainiyidiki Qirim Tatarliri, Kawkaziyidiki Ezeri, Qumuq, Balqar we Qarachaylar, Idil-Uraldiki Tatar we Bashqurt hem gherbiy we Sherqiy Türkistandiki Uyghur, Özbék, Qazaq, Qirghiz, Qaraqalpaq qatarliq Türkiy xelqler arisigha téz yéyilip, ularning milliy we siyasiy idiyiliri terkibidin orun aldi.

20-esirning birinchi yérimida Yawro-Asiyadiki bir qanche impériyiler tarixiy wezipisini ada qilip, tarix sehipisidin chüshüp, bularning xarabiliri ornida yéngi jumhuriyetchilik idiyiliri jush urdi. Sherqiy Asiyada aldi bilen Manjularning Ching impériyisi ghulap, Sun Jungshen bashchiliqidiki Xitay milliy dölet idiyisini asasiy nezeriye qilghan xitay millitining hakimiyiti tiklendi. Arqidin Rusiyide padishahliq tüzüm aghdurulup, Char Rusiyining xarabisini asta-asta kommunistlar igilep, sotsiyalistik jumhuriyetler ittipaqi nami astidiki bir hakimmutleq dölet meydan’gha keldi. Shuning bile oxshash waqitta Osmanli impériyisi emeldin qaldurulup, uning nahayiti az bir qisim tupraqlirida Türkiye jumhuriyiti qed köterdi.

Yawro-Asiyadiki mezkur üch impériyining yoqilishi netijiside mezkur impériyilerning hökümranliqi astidiki nurghun xelqlerning mustemlikidin qutulush, azadliq we musteqilliq yoli échilghan bolup, Rusiye impériyisining hamiyliqi astidiki nahayiti az sandiki bir qisim Yawropa memliketliri toluq musteqilliqqe érishken bolsimu, lékin mutleq köp qisim milletler beribir Sowet Ittipaq dégen nam astidiki yéngi qizil impériyining hökümranliqi astida qaldi. Biraq, ular Char Rusiye dewridikidin perqliq halda öz milliy ittipaqdash we yaki aptonom jumhuriyetlik salahiyitige eriship, ikkinchi qedemde toluq musteqilliqqe érishishning qanuniy asasigha bolsimu ige boldi.

Ching impériyisining weyran bolushi oxshash uning bésiwalghan tupraqliridiki Uyghur, Tibet, Mongghul we jenub tereptiki bir qisim milletlerning qutulush we öz aldigha hakimiyet qurush pursiti ata qilghan bolsimu, emma bu pursettin peqet Mongghullarning shimaliy tereptiki qismila behrimen bolalidi. Tibetler bolsa, musteqil dölet kebi özini idare qildi. Bularning ichide eng teliyi kaj kelgini Uyghurlar bolup, peqet Qumul taghlirida Tömür xelipining qozghilang kötürüp, qisqa waqit mewjut bolghanliqini hésabqa almighanda, pütün Uyghur diyari özige kéliwatqan pursettin mehrum boldi. Osmanli impériyisining nurghun tupraqliri Yawropa döletlirining herbiy we siyasiy arilishishliri tüpeylidin qoldin ketti shuningdek eng axirida hazirqi Anatolu we Istanbul etrapini öz ichige alghan Türkiye tupriqida Türkiye jumhuriyiti dunyagha keldi.

Lékin, Ching impériyisi yiqilip, uning mutleq köp qisim xarabisida , bolupmu Sherqiy Türkistanda Xitay millitarstliri we milletchilirining öz hakimiyitini tiklishi , Char Rusiye aghdurulup, uning xarabisida, bolupmu Ottura Asiyada Sowet Rusiyisining öz hakimiyitini ornitishi asan’gha chüshmidi . Bu jeryanlar tolimu murekkep basquchlarni bashtin kechürgen bolup, bu ikki tereptin nurghunlighan insanning ölümi, xaniweyran bolushi bedilige emelge ashti.

Méning töwende otturigha qoymaqchi bolghinim, yéngi Sowét impériyisining sabiq Char Rusiye impériyisining xarabisi –Ottura Asiyada öz hakimiyiti tiklesh yolidiki küreshliri shuningdek Türkistan xelqlirining musteqilliq we ortaq Türkchilik idéologiyisi astida birlikke kelgen dölet qurush kürishining bashlinish nuqtisi hésablanghan Türkistan muxtariyiti heqqide bayan qilish we qismen yekünlerni chiqirishtin ibaret.



1. Char Rusiyining yimirilishidin tughulghan pursetler




1917-yili, féwralda Char padishah aghdurulghandin kéyin, Kérinskiy rehberlikidiki waqitliq hökümet hakimiyetni igilidi. Özlirini démokratik hakimiyet dep atap Rusiyini qashshaqliq we krizistin qutuldurushqa wede bergen Rusiye anarxist démokratliri téxi ghayisini emelge ashurmay turupla, pursetperes bolshéwiklar( kommunistlar) teripidin aghduruldi. 1916-yili, Türkistanning Tashkent we Ferghane wadisidiki Enjan qatarliq sheherlerni ziyaret qilip, hetta meschitlerge kirip, Yerlik musulman jamaetlirige ularning erkinlikini, démokratik hoquqlirini qolgha keltürüshige yardem béridighan hemde Char padishah hökümitining bu rayon’gha qaratqan qattiq we kemsitish siyasitini özgertishke küch chiqirish wedilirini bergen Kérinskiy pütün Rusiyining hakimiyitini igiligende bu wediliride heqqide jim turiwalghan bolushidin qet’iy nezer beribir aghdurulushtin qéchip qutulalmidi.

Bu waqitta Rusiyining chet milliy rayonlirida birlikke kelgen bir dölet terkibide qélish we yaki aptonomiyige ige bolush, yaki bolmisa dölet hoquqigha ige bolushni tallash mumkinchiliki tughuldi . Féwral inqilabidin sekkiz ay ötkendin kéyin, 1917-yili, öktebirde Lénin rehberlikidiki bolshéviklar Sanktpétérburgda siyasiy özgirish qozghap, ghelibe qilghandin kéyin, Rusiye, jümlidin insaniyet tarixi yéngi bir basquchqa , yeni, dunya ikki idéologiyilik lagérgha bölünüp, uzun yillar bir-biri bilen düshmenlishish shuningdek bir dölettiki bir millet, bir xelq ikki idéologiyilik éqim üchün bir-birining qénini töküp, ichki urush ichide xaniweyran bolushtek insaniyet tarixining eng esheddiy jahaletlik yillirini bashtin kechürdi.

Elwette, Rusiyidiki hakimiyet özgirishi peqet Türkiy xelqlerningla öz erkinlikini qolgha keltürüshi üchünla türtke bolghan emes, belki mezkur pursettin sabiq Char Rusiyining mustemlikiside bolghan barliq xelqlerning hemmisi dégüdek paydilinishqa tirishqan idi.
Rusiye kommunistliri deslepki waqitlarda uzun mezgil char Rusiye hökümranliqida yashighan Rus emes xelqlerni öz yénigha tartip, özining küchini ulghaytish we shu arqiliq ichki urushning ghelibisini qolgha keltürüp, öz hakimiyitini mustehkemlesh meqsitide “ Milletlerning öz teqdirini özliri belgilesh hoquqi” ni étirap qilip, “milletlerning xalisa ayrim dölet qurush “shoarini otturigha qoyghan idi. Bolshéwiklar 1917-yili, noyabirda hakimiyetni igilepla, Rusiyidiki milletlerning hoquqliri heqqide xitabname élan qilghan bolup, buningda milletlerning teng barawerliki, igilik hoquqi barliqi, ularning taki Rusiyidin ayrilip, özlirining musteqil dölet qurghiche bolghan öz teqdirini özliri hel qilish hoquqliri étirap qilidighanliqi jakarlan’ghan. Sowét hökümitining mundaq idiyini jakarlishidiki meqset Rusiyining barliq Rus emes milletlerdin terkip tapqan jayliridiki ahalilarning özliri terepke tartish arqiliq ijtimaiy asasini kéngeytishtin ibaret idi .

bu teshebbuslar Kawkaziye, Idil-Ural we Merkiziy Asiyadiki xelqlerge zor ilham bolghan bolup, char Rusiye impériyisi weyran bolghan hemde Ruslarning siyasiy qatlimida idéologiyilik bölünüsh kücheygen pursettin paydilan’ghan Türkiy xelqlerning ilghar ziyaliyliri Rusiyidin ayrilip, musteqil hakimiyet qurush pursiti piship yétildi dep hésablap, küresh sépigha atlandi.

