Yawropa Parlaménti Jiddiy Qararname Maqullap, Xitay Hökümitidin Qeshqer Qedimiy Shehirini Qoghdashni Telep Qildi


Muxbirimiz Erkin

2011-03-10

Yawropa parlaménti tarixiy xaraktérlik jiddiy qararname maqullap, xitay hökümitining qeshqer shehiridiki qedimiy medeniy miraslirini chéqishni toxtitishi, telep qildi.


Yawropa parlaméntidiki yette yüz nechche kishilik ezalarning mutleq köp qismining birdek qoshulushi bilen maqullanghan qararnamide yene, qeshqerdiki uyghur sheher ahalisini mejburiy köchürüshni toxtitish, xitay hökümitini qeshqerning b d t dunya medeniyet miraslar tizimlikige kirgüzüsh teleplirini qobul qilishqa chaqirghan. Közetküchiler mezkur qararnamining bir tarixiy höjjet ikenlikini ilgiri sürmekte.

Yawropa parlaménti charshenbe küni keskin bes-Munazirilerdin kéyin, uyghurlargha munasiwetlik bir tarixiy qararname maqullidi. Qeshqer qedimiy shehirini chéqishni toxtitip, uyghur medeniyet miraslirini qoghdash toghrisidiki mezkur qararname, 756 kishilik yawropa parlaméntidiki 754 neper ezaning birdek qoshulushi, bir kishining ret awazi bérishi we bir kishining awaz bérishtin waz kéchishi bilen chiqirilghan küchlük qararname bolup hésablinidu. 2 Yérim betlik qararnamini 2 mezmungha bölüshke bolidu. Qararnamining 1-Mezmuni mezkur qararnamining chiqirilishigha türtke bolghan seweblerge munasiwetliktur. Qararnamining bu qismida xitayning 500 milyon dollar meblegh ajritip, qeshqer qedimiy shehirini chéqishqa bashlighanliqi, lékin buning qeshqerdiki uyghur medeniyet miraslirini weyranchiliqqa uchratqanliqi, qeshqer uyghur medeniyet kimlikining simwoli bolush bilen birge, qedimiy soda we sayahet merkizi bolush süpitide yitük xelqara qurulush mirasi hésablinidighanliqi ilgiri sürülgen. Qararnamining 2‏-Mezmuni xitay hökümitini qeshqerni chéqishni toxtitip, uni qoghdap qélishqa chaqirish, qeshqerni chéqishning munasiwetlik xelqara qanunlargha xilapliqi, yawropa komitétining xitay bilen bu mesilini sözlishishini telep qilish qatarliq mezmunlarda bolup, qararnamining bu qismidiki teleplerni asasliqi töwendiki bir qanche nuqtigha merkezleshtürüshke bolidu.


Yeni bu, xitay hökümiti qeshqerning arxitéktoriyilik mewjutluqigha tehdit séliwatqan medeniyet weyranchiliqini derhal toxtitish. Qeshqerdiki uyghur ahalisini mejburiy köchürüp, ularni yétim orungha chüshürüp qoyushqa xatime bérish. Xitay hökümiti qazaqistan, qirghizistan, tajikistan, özbékistan qatarliq döletlerge qoshulup, b d t medeniyet-Maarip teshkilatining yipek yolidiki dunya medeniyet miraslar tizimliki iltimasigha qeshqerni qoshush. Uyghur we tungganlargha qaritilghan kemsitish we basturush siyasitige xatime bérip, ularning öz medeniyitini ipadilesh asasi hoquqigha hörmet qilish, yawropa komissiyisi we munasiwetlik organlarning xitaydiki étnik, til we diniy az sanliqlarning kishilik hem medeniyet hoquqini qoghdash yolida tedbir élishini telep qilish qatarliq mezmunlarni öz ichige alidu.


Mezkur qarar layihisining yawropa parlaméntida otturigha qoyulushini qollap, bu yolda nurghun emgek singdürgen yawropa ammiwi teshkilatlirining biri, wakaletsiz milletler we xelqler teshkilatining programma mesuli Andrew Swan ziyaritimizni qobul qilip, yawropa parlaméntida maqullighan qeshqer heqqidiki bügünki qararname heqqide toxtaldi. U «yawropa parlamént ezalirining xitay dairilirige qoyghan achquchluq telipi qeshqerni chéqishni derhal toxtitishni telep qilish shundaqla otturigha qoyulghan yene bir muhim mesile, xitayni uyghur-Xen dialogi élip bérishni qollashqa chaqirishtur. Bu mesile ötken yili rabiye qadir xanimning qatnishishidiki yawropa parlaméntining bashqa bir guruppisi teripidin uyushturulghan bir qétimliq yighinida otturigha qoyulghan idi. Yawropa parlaméntidiki bir qisim ezalar otturigha qoyghan bügünki qararname, parlaménttiki barliq siyasiy guruhlarning qollishigha érishken. Bu, qararnamining maqullinishida muhim ehmiyetke ige idi. Mezkur qararnamining mezmuni qeshqerni qoghdap qélishning zörürlüki, uning xelqara, xitay we shundaqla uyghurlarning medeniyet miraslirini qoghdap qélishtiki muhimliqigha alaqidar» dep körsetti.


Merkizi gérmaniyidiki dunya uyghur qurultiyi mezkur qararnamining yawropa parlaménti küntertipige qoyulushida aktip rol oynighan teshkilatlarning biridur. Mezkur teshkilatning yawropa ittipaqida turushluq wekili memet toxti ependi, qararnamining qobul qilinish munasiwiti bilen radiomizgha bergen bayanatida, qararnamining xitay hökümitige küchlük signal béridighanliqini eskertip, qararnamining rohini razimenlik bilen qarshi alidighanliqini bildürdi.