Netijide, ilgiri- kéyin Kawkaziye, Ukrainiye, Bélarusiye we bashqa rayonlarda ayrim bölünme hakimiyetler meydan’gha keldi. Hetta, Rusiyining yiraq sherqliride Ruslar özliri qurghan ayrim jumhuriyetler bash kötürdi.

Mezkur pursettin eng ünümlük paydilan’ghanliri Latviye, Litwa, Estoniye, Finlandiye bolup, ular toluq musteqilliq jakarlap, öz musteqilliqini qoghdap qalalighan bolsimu, biraq Ukrainiye bashqa rayonlardiki bashqa yéngi hakimiyetler qaytidin Sowét Rusiyisining hökümranliqi astigha chüshüp qélip, öz musteqilliqlirini saqlap qalalmidi.

Bu waqittiki Merkiziy Asiya weziyiti shuningdin ibaretki, 1917-yili, féwralda Char padishah aghdurulghandin kéyin, char padishahning Türkistan ölkilik hökümiti emeldin qélip, uning ornigha waqitliq hökümet tesis qilindi we ishchilar uyushmisi quruldi. Mezkur waqitliq hökümetni pütünley Ruslarni öz ichige alghan yawropa milletliri igiligen bolup, Türkistan musulmanliri buning terkibidin orun almidi. Shu yili, Lénin rehberlikidiki Bolshéwiklarning ghelibe qilishi bilen teng Tashkenttiki kommunistlarmu qozghilang kötürüp, Sowét hakimiyiti qurdi.

Bolshéwiklar hakimiyetni qolgha alghandin kéyin, musulman awam puqraliri we bir qisim ziyaliyliri arisida kommunistik idiyini keng teshwiq qilip, melum sanda awam we kembeghel tebiqighe mensup kishilerni öz yénigha tartip, ular arisidin tunji kommunistlarni yétishtürdi. Mezkur yerlik kommunistlar bolsa, ustiliq bilen keship qilin’ghan “Musulman kommunistliri” dégen atalghu bilen atilip, ular üchün ayrim yachéykilar tesis qilinip, ularni bashquridighan ‘gha yerlik “musulman kommunistliri” din sékritarlar belgilendi.

Shuning bilen bir waqitta shu nuqtini tekitlesh zörürki, Char Rusiyining yimirilishi we kommunistlarning hakimiyetni igiligen deslepki chaghlirida Türkiy-musulman xelqlirining azadliqini we musteqil döletchilikini temin étishni meqset qilidighan türlük partiye –guruhlar, ammiwi we siyasiy jemiyetler hemde ishchilar we déhqanlar uyushmiliri meydan’gha kelgen bolup, bularning ichide milliy musteqilliq we güllinish idiyisige mensup, Rusiyide aliy maarip terbiyisi alghan Qazaq milletperwer ziyaliyliridin Axmet Baytursunof, Alixan Buykexanof we Mirjaqip Dulatof qatarliqlarning rehberlikidiki “Alash -Orda” partiyisi hem ularning rehberlikidiki Alash aptonomiye hökümiti, Buxarani baza qilghan we Türkiyide aliy maarip terbiyisi alghan Abdu Wahid Burhanof , Fitret , Osman Xojayéf qatarliq özbék-Tajik yashlirining bashlamchiliqidiki “ yash buxaraliqlar ” teshkilati, Xiwe xanliqini baza qilghan “Yash xiwelikler” partiyisi meydan’gha keldi. Bu guruppilar milletperwerlerge mensup bolup, ularda Türkiye hetta gherbke telpünetti .
bulardin bashqa yene Türkistan jedidlirining Tashkent qatarliq sheherlerde qurup, Türkistanning köp jaylirigha kéngeytken, Munewer Qari bashchiliqidiki Türkistanda xuddi, Türkiye, Iran, Afghanistan we yaki Misirdikige oxshash bir hakimiyetni qurushni ümid qilidighan “ shora-I islamiye” partiyisi, jedidlerge qarshi, qedemiychilikni terghip qilidighan, Türkistanda toluq sheriyet soti bolghan hemde Rusiye tewesidiki aptonom jumhuriyet bolushni teshebbus qilidighan, Sérali Lapin yétekchilikidiki küchlerning “Shoraiy ölüma” partiyisi qatarliq partiye we teshkilatlar merkiziy Asiya xelqlirining ijtimaiy-siyasiy hayatida muhim rol oynidi .

Bu waqitta yene Türkistanning bir qisimi hésablan’ghan Yette su wadisidiki Uyghur, Qazaq, Qirghiz, Tatar, özbék we Tungganlarmu teshkilatlargha uyushqan bolup, 1917-yilining april éyida Uyghurlarning “ Taranchi komitéti” tesis qilindi . Bu teshkilatni deslepte sodiger Abdusatorof isimlik kishi bashqurghan bolsa, uzun ötmey diniy ölüma Merup Mes ‘udi mezkur teshkilatning reislikini zimmisige aldi we Tungganlarning rehberliridin biri Shilaza Mayéf isimlik kishining bashchiliqida bir qisim Tungganlarni qobul qilip, teshkilat namini “ Taranchi-Tunggan komitéti “ dep özgertti .

Taranchilar , yeni, Uyghurlar mezkur komitét terkibidiki asasiy küch bolup, bu teshkilat Almuta we uning etrapida hemde Almutidin tartip taki Yerketkiche bolghan keng Uyghur yéza-qishlaqlirida tézdin yiltiz tartti, emma Yerkettiki Taranchi –Tunggan komitéti eng küchlük paaliyet asasi yaratqan bolup, bu tarmaqni ataqliq Uyghur ziyaliysi Hüseyin Yunusof bashqurghan . Lénin Rusiyisi bilen tighmu-tigh élishqan bu zat, kéyin Sowét hökümitining öch élishidin ensirep Ghuljigha qéchip ketkiche bolghan ariliqta Taranchi-Tunggan komitétining yette su oblastliq birleshmisining reisi bolup tonulghan idi. Uyghur jedidchilik éqimigha mensup, Merup Mes’udi bilen Hüseyin Yunusof 1918-yili Sowét hakimiyiti yette suda ornitilghanda, Uyghurlarni bu hakimiyetke boysunmasliqqa chaqirghan. Mes’udichilar yézilargha bérip, xelqni Sowétlerge qarshi qoralliq küresh élip bérish kérek dep teshwiqatlar élip barghan . Eyni dewrde Taranchi-Tunggan komitétining katipi bolghan, kéyinki meshhur Sowét Uyghur rehbiri Abdulla Rozibaqiyéfning qarishi boyiche alghanda, Taranchi komitétining ghayisi Uyghur xelqini 1864-yilidiki ili qozghilingining ghelibisi bilen ilhamlandurup, Ili sultanliqini eslige keltürüshni teshebbus qilghan. Biraq, Taranchi komitétining Sowétlerge qarshi teshebbusi netijiside bir qisim Uyghurlarning Sowét hakimiyiti jaylashqan Almuta qorghinigha hujum qilish weqesidin kéyin, qizil armiye 1918-yili, may éyida Uyghur mehellirige hujum qozghap, mexsus Uyghurlar üstidin qirghinchiliq élip bérip, 15-20 ming kishini öltürüshtek “ Atu pajiesi” kélip chiqqan idi.

Hüseyin Yunusofning kéyinki hayatida téximu ehmiyetlik bolup, u Ghuljigha qachqandin kéyin dawamliq türde Uyghurlarning aqartish we neshriyatchiliq ishliri bilen shughullan’ghan . U, Ili maarip jem’iyitining paaliyetlirige aktip qatnashqan bolup, 1934-yili, Shéng shisey hökümiti tesis qilin’ghanda, Xoja Niyaz Hajim qatarliqlar bilen birge ölkilik birleshme hökümetke qatnashqan shuningdek Shéng shisey teripidin Tashkentke oqughuchi ewetish heqqide Tashkent Ottura Asiya uniwérsitéti bilen sözlishishke ewetilip, Tashkent uniwérsitétining bashliqi bilen mexsus oqughuchi élip kélish mesiliside söhbetleshken . Belki, 1934-1937-yilidiki Shéngning üch qarar oqughuchini Tashkentke ewetishke ait alaqe ishlirini Rus tiligha pishshiq bilgen bu zat béjirgen bolushi mumkin. Epsuski, Stalinchilar, axiri özlirining kona reqibi Hüseyin Yunusofni Shéng shiseyning qoli bilen yoqatqan bolup, 1937-yili, Xoja Niyaz hajim qatarliq rehberler we ziyaliylar bilen birlikte öltürülgen. U ölüshtin ilgiri, Shéng shisey hökümitide wezipe ötep, Tashkentke ewetilgende, Uyghur alimi Burhan Qasimof bilen kop söhbetlerde bolghan hemde uninggha özining eyni waqitta Sowét hökümitige qarshi chiqqanliqidin pushman qilghanliqini bildürgen iken . Biraq, bu chaghda u téxi Stalinchilarning 1937-yiligha kelgende Xoja Niyaz hajim we Uyghur inqilabchilirigha bergen wedilirini bikar qilip, Shéng shiseyning qoli bilen özini öz ichige alghan, Sitalinchilarning aldishi bilen qoral tashlap, Shéng bilen hemkarliship, Ürümchige kélip, bashliqliq wezipilerni ötigen erbablarni öltüridighanliqini oylapmu baqmighan bolushi mumkin.

Hüseyin Yunusof we Merup Mes’udi bashchiliqidiki Taranchi-Tunggan komitéti Almutini merkez qilghan “ Omumiy musulmanlar Qurultiyi” ning tarmiqi bolghan bolup, “Omumiy musulmanlar qurultiyi” dep atalghan Almutida tesis qilin’ghan bu teshkilatni Tatarlardin Zeynidin Haji Tazidinof bashqurghan , Mezkur teshkilatning muddiasi Yette sudiki Uyghur, Qazaq, Qirghiz, Uyghur qatarliq Türkiy qowmlarni Merkiziy Rusiye, yeni Idil-Ural boyliridiki Tatarlarni asasiy gewde qilghan musulmanlarning milliy azadliq we oyghinish heriketliri bilen birleshtürüsh idi. Ular, Almutida omumiy musulmanlar namayishlirini teshkilligen bolup, ularning plakatliri Merkiziy Rusiyidiki Tatar burjaziyisining milliy medeniy aptonomiyisi toghrisidiki shoarliri bilen oxshash idi.

Yette Sudiki Qazaq, Uyghurlarni öz ichige alghan musulmanlar arisida Özbékler teshkilligen “Shoraiy islamiye” teshkilatining tesirimu küchlük bolup, ular arisida öz’ara alaqe we hemkarliq bar idi. Mezkur teshkilat Ferghane wadisidiki Shoraiy Islamiyining tarmiqi bolup, mewqe jehettin birdek idi.

Bu waqitta yene Yette Su rayonidiki Uyghurlar arisida Uyghurlarning kelgüsi teqdiri we azadliq mesililiride oxshimighan köz qarashlar mewjut bolup, beziler Shoraiy islamiyining teshebbuslirini qollisa, yene beziler Taranchi-Tunggan komitétining teshebbuslirini qollidi. Lékin, pütün Rusiye miqyasida dawamlishiwatqan hemde omumiy éqimgha aylan’ghan ishchilar, eskerler we dehqanlar bir teshkilatqa uyushush yüzlinishining tesiri astida bir qisim yéngiche maarip terbiyisi körgen hemde Tatar we Rus ishchilar hem ziyaliylar qoshuni bilen melum rewishte uchrashqan Uyghur ziyaliyliri we ishchilirimu Rusiyining bashqa jayliridikige oxshash ishchilar ittipaqini qurup, ishchi we emgekchi Uyghurlar küchi arqiliq hoquqlarni kapaletke ige qilmaqchi boldi. Netijide, 1917-yili, 5-mayda Almuta shehiride Bari Shaghabudinofning reisliki, Abdulla Rozibaqiyevning sékritarliqida “ Musulman ishchilirining birleshme ittipaqi” namliq bir teshkilat qurulup, qisqighina waqit ichide adem sani 600 ge yetti .

Bu teshkilatqa Taranchi-Tunggan komitétigha qatnashqan we kéyin uningdin ayrilghan bir qisim ziyaliylar aktip rol oynighan bolup, Abdulla Rozibaqiyéf, Sopi Zarwatof, Téyip Haji Sabitof, Yusuf Exmetof, Musa Roziyéf, Hemra Feridinof we bashqilar rehbiri xaraktérliq shexsler idi.

Shu waqitta yene Yerkette Ghapparof qatarliqlarning rehberlikide 400 neper, Uyghur, Rus we Qazaqtin terkip tapqan ishchilar ittipaqini qurulghan.

Bu kishilerning hemmisi 1918-yilidin keyin Yette su rayonidiki deslepki “musulman kommunistliri”gha aylan’ghan bolup, 1918-yilining béshida Yette su rayonida musulmanlarning 72 ezadin terkip tapqan tunji kommunistik partiye yachéykisi qurulghanda, mezkur yachéykining 44 neper ezasi Uyghur, 9 nepiri Qazaq, 18 nepiri Tatardin terkip tapqan bolup , Uyghurlar Yette sudiki deslepki we eng köp sanliq kommunistlardin bolghan idi.

Sowét hakimiyiti Yette suni öz ichige alghan barliq gherbiy Türkistanni igiligendin kéyin, Ishchilar ittipaqliridin bashqa teshkilatlar we partiyilerning hemmisige dégüdek ( bolshéwiklardin bashqa) “eksiyetchil”, “pan-islamist we pan-Türkist ” qalpiqi kiydürülüp, uning rehberliri jazalandi, kommunistlar bilen hemkarlashqanliri bolsa, eng axirida 1937-1938-yilidiki chong tazilashta bashqa kommunist rehberliri bilen birlikte yoqitildi.

1917-yilining béshidin taki 1918-yilighiche bolghan ariliqta merkiziy Asiyada yuqirqi teshkilatlar paaliyetlirini dawamlashturghandin sirt yene, 1917-yil, 3-ayda Tashkentte “musulman emgekchiliri ittipaqi” dep atalghan bir teshkilat quruldi. Arqidinla Rus kommunistlirining Türkistan Xelq Kommissarliri Kéngishi qurulghan bolup, Rus showinistik idiyisi bilen qorallan’ghan Rus kommunistlirining mezkur kéngishige yerlik xelqtin birmu eza qobul qilinmidi. Öktebir inqilabi ghelibe qilip, anche uzun ötmey, Tashkentte Türkistan ölkisi musulmanlirining 3-qétimliq qurultiyi chaqirilip, Türkistan’gha muxtariyet telep qilish pikirliri meydan’gha chüshken bolsimu, biraq, kommunistlarning qattiq qarshiliqigha duch keldi. Xelq Kommissarlar Kéngishi türkistan ning Rusiyidin ayrilishigha we yaki toluq aptonomiye élishigha esheddiy qarshi chiqqan bolup, bu emeliyette yerlik Türkiy xelqler bilen char Rusiye dewridin étibaren bu yerge köchüp kélip makanlashqan Ruslarning arisidiki ixtilapni ekis ettüretti. Türkistan hakimiyitini igiliwalghan Tashkenttiki Rus kommunistliri gerche özlirini pütun rayonni idare qilidighan hökümet dep jakarlisimu, biraq ularda milletchilik xahishliri küchlük bolghachqa Lénin rehberlikidiki Sankitpétérburg we Moskwani merkez qilghan Rusiye Bolshéwik dahiylirining Milletler teqdirini özliri belgilesh shoarlirigha ümid baghlighan yerlik xelqlerni hemkarlishish we yaki hakimiyetke qatnashturushtin néri tutup, ularning naraziliqini qozghighachqa yalghuz qaldi hemde Tashkenttin bashqa jaylarni idare qilishqa muweppeq bolalmidi. Milletchilik shu derijige barghanki, Rus kommunistliri Tashkentte tesis qilghan Turkistan sowét jumhuriyiti hökümitining 14 kishilik hey’et ezasining hemmisi Ruslar bolup, bu hökümet héyitige birmu yerlik millet kishisi kirgüzülmigen .

Türkistan milletperwerliri bilen Rus kommunistliri arisidiki Türkistanning teqdirige munasiwetlik küresh axirida Mustapa Choqay bashliq Türkistan milletperwerlirining Qoqanni baza qilip, Türkistanning milliy muxtariyet hökümitini qurup, özlirini Türkistanning qanunluq hökümiti dep jakarlash bilen Tashkenttiki Rus kommunist hökümitini étirap qilmidi. Biraq, Mustapa Choqay aq köngüllük bilen yenila Lenin we Stalin rehberlikidiki Bolshéviklarni Tashkenttiki kommunistlardin perqliq dep hésablap, Türkistan muxtariyitini waqtinche toluq musteqilliq élishtin ilgiri Rusiye sotsiyalistik fédératip jumhuriyitining terkibidiki aptonom hökümet dep élan qilghan shuningdek Sankitpétérburgning özlirini tonushini ümid qilghan bolsimu, emma, Moskwa bilen Tashkentning niyiti hem mahiyitining bir ikenlikini kéchikip chüshen’gen idi. Lékin, Mustapa Choqay Türkchilikning asaschiliridin biri Ismail Gaspiralining ghayisini medeniy yol bilen emes, siyasiy yol bilen emelge ashurushqa intilgen tunji Turkistan küreshchisi bolush süpiti bilen birinchi qétim barliq Türkiy qowmlarni birleshtürüp, birlikke kelgen milliy hakimiyet berpa qilishning sinaq-tejribisini emelge ashurdi. U Idil-Uraldin taki Qumulghiche bolghan jughrapiyilik boshluqni bir étnik-siyasiy gewdige aylandurushni meqset qilghan Turk milletperwerlirining gayiwi arzu-armanlirining réalliqqa aylinish mumkinchiliki barliqini ispatlap qalmastin belki, Türkistanning hama Rus hökümranliqidin qutulup, musteqilliq yoligha mangidighanliqi we axirida musteqil döletchiliklerning qed kötüridighanliqini aldin perez qildi we ishenchisini ömrining axirighiche yoqatmidi.