Qeshqer yipek yolidiki muhim qatnash tügüni, medeniyet we soda almashturush merkizi bolup kelgen. Qeshqer xelqi özining qedimki turmush usuli, binakarliqi, qol-Hünerwenchiliki, tirikchilik yoli, örp-Adetlirini dewrimizge qeder saqlap kelgen idi. Lékin, xitayning 2009‏-Yili qedimiy sheher restilirini chéqip, yerlik ahalilerni sheher sirtigha köchürüsh, sheher merkizige soda we ahaliler binalirini qurup, xitay köchmenlirini köchürüp kélish pilanini yolgha qoyushi, qeshqerdiki medeniyet miraslirining weyran bolush, qeshqerning özige xas qedimiy medeniyet qiyapiti pütünley yoqilish teqdirige duch kelgen. Xitay hökümiti yene, qeshqerni b d t ning yipek yolidiki qedimki miraslar tizimlikige kirgüzüshke iltimas qilish toghrisidiki chaqiriqlarni ret qilip kelgen idi. Lékin, yawropa parlaméntining bügünki qararida xitay hökümitini qeshqer shehirini b d t medeniyet-Maarip teshkilatining yipek yolidiki medini miraslar tizimlikige iltimas qilishqa chaqirdi.


Wakaletsiz milletler we xelqler teshkilatidiki Andrew Swan yawropa parlaménti maqullighan bügünki qararname xitayning qeshqer heqqidiki pikrini özgertishige türtke bolushini ümid qildi. U mundaq deydu: «biz mezkur qararname xitayning qeshqer toghrisidiki bezi pikirlirini oylishishigha türtke bolushini ümid qilimiz. Lékin, bu yerdiki négizlik mesile, dunya medeniyet-Maarip teshkilati b d t ning qarmiqidiki organ. Uninggha sunulghan tizimlik döletlerning qollishigha érishishi kérek. Lékin, biz bu yil 1-Ayda chaqirghan qeshqer shehiri heqqidiki yighinda, biz medeniyet-Maarip teshkilatining barghanséri siyasiyliship kétiwatqan bir organgha aylinip qéliwatqanliqini angliduq. Bu mesile yalghuz qeshqerningla emes, dunyadiki bashqa medeniyet miraslirimu duch kéliwatqan mesile. Shunga biz, bügün maqullanghan qararname noqul siyasiy nuqtidin emes, belki insaniyet nuqtisidin medeniyet miraslirigha bolghan diqqet-Nezerning artishigha yol échishini ümid qilimiz.»


Yawropa parlaméntining qararnamiside yene «xitay hökümitini asasiy qanundiki mesuliyitini ada qilip, uyghurlarning kimlikige tesiri chongqur singgen qeshqer we shinjang uyghur aptonom rayonining medeniyet enenilirini qoghdashqa chaqiridu shundaqla xitay medeniyet ministirliqining hazirqi medeniy yadikarliqlarni qoghdashqa dair qanun-Belgilimilerni közdin kechürüp, az sanliq milletlerning turmush usuligha muwapiqlashturushni telep qilidu.» Déyilgen.



Dunya uyghur qurultiyidiki memet toxti ependi, yawropa parlaméntining qeshqerni qoghdash heqqidiki bügünki qararnamisi kishini ilhamlanduridighanliqini eskertip, qeshqerning milliy alahidilikini saqlap qélishning muhimliqini tekitlidi. Yawropa parlaméntining qararnamiside yene, b d t omumi qurultiyining 1992‏-Yili maqullighan «milliy, étnik, til we diniy az sanliqlar hoquqi ehdinamisi» alahide eskertilip, uningda döletler az sanliqlarni ularning öz térritoriyiside mewjut milliy yaki étnik, medeniyet, til we diniy kimlikini qoghdaydighan belgilime barliqini, xitay asasiy qanunining 4‏-Bölüm 22-Madda we 119-Maddilirida dölet az sanliq milletlerning medeniyet miraslirini qoghdaydighanliqi qarar qilinghanliqini tekitligen.



Wakaletsiz milletler we xelqler teshkilatidiki Andrew Swan yawropa parlaménti bügün maqullighan qeshqer heqqidiki qararnamining xitay shundaqla uyghurlar üchün muhim menige ige ikenlikini bildürdi.U «xitay üchün qandaq muhim menige ige dégende, bu qarar qeshqer mesilisi yawropa parlaméntining resmiy küntertipige élinghanliqini körsitidu. Bügün maqullanghan qararname yawropa parlaméntining resmiy höjjiti shundaqla uning resmiy meydanini ipadileydu. Biz xitaydin, yawropa ittipaqi we yawropa parlaméntining, bolupmu qeshqer heqqidiki chongqur endishiliridin bu mesilining yalghuz xitay üchün muhim mesile bolupla qalmay, xelqara üchünmu muhim mesile ikenlikini tonup yétishini ümid qilimiz. Qeshqerning tarixiy yalghuz xitay xelqige we yaki sherqiy türkistan xelqige mensup bolupla qalmay, belki bu yene dunyagha mensuptur»dep körsetti.

http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/tepsili_xewer/yawropa-parlament-03102011175759.html/story_main?encoding=latin



Copyright © 1998-2011 Radio Free Asia. All rights reserved.