Mustapa Choqay sinaq qilghan tunji ortaq zamaniwi Türkistan hökümiti gerche peqet 60 nechche künla mewjut bolup turalighan bolsimu, biraq 74 yil ötkendin kéyin, 60 nechche künlük mezkur bowaq hökümetning meniwi xarabisi üstide musteqil jumhuriyetler meydan’gha keldi. Belki, Mustapa Choqay bashliq minglighan, yüz minglighan Türkistan küreshchilirining rohi buningdin xush bolghan bolushi mumkin. Biraq, ularning rohliri mezkur ghaye üstide ortaq Türkistan emes, belki öz’ara ayrimichiliq, menmenilik we mehelliwi niza urughliri chéchilip, bir-biridin barghanséri yiraqlishiwatqan hazirqi réalliqtiki Türkistanni körgende qanchilik qoruniwatqanliqini bir Allah bilidu.

20-esirning 20-yillirighiche Mustapa Choqay bashchiliqidiki Türkistan hökümitining ilhami bilen pütün Türkistan, Idil-Ural , Kawkaziye we Qazaq dalalirida ilgiri kéyin bir qatar Türkchilik, milliy azadliq idiyiliri bilen yughurulghan Tatar-Bashqurt milliy hökümiti, Ezerbeyjan Jumhuriyiti, Alash Orda Muxtariyet hökümiti Buxara Xelq Jumhuriyiti, Xarezim Xelq jumhuriyiti qatarliq hakimiyetler meydan’gha kelgen bolsimu, biraq axirida künsayin qudret tapqan Sowét Rusiyisining herbiy-siyasiy hujumliri astida weyran bolup we yaki emeldin qaldurulup, Sowét Rusiyisining terkibi qismigha qétilip ketti.

Türkistanning sherqiy qismida bolsa, taki 1931-yilighiche jahalet hokum sürüp, Uyghur xelqi Yang Zéngshingning “ töwe istighbar hujrisi”da olturup oylap tapqan “dötleshtürüsh” , “ bir-birige sélish”, we “qoshna ellerdiki özgirishlerning tesirini meschitler arqiliq tosush” qatarliq bir yürüsh hiyle-neyrengliridin mest bolup, dunyadin bixewer , bixaraman uyqida yétishqa mejbur bolghan, sirtqi dunyadiki alemshumul özgirishlerdin xewer tépip, millitining qashshaqliqidin wujudi örten’gen az sandiki milletperwerlirining “Oyghan Uyghur!”dégen xitablirini anglimighan idi.

Ene shularning arisida baldur oyghan’ghan Uyghurlardin biri Muhemmed Imin Bughraning shu dewr heqqidiki teswiri boyiche alghanda, xelqning oyghinishi we güllinishi xalimaydighan hökümet we yurtning nopuzluq menpeetperestliri millitini oyghitishqa intilgen kishilerni , ziyaliylarni dawamliq közitip turghanliqtin ularning xelqni oyghitishqa ait pikirlerni éghizdin chiqirishi ölüm bilen teng idi, Yurtning nopuzluq axunliri bay we begliri Yang Zéngshingning siyasitidin bek razi bolushti. Chin hökümranliridin bu chaqqiche héchqandaq bir kengchllikkni körmigen bu kishiler uni semimiy bir islam himayichisi we insapliq hökümdar dep qaridi .
Bughra éytqandek ene shu nadanliq tüpeylidin, Turkistan muxtariyiti dunyagha kelgende, bir qanche milyon Uyghur xelqi oz qoshnisi Perghanide boluwatqan özgirishlerdin bixewer nadanliq, uyqa ichide yatqan bolup, Yang Zéngshing özining bir qanche ming kishilik epyunkesh eskerliri bilen bir qanche milyon Uyghurni koldurlitip xatirjem idare qilishqa muweppeq boldi.

Qeshqeriyining nahiyiliride peqet bir Xitay hakim özining bir qanche on neper eskiri bilen bir qanche yüz ming ademni bashqurdi. Qisqisi, Yang jyangjün Uyghurlarni esker bilen hiyle bilen sehirlep tashlighan bolushi mumkin.

Lékin, her qandaq qarangghu kéche haman axirlishidu, her qandaq shérin uyqa haman tügeydu, her qanche Uyquchan insan haman bir küni uxliyalmas bolidu, shundaq iken, 1931-yili, 2-ayda Qumul taghlirida étilghan oq awazi uyquchan insanlarni oyghitiwetti, tanggha telmürüp uxlimay yatqanlarni ornidin turghuziwetti, her qachan segek we heriket ichide yürgen oghlanlarni erkinlik küresh meydanining birinchi sépigha atlandurdi.

Netijide, Idil-Ural, Kawkaziye we Gherbiy Türkistanda öchürülginige on nechche yillar bolghan ortaq Türkistan yan’ghini qaytidin Tarim-Jungghariye-Qumul wadilirida lawuldap, Mustapa Choqay tesis qilghan Türkistan muxtariyet hökümitining yéngi nusxisi- Sherqiy Türkistan Jumhuriyiti dunyagha keldi. Qeshqerde qurulghan bu jumhuriyet Parizhda siyasiy hijrette yashawatqan Qazaq perzenti Mustapa Choqayning ümid shamliri öchey dep qélip, xirelishiwatqan qelbini yorutqan shuningdek özi talliwalghan ghayining haman bir küni réalliqqa aylinidighanliqigha ishendürgen idi.



2. Ortaq Türkistan arzusining tunji réali




Eslide Rusiye dumasining musulmanlardin teyinlen’gen ezasiliq salahiti bilen Rusiye musulmanlirining hoquqlirini qoghdash üchün küresh qilip, melum derijide siyasiy küresh tejribisige ige bolghan qanunshunas Mustapa Choqay hem uning meslekdashliri Tashkenttiki kommunistlarning zorawanliqigha qet’iy boysunmay, 1917-yili, 9-12-dekabir künliri , “shorai islamiye” teshkilatining rehberlikide Qoqan shehiride 4-qétimliq Türkistan musulmanlirining qurultiyini chaqirdi. Bu qurultaygha her qaysi jaylardin 200 din artuq wekil qatnashqan bolup, wekillerning awaz bérishi bilen Türkistan muxtariyiti qurulghanliqi jakarlandi.

Char Rusiye hökümranliqidiki Tashkentni merkez qilghan Türkistan ölkisining tewelikige hazirqi Özbékistan, Qirghizistan, Türkmenistan, Tajikistan we Qazaqistanning bir qisimi kirgen bolup, emma, 1865-yili Türkistan général gubérnatorluqi tesis qilin’ghandin kéyin taki 1918-yilighiche bolghan ariliqta ottura Asiyada Türkistan ölkilik hökümitidin bashqa yene Buxara rayonini idare qilidighan Buxara emirliki, Xarezim rayonini idare qilidighan Xiwe xanliqi mewjut bolup, qalghan jaylarning hemmiside oblast tesis qilin’ghan. Yuqiriqi ikki xanliq Rusiye teripidin bésiwélin’ghan bolup, Char Rusiyining hamiyliqi astidiki hakimiyetler idi. Rusiye hökümiti bu ikki xanliqning tashqi alaqilirinila kontrol qilghan bolup, ichki ishlirigha, idare shekillirige arilashmaytti .

Sabiq Sowét ittipaqi dewridiki ottura Asiya mutexessisi Ghapparofning melumatiche, 1913-yilidiki Rusiyining sanliq melumati boyiche alghanda, Buxara emirliki we Xiwe xanliqini oz ichige almighan pütün Türkistan ahalisi 9.5 milyon bolup, bularming ichide Türkler 88.4%ni, Tajiklar 6.9%ni, Ruslar 3,7%ni teshkil qilghan .

Yene bir yerlik mutexessis Shemshidinofning mezkur nisbetni milletler boyiche ayrishi boyiche alghanda,
Bu waqitlardiki ahalining 39.2% ni özbékler, 19.5%ni Qazaqlar, 13.5%ni Qirghizlar, 9.1%ni Tajiklar, 4.9%ni Türkmenler, 1.3% ni Qaraqalpaqlar, 1%ni Uyghurlar teshkil qilghan . Bundaq bolghandimu, Türkiy xelqler 80% etrapida bolup chiqidu.

Mustapa Choqay qatarliq Türkistan milletperwerliri birlikte tesis qilghan Türkistan muxtariyiti hökümiti mana shundaq étnik tewelik jehettin Türkiy xelqler 88% igiligen pütün Türkistanning qanunluq hökümiti süpitide meydan’gha chiqip, bu zéminidiki xelqlerning menpeetlirini qoghdash we kapaletke ige qilishni meqset qilghan tunji urunush idi.

Mezkur hökümet Qoqanda qurulup, shu yerni baza qilghanliqi üchün Qoqan hökümiti depmu ataldi. Lékin, Türkistan muxtariyiti dep atilish adetke aylan’ghan idi. 9-12-dekabir künliridiki qurultay netijiside qurulghan Türkistan muxtariyet hökümitining hökümet orgini we qanun hakimiyet orgini “ waqitliq xelq kéngishi “ saylap chiqilghan bolup, buninggha 54 adem eza boldi, hökümet terkibi 12 ezadin terkip tapti. Türkistanliqlar Tashkenttiki Rus milletchi kommunistlirigha qarighanda, démokratik bir usul hem chare qollan’ghan bolup, 54 kishilik xelq kéngishining 36 neper ezasi yerlik milletlerdin , 18 nepiri Ruslardin terkip tapti .

Türkistan muxtariyiti 1918-yili, 20-martta resmiy parlamént tesis qilish we parlamént ezalirini xelq yoshurun awaz bérish arqiliq saylash, parlamént ezalirining uchtin ikki qisimini musulmanlardin, üchtin bir qisimini bashqa musulman emes xelqlerdin teyinlesh qarar qilin’ghan .

Türkistan muxtariyiti hökümitining reislikige deslepte, Rusiye dölet dumasining sabiq ezasi, injénér, Qazaqlardin kélip chiqqan Muhemmedjan Tinishpayév , muawinlikige Tatarlardin qanunshunas islam Shagiaxmetov saylan’ghan.

Mustapa Choqay hökümetning tashqi ishlar minisirliqigha, Magdi Chanishéf (Tatar) herbiy kéngeshning reislikige, özbéklerdin Ebeydulla Xoja jamaet xewpsizlik ministiriliqigha, agronom Hidayetbek Yurghulli Agha yer we su ishliri ministiriliqigha, Abidjan Maxmud ishlepchiqirish ministiriliqigha, Qazaqlardin qanunshunas Abduraxman bel Urazay ichki ishlar muasin ministiriliqigha, yehudiylardin Solomon Gérsféld maliye ministiriliqigha, özbéklerdin Kichik Érgesh qoralliq küchlerning qomandanliqigha teyinlen’gen .

Bulardin bashqa yene, Abidjan Maxmud Qoqan sheher ichki ishlar ornining muawin reislikige, Mir Adil Merghilan we Ferghane wilayiti kéngishining reislikige, Nasirxan Namen’gan wekillikige saylandi.

Türkistan muxtariyet hökümitini teshkilligenlerning mutleq köp qisimi eyni waqittiki Türkiy xelqler arisidin yétiship chiqqan aliy melumatliq ziyaliylar bolup, ularning köpinchisi Rusiye, Türkiyide aliy maarip terbiyisi körgen . Ularning arisida Rusiyidiki uniwérsitétlarning mexsus qanunshunasliq fakultétlirini tamamlighanlar hem Rusiye dumasining ezasi bolghanlar bar bolup, Hökümet reisi Türkiy xelqler arisidin yétiship chiqqan tunji tömür yol yasash injénéri bolush süpiti bilen xelq ichide zor abroy qazan’ghan hemde Qazaq dalasigha wakaliten Rusiye dumasining ezasi bolup saylan’ghan erbab idi .

Lékin, uzun ötmey Qoqan hökümitining ichki qismida pikir ixtilap kélip chiqqan bolup, hökümet reisi Muhemmedjan Tinishpayév terepdarliri bilen Mustapa Choqay terepdarliri arisida Türkistan muxtariyitining pütünley Rusiyidin ayrilish we yaki waqtinche Rusiye terkibidiki muxtariyet süpitide qélish shuningdek Tashkenttiki kommunist hökümitini étirap qilish yaki qilmasliq mesililiride pikir ixtilapi kélip chiqqan.

Uning üstige yene Türkistan hökümitining terkibimu biraz murekkep bolup, Türkistanning kelgüsi teqdirini belgileshte Rusiye , Türkiye we Gérmaniye –Yawropa terepdarliqini tutidighan türlük köz qarashlar mewjut idi.

Bularning arisida yene jedidchiler we qedimiychilerning pikir ixtilapimu öz küchini körsitishke bashlighan bolsimu, emma ularning bolshéviklar we Tashkent hakimiyitini igiligen Rus kommunistlirining milletchilikige qarshi meydani ortaqliqqa ige idi. Emma, bu ikki partiyining ziddiyiti küchlük bolup, Mustapa Choqay ularning arisidiki ziddiyetning Türkistan muxtariyet hökümitining küchiyishige selbiy tesir yetküzgenlikini tenqid qilghan .

Muhemmedjan Tinishpayév qatarliqlar bolsa, Mustapa Choqay qatarliqlarning Tashkenttiki Rus kommunist hakimiyitige qattiq muamile qilishigha narazi bolghan, U hökümetning bezi qararlirining Tashkenttiki Rus bolshévikliri bilen arining buzulushigha seweb bolidu dep qarap, 1918-yili, yanwarning otturlirida hökümet reislikidin istipa berdi .

Muhemmejan Tinishbayév istipa bergendin kéyin kéngeshning saylishi bilen Mustapa Choqay hökümet reisi bolup wezipe tapshuruwaldi. Mustapa Choqay wezipe tapshuruwalghandin kéyin, Qoqandiki Türkistan ishchi-déhqanlar qurultiyi Türkistan muxtariyet hökümitini resmiy étirap qilidighanliqini bildürüp, Sankitpétérburgdiki Sowét merkiziy hökümitige télégramma yollidi. Qurultayning merkezge yollighan bayanatida merkezdin Tashkenttiki chet’ellik herbiy küchlerning yardimi bilen hakimiyetni tartiwélip, özini hökümet élan qilghan Sowét xelq kommissarlirini tarqitiwétish telep qilin’ghan.

Biraq, eyni waqittiki Sowét hökümitining milletler ishlirigha mes’ul rehbiri Yosif Stalin ulargha jawab bérip,” yerlik kéngeshler öz ichki ishlirida muxtariyetke ige, eger Türkistandiki déhqan we ishchilar qoralliq küchke ige bolsanglar, chet’ellik dep bilgen Tashkent Sowét xelq komissarlirini tarqitinglar” dep qoralsiz Türkistanliqlarni qorallan’ghan muntizim küchke ige Tashkenttiki bolshéviklargha qarshi urush qilishqa chaqirghan. Emeliyette, bu Stalinning taktikisidin ibaret bolup, ular héchqachan Tashkenttiki bolshéviklar hakimiyitining yimirilishi xalimaytti.

Mustapa Choqay terepdarliri bir tereptin Lénin qatarliqlarning milletlerning öz teqdirini özliri belgilesh chaqiriqlirigha ishense, yene bir tereptin Rusiye kommunistlirining qudretlik herbiy küchi we özlirining döletni idare qilidighan kadirlar qoshuni jehettin téxi piship yétilmigen, herbiy-iqtisadiy jehetlerdin ajiz ikenlikidin ibaret réalliqni nezerge élip, waqtinche Rusiye démokratik fédératip jumhuriyiti terkibide turushni teshebbus qilghan idi. u özining bu pikirining kélip chiqish sewebini chüshendürüp, “ toluq musteqil dölet qurush asan emes, chünki, buning üchün kadirlar yoq we tejribe yoq, eng muhimi kelgüsi muxtariyetni qoghdaydighan armiye yoq. Rusiye gerche ajizlashqandek bolsimu, lékin bizdin nahayiti küchlük . biz rusiye bilen tinch we dostane ötüshimiz lazim. Buni jughrapiyimiz belgilimekte. Men Sowétlerning siyasitini qobul qilmaymen, emma bolshéviklarning weyran qilish küchining barliqigha ishinimen” dégen.

Biraq, Qoqan hökümiti Türkistanning teqdiri we tashqi siyasiy yönilishi, sowét kommunistlar hökümitige qandaq muamile tutush mesiliside téxi birlikke kelgen siyasiy yönilishke ige bolalmidi. Bundaq ehwal astida “shoraiy ölüma” namliq jedidchilerge qarshi, qoyuq diniy pikirge ige teshkilat Türkistan muxtariyet hökümiti terkibige kirishni ret qilip, Türkistan hökümitining ammiwi jehettin ajizlishishidiki amillarning birige aylandi. Biraq, Türkistan muxtariyiti Türkistandiki keng xelqning qollishigha érishken bolup, 1917-yili, 13-dekabir küni Tashkentte Turkistan muxtariyitini qollash namayishi bolghanda, Kommunistik hökümetning oqqa tutup, basturushigha uchrighan. Choqay bu künni matem küni qilip békitken .

Her türlük ziddiyetlerni nezerge alghan Mustapa Choqay bashchiliqidiki hökümet 1918-yili, mart éyida démokratik saylam arqiliq parlamént tesis qilish we parlamént terkibige yerlik musulman xelqler we bashqa milletlerning wekillirinimu kirgüzüp, Türkistanda tunji parlamént arqiliq hakimiyetni idare qilish sistémisini barliqqa keltürüshni pilanlidi. Biraq, Türkistan muxtariyitining Tashkenttiki Komissarlar Sowétini étirap qilmay, öz aldigha pütün Türkistanni birlikke keltürgen bir döletke aylandurushqa intilishi Rusiye bolshéviklirining ghezipini qozghidi. Tashkenttiki kommunistlar hakimiyiti Mustapa Choqayni Türkistan muxtariyitidin waz kéchip, Sowét hakimiyitige boysunushni teshebbus qilip, uninggha aliy mertiwe béridighanliq heqqide yumshaq we qattiq charilerni qollan’ghan bolsimu, lékin buni ret qildi.




3. Qet’iy tiz pükmey ölüsh –Türkistan milletperwerlirining talliwalghan yoli




Tashkenttiki Rus bolshéwikliri Mustapa Choqaydin özlirini Türkistanning qanuniy hökümiti dep tonush, Qoqan hökümitini emeldin qaldurush, qollardiki qoral-yaraqlarni yighishturup tapshurush, Mustapa Choqayning derhal teslim bolushi heqqide Qoqan hökümitige oltumatum tapshurdi. Biraq, Choqay bu oltumatumni qet’iy ret qildi. Eng axirida Tashkenttiki qizil armiye Qoqan shehiri bosughisigha yétip kélip, sheherni qatmu-qat qorshawgha alghandin kéyin, axirqi qétim Türkistan hökümitini bikar qilishqa, eger undaq bolmighanda, qoral küchi bilen boysundurighanliqi heqqide agahlandurush berdi. Mustapa Choqay, héchqandaq muntizim qoralliq küchge ige bolmighanliqigha qarimay, ilghar qorallar we top zembirekler bilen qorallan’ghan atliq we piyade qizil eskerlerning heywisi aldida oxshashla tiz pükmidi. U, teslim bolush we Rus bolshéwiklirining Türkistanliqlar üstidiki hökümranliqini étirap qilishni özi üchün bir milliy xiyanet dep bildi .

Lénin we Stalin qatarliq Sowét bolshéviklirining deslepki azadliq wedilirige ümid baghlighan Türkistan muxtariyetchiliri Qoqan shehiride yüksek arzu-armanliri üchün qolidin kelgen tirishchanliqlarning hemmisini körsitiwatqan peytte, Lénin rehberlikidiki sowét Rusiyisi hökümiti Türkistan muxtariyet hökümitini yoqitish üchün jiddiy heriketke ötken bolup, mexpiy türde Tashkenttiki Bolshéviklar hakimiyitige herbiy küchlirini ewetip, Türkistan muxtariyitini yoqitish üchün teyyarliq qiliwatatti. Moskwa 11 poyizda zembirekler bilen qorallan’ghan qizil armiye qoshunini Tashkentke ewetti . Moskwadin kelgen mezkur zor qoshun Tashkenttiki qizil armiye qoshuni we ermenlerning yerlik qoralliq guruppiliri bilen qoshulup, 1918-yili, 9-yanwar küni général Osipovning qomandanliqida Qoqan’gha hujum bashlidi. 29-yanwar küni Qoqan weyran qilindi, eyni waqittiki Qoqan ahalisi 150 ming bolup, peqet 60 ming adem éship qélip, qalghanliri öldi we yaki qéchip ketti, hetta 4-7-féwral künliridiki jenglerdila 15 ming adem öltürüldi . Qizil eskerler we ulargha yardem bergen Ermeniler sheherde chong qetliam elip bardi .

Qizil armiyining hujumlirida Qoqan shehiridiki köpligen binalar, basmixana, doxturxana, meschit we medrise qatarliqlar weyran qiliwétilgen . Qoqan shehiridiki 11 ming qora-jay, 37 meschit,11 medrise we banka, magazin, soda dukanliri we bazarlar hem mektepler köyüp külgen aylan’ghan . Sheherning uchtin bir qisimi xarabigha aylan’ghan.

“Ulugh Turkistan” gézitining 1918-yili, 2-aprildiki sanida “hazir minglighan Qoqanliqlar kiyim-kécheksiz, yémeksiz we qansiz halette qaldi bundaq ehwal hetta urushtin kéyinmu bolmaydu. ölgenlerning éniq sani melum emes. Buningdin bashqa köpligen ademler esirge élin’ghan bolup, bularning ichide hökümet ezalirimu bar” Dep yézilghan.

Qoqan hujumida bolshéviklar zembireklerni ishqa sélipla qalmastin belki yene ayropilanlarni ishqa salghan. Netijide 10 mingdin artuq tinch ahale ölgen .

üch kün’ge sozulghan qattiq bombardiman , hujum we kocha jengliridin kéyin qizil armiye Qoqan shehirini ishghal qilip, keng kölemlik qirghin élip bardi. Qoqan shehiride élip bérilghan qetliam we weyran qilishning neqeder dehshetlik bolghanliqining ipadilirini Elixan Töre Saghunimu özining weqe yüz bérip besh –alte yil ötkendin kéyin Qoqangha qilghan sepiride körgen we hes qilghanliqini xatirilesh bilen mezkur qirghinchiliqni ottura esirdiki Chinggizxan istilachilirining Ottura Asiyada élip barghan weyran qilishidin qélishmaydighanliqini eskertidu .

Shu qirghinchiliqtin kéyin, Qoqanning ahalisi biraqla azlap ketken bolup, Qoqanning ahalisi 1897-yili, 120 ming bolghan bolsa, 1926-yili 69 minggha chüshüp qalghan.

Qoqanning weyran qilinishigha ait matériyallarda Qoqanning zadi qachan élin’ghanliqining küni éniq emes, bezide Ruslarning hujumining 6-fewralda bashlan’ghanliqi yézilidu. Beziler 9-yanwarda bolghanliqini körsitidu . Emma, Sowét ittipaqining resmiy höjjetliride qizil eskerlerning axirqi qétim Qoqan shehirige 19-féwral hujum qilghanliqi, Irgeshke teslim bolush oltumatumi tapshurulghanda uning ret qilghanliqi hemde 22-fewral küni ularning tel-töküs yoqitilghanliqi yézilidu. Omumen qilip éytqanda, Rus qizil armiyisi Qoqan hökümitini deslepte tarmar qilghan bolsimu, lékin Irgesh bashchiliqidiki qalduq küch axirghiche Qoqanni qoghdap, urush uzungha sozulghan bolushi mumkin. Irgesh kéyinki waqitlarda uzun’gha sozulghan qoralliq qarshiliq herikitini dawamlashturghan .

Qoqanni ishghal qilish urushi dep atalghan mezkur urush Bolshéwiklarning hakimiyetni igiligendin kéyin élip barghan bir qétimliq eng dehshetlik, weyran qilish xaraktérliq herbiy hujumi bolup, Uning dehshitidin hetta Léninmu epsuslinishqa mejbur bolghan , gerche u astiritin Tashkent kommunistlirini qollap, Türkistan muxtariyitini yoqitish üchün heriket qilghanliqini ashkarilimighan bolsimu, biraq ottura Asiyada ishqa ashurulghan bu dehshetlerge köz yumushqa amalsiz qalghan. Chünki, uning neziride Kommunistlar téxi pütün Rusiyide ghelibe qazanmighan ehwal astida kommunistlarning xelq ichide melum abroygha ige bolushini xalaytti xalas. Léninning 1918-yili, april éyida ottura asiyada yüz bergen weqeler heqqide Türkistan kommunistlirining rehberliridin biri P.A. Kobzovgha yazghan xétide “ Tashkent kommunistliri sotsiyalist-inqilabchilarning tesiri astida dötlerche qiliq qildi. Jümlidin ular özliri bilmeydighan pütünley sotsiyallashturush élip bardi. Urush bilen Buxara élinip, nomusluq Kolésof tinchliq kélishimi tüzüldi. Enjanliq dashnaqlar bilen, yeni ikkinchi intérnatsiyonalchilar bilen ittipaqdashliq kélishimu tüzülüp, Qoqanni gumran qildi..” dep yézish arqiliq Türkistandiki Rus bolshéwiklirini tenqid qilghan idi.

Mustapa Choqay bashliq bir qisim hökümet rehberliri qéchip qutuldi. Zor kop sanliqi kommunistlar teripidin qolgha élinip, étip öltürüldi. Gerche bolshéviklar Türkistan muxtariyitini yoqatqan bolsimu, lékin taki 1930-yillarghiche bolghan on neche yilliq qarshiliq heriketlirige duch kelgen bolup, Sowét hökümiti Türkistan xelqining qoralliq qarshiliq heriketlirini “basmichilar” herikiti dep atap, bu omumiy xelq qoralliq herikitini basturush üchün M.Frunzining qomandanliqida 200 ming etrapida qizil armiye eskiriy küchini ishqa saldi. Kéyinki waqitlarda Qizil armiye Buxara tewelikide Enwer Pasha qoshunlirining qattiq qarshiliqlirigha duch kelgen bolup, atalmish basmichilarning eng axirqi küchi taki 1930-yillarning bashlirighiche qizil armiyini parakende qildi. Axirqi qoralliq Özbék, Qirghiz we bashqa xelq pidakarliri Pamir –Tengri taghliridin ötüp, Uyghur diyarigha kélip, 1931-1934-yillirighiche bolghan ariliqta dawamlashan milliy istiqlaliyet inqilabigha ishtirak qildi. Qirghizlardin Chipaq qazi we Janibek, özbéklerdin Sétiwaldijan we Yüsüpjan qur béshi qatarliqlar hemde ularning bir qisim esker we komandirliri shuningdek Sherqiy Türkistan islam jumhuriyiti hökümitige ishtirak qilghan bir qisim memuriy we medeniy-maarip hem bashqa sahediki Özbékler ene shu Türkistan muxtariyitini körgen we Sowét Rusiyisini özlirining düshmini hésablighan kishiler bolup, ular Qeshqerde qurulghan Sherqiy Türkistan jumhuriyitini özlirining axirqi hayatliq we qutulush yoli dep hésablighan idi. Stalinning Sherqiy Türkistan Islam jumhuriyitini yoqitishi emeliyette ene shu Türkistan muxtariyitining eng axirqi qalduq tesirini tazilashidin ibaret idi xalas! Sowét Rusiyisi Gherbiy Türkistanda Türkistan atalghusi emeldin qaldurup, uni düshmen atalghu katégoriyisige kirgüzüp , bu yurtni aran tinjitqan chaghda, qoshna Sherqiy Türkistanda mezkur atalghu bilen yéngidin Türkchilik we Islamiy idiye bilen qorallan’ghan, uning üstige Stalinning esheddiy düshmenlirini qobul qilghan bir hökümetning qurulushigha qandaqmu chidap turalisun?



Xatime




Türkistan muxtariyiti tarix sehipisi kirip kétish bilen tallighan yolidin yanmay, 13 yil ötkendin kéyin Yawropa tupraqlirida yenila shu ghayisi yolida siyasiy teshwiqat kürishini dawamlashturghan Mustapa Choqay bashliq Türkistan küreshchiliri 1917-yilidiki özlirining 64 künlük ömri qisqa hökümitini séghinip, özlirining ilgiri saddilarche muxtariyet yolini tallighanliqidin epsuslinip, özlirining küresh musapisi we axirqi ghayisi heqqide mundaq xulase chiqarghan “ Türkistan muxtariyet hökümiti yiqildi , buning bilen teng muxtariyet pikri yiqildi, yoqaldi. bügün yalghuz istiqlal, musteqil Turkistan pikri hakimdur” .

Mustapa Choqay bashliq ortaq Turkistan üchün küresh qilghuchilarning küreshliri Gitlér Gérmaniyisining dunyawi urushigha toghra keldi. Ular Gitlérning özlirining kona düshmini Sowét ittipaqini weyran qiliwatqan menzirsidin qanchilik hozurlan’ghanliqi namelum. Biraq, ortaq Türkistan üchün küresh qilishtin ibaret Sowét ittipaqi esheddiy och köridighan bir idiyining mewjutluqi Gitlérni téximu bekrek hozurlandurghanliqi melum. 1941-1945-yilliri Gitlér Gérmaniyisi bu idiyidin paydilinip, Sowét ittipaqini üzül-késil gumran qilmaqchi bolup, bir qanche yuz ming ottura Asiyaliq , Kawkaziyilik ,Idil-Uralliq Türkiy qénigha mensup erkeklerdin qoshun teshkilligen, Mustapa Choqay, Weli Qeyumxan qatarliq erbablar Gitlérning yardimi astidiki kelgüsi Türkistan hökümitini köridighanliqigha ümid baghlighan bolsimu, emma Mustapa Choqay her qandaq irqichi hökümettin héchqachan yaxshiliq kelmeydighanliqini aldin hes qilghan bolsimu, biraq taki hazirghiche éniq bolmighan sirliq ölüm tüpeylidin bu dunyadiki küreshliridin ayrilghan idi.

Mustapa Choqay qatarliq Türkistan ezimetliri buningdin 90 nechche yil ilgiri bir-birini étnik jehettin héch ayrimay, ortaq bir dölet üchün küresh meydanigha chiqip, özliridin küchlük reqiplirige tiz pükmey, ularning top-zembirekliri astidiki teslim bolush oltumatomlirini ret qilip, özlirige ölüm we xaniweyranchiliq yolini talliwalghan idi. Ularning musteqilliq ghayisi ortaq Türk bayriqi astida emes, ayrim –ayrim milliy bayraqlar astida emelge ashqan bu künlerde “men palanchi, sen pokunchi, séningdin men ulugh, sen kim, men kim? Mehmut Qeshqiri bizning, Nawayi bizning, Biz Manasning ewladi, biz Emir Timurning ewladi, Abay bovimiz eng ulugh, Ottura Asiyada biz nochi” Dégen tar we mehelliwi milletchilikler ewji aldi. Ottura Asiyaning bugünki kündiki mezkur réalliqi bu xelqlerning téxi eshu 90 yil ilgiri Turkistan muxtariyitini qurghan ejdadlirichilik ilgharliqqa, aliy chüshenchige we ang-tepekkürge yételmigenliki, belki 21-esirge xas yéngiliqlardin behrimen bolsimu, biraq 80-90 yillar ilgiri meniwi sewiyisidin yiraqliship qalghanliqini körsetse kérek.

Bügünki künde Qazaqlar Mustapa Choqayni séghinmaqta we uni ulughlimaqta. 21-esir Qazaqliri Mustapa Choqayni uning ghayisi we idiyisige xilap halda, uning bugunki musteqil Qazaqistanni arzu qilghan we shuning üchün küresh qilghan Qazaq milletchisi süpitide chüshendürmekte.

Türkistan muxtariyiti emeliyette Türkchilik idéologiyisining tunji qétim siyasiy mewqe bilen meydan’gha chiqip, mezkur idiye astida bir hakimiyet qurush tejribe-siniqidin ibaret. Choqay éytqandek uning meghlup bolushi, hökümetni idare qilidighan keng kadir küchining bolmasliqi, bolupmu, özining zamaniwi herbiy qoshunining bolmasliqidin ibaret bolsa, yene bir tereptin Türkistan xelqining medeniyet, iqtisad we ijtmaiy-siyasiy ang jehette arqida qalghanliqi, xelqte omumiy yüzlük Türkchilikni asas qilghan milletperwerlik idéologiyisining shekillinip bolunmighanliqi, eksiche mehelliwi kimlik we ziddiyetlerning küchükliki bilen munasiwetlik idi. Uning üstige Moskwa we Tashkenttiki herbiy-siyasiy küchi bar Kommunistlar hakimiyiti mezkur hakimiyetning xelq ichide keng yiltiz tartishi, öz idiyilirining keng teshwiq qilip, xelqte bu xil milliy idéologiyining omumilishish hemde diniy idiye we kimlik bilen bir gewdige aylinishigha purset bermeslik üchün mezkur hökümetni téz yoqitish istratégiyisi belgiligen idi.

Yene bir nuqtidin alghanda, Türkistan muxtariyitining yimirilishidiki yene bir réal seweb shuki, hökümet terkibide her xil yönilish hem her xil chetning küchige tayinish terepdarliri bar idi. Bu pikirler daim toqunushqan bolsa, yene jedidchiler éqimi bilen en’enichiler jümlidin “Shoraiy Islamiye” bilen “Shoraiy ölüma” partiyisi otturisidiki ziddiyet keskinliship, ikkinchisi hökümetning paaliyetlirige soghuq muamilide boldi.

Mustapa Choqaymu bu ikki partiyining ziddiyitining Türkistan muxtariyitining mewjutluqidiki selbiy amil bolghanliqini étirap qilghan idi.

Meyli qandaq bolushtin qet’iy nezer Türkistan muxtariyiti emeliyette, Ottura Asiya xelqlirining Char Rusiye hökümranliqidin ayrilip, öz aldigha hakimiyet qurush üchün tunji qétimliq resmiy rewishtiki urunushidin ibaret bolup, uning basqan izi we ghayisi gerche u tunjuqturulghan bolsimu, lékin, taki 20-esirning 30-yillirighiche Ottura Asiyada “basmichiliq” dep nam bérilgen milliy azadliq herikitige, 30-40-yillardiki Sherqiy Türkistandiki milliy azadliq inqilablirigha miras bolup qaldi. Melum menidin éytqanda, Ularning ghayisi 40-yillardiki dunyawi urush éqimighimu kirip ketken bolsa, 90-yillarda Sowet ittipaqining yimirilip milliy jumhuriyetlerning dunyagha kélishi we ularning öz aldigha milliy idiyilerni tiklishigimu tesir körsetti. Ene shu sewebtin, Bügünki bir qisim qudretlik bolushni xalaydighan Türk dunyasi rehberliri hem eshu kona idiyini séghinidighan hem uni chetke qaqmaydighan bir qisim Ottura Asiya ziyaliyliri ortaq Türkistanning we yaki ortaq Türk dunyasining yéngiche , zamangha xas modéllirini izdimekte. Bu yolni eng gherbte Mustafa Kamal Ata Türktin , eng sherqte Muhemed Imin Bughra, Mesud Sebiri we Eysa Aliptékin’ghiche , Kawkaziyide Elchibeydin Ottura Asiyada Islam Kerimof we Nursultan Nazarayéfqiche bolghan rehberlerning hemmisi dégüdek nowet bilen besip baqti hem urunup baqti. Nazarbayéf gerche ashkara halda özidin 90 yil ilgiri bu sinaqni qilghan milletdéshi Mustafa Choqayni bügünki künde ashkara we resmiy yosunda medhiyilep baqmighan bolsimu, biraq Choqayning ghayisining bashqa bir xil , yéngiche wariyanti- “ Merkiziy Asiya döletliri ittipaqi”ni qurup, ortaq pul chiqirish, ortaq chégra , ortaq mudapie we ortaq baza hem bayliqlardin ortaq behrimen bolup, 50 nechche milyon nopusluq qudretlik dölet bolushni teshebbus qilghan idi.

Nursultan Ebish oghli téxi hayat turup, uning üchün ornitilghan Enqerediki chong heykelning yopuqini échish murasimida prézidént Abdulla Gulning uning “ Türk dunyasi üchün qoshqan töhpisi” ni medhiylishi bikar bolmisa kérek ?!

Achchiq tarixiy eslimiler we musapiler “ Bölün’genni böre yeydu” dégen atalar sözining peqetla birla Uyghurlarning emesliki, belki uning barliq Türkiy xelqlerning eng ülgilik maqal-temisili ikenliki, epsuski, Türkiy xelqlerning mezkur atalar sözige daim xilapliq qilip kelgenlikini eske salidu.

******************************
Paydilanmilar:

. O. Volubéyév. Kéngeshlerning Rusiye jumhuriyitidin Sowét Ittipaqighiche. Rusmeprie.ru.
. O .Volubéeyév. shu maqale.
. Mixail Kalishévskiy . Bolshéwiklarning Xarezim tejribisi. Ferghana.ru (Rusche)
. Baxit Sadiqof. Turkistan Jedidliri, 2-bap. Kontinént jurnili.( Qazaqistan. Rusche)
. Abdulla Rozibaqiyevning xatiriliri. Taranchi komitéti. A. M. Rozibaqiyv. M. Rozibaqiyeva, Uyghur xelqining munewer perzendi. 1987. Almuta.87-bet (Uyghurche).
. shu kitab.87-88-betler.
.shu kitab.88-bet
.Shu kitab. 88-bet
.Shu kitab.87-bet.
. A. Rozibaqiyev, Burhan Qasimof. Almuta. 1992-yili, 18-bet
. A.Rozibaqiyev, Burhan Qasimof. Almuta. 1992-yili, 19-bet
. A.Rozibaqiyev, M.Rozibaqiyeva, shu kitab .88-bet
. shu kitab.84-bet
M.Ruziyev . Qayta Tughulghan Uyghur Xelqi. Almuta, “Qazaqistan “ neshiriyati.1976. 124-bet. (Rusche)
. M. Ruziyév . shu kitab. 129-bet
. Mustapa Choqay heqqide yézilghan Wikipedia énsklopédiyisidiki melumattin élindi.
. Muhemmed Imin Bughra. Sherqiy Turkistan tarixi.370-378-betler.
. Mixail Kalishévskiy . Bolshéwiklarning Xarezim tejribisi. Ferghana.ru (Rusche)
. K.A. Gafurof. Ottura Asiya we Qazaqistandiki emgekchilerning intérnatsionalliq ittipaqliq üchün kureshlir.1917-1924-yilliri. Moskwa.1972.21-22-betler.
. R.T.Shamsutdinov. Ottura Asiyada Sowétler we Milliy jumhuriyetlerning qurulushi,1917-2925 yilliri// Tarix mesilisi jurnili, 1986. 3
.Yash Turkistan mejmuesi. 1930-yili, dékabir, 13-san, Istanbuldiki yéngi toplam neshri.6-bet. Prof.Dr. Ahat Andicani. Cedidizmden Bagimsizliga Harichte. Türkistan Mucadelesi. Istanbul.2003. 43-bet
.Salawat Isxakov. 1917-yilidiki merkiziy Asiyadiki Rus inqilabi we Türkler. Transkaspi mejmuesi.26-noyabir.2000-yili.(Rusche)
. Bu kishining milliy kimliki biraq eniqsiz. Elixan Töre Saghuni uni Polek musulmanliridin dep yazidu. Elixan Töre Saghuni .Turkistan Qayghusi. Toshkent.2003. Sherq neshiryati. 54-bet
. shu maqale we Yash Turkistan mejmuesi. 1930-yili, 13-san.6-bet
. Salawat Isxakov. Shu maqale we Dewlet Tinishpayevning “Muhemmedjan Tinishbayev. Qazaq xelqining tunji injénéri” mawzuluq maqalisigha qaralsun. www.tynyshpayev.kz
. shu maqale.
. Baxit Sadiqof. Turkistan Jedidliri, 2-bap. Kontinént jurnili.( Qazaqistan. Rusche)
. Y Tarixiy eslimiler. Yash Turkistan. 1930-yili, 13-san. dekabir.

.Yash Turkistan, 13-san.
. Baxit sadiqov, Mustapa Choqay. Almata,2004-yili neshri, Wikepediadiki Mustapa Choqay heqqidiki tonushturushqa qaralsun. (Rusche)
. Salawat Isxakov.. Turkistan Qoqan aptonomiyisi (1917-1918). www.forum .turan.info.
. Yash Turkistan. 13-san.
. Turar Risqulov. Türkistanning yerlik xelqi we inqilabi. Tashkent.1925-yili. Bu uchur Turkistan muxtariyitige ait bir qisim maqalilerde eslitilidu.
. Rusiyidiki grazhdanlar urushi mezgilidiki milliy mesile. http://bril2002.narod.ru/gr_pat1.html

. Prof.Dr. Ahat Andicani. Cedidizmden Bagimsizliga Harichte. Türkistan Mucadelesi. Istanbul.2003. 46-bet
. Salawet Is’xakov, Turkistan Qoqan aptonomiyisi (1917-1918).
. R. Abdullayév . Ziddiyetlik tarixiy xironika. Sherq Yultuzi. 1995-yili 11-12-san.201-bet (Özbékistan)
. Salawat Isxakov.. Turkistan Qoqan aptonomiyisi (1917-1918). www.forum .turan.info.
. Elixan Töre Saghuni .Turkistan Qayghusi. Toshkent. 2003. Sherq neshriyati. 54-bet
. . Rusiyidiki grazhdanlar urushi mezgilidiki milliy mesile. http://bril2002.narod.ru/gr_pat1.html.
I.V. pogorelskiy. Xiwe inqilabi we Xarezim xelq sowét jumhuryiti.1917-1924-yilliri. www.kungrad.com
. Yash Turkistan. 13-san.1930-yili, 8-bet

http://www.wetinim.org/forum/viewthread.php?tid=9361