Üzbekistandiki Uyghurlarning milliy Kimliki

Korash Atahan


Yéqinqi künlerde yene shu Uyghurlar heqqidiki kishining könglini perishan qilidighan xewerler Merkizi Asiyadin tarqiliwatidu. Qazaqistan we Qirghizistan hükümetlirining xelqara qanunlargha boy sunmay, bir tereptin öz tewelikide yashawatqan Uyghurlarning insaniy heq hoquqlirigha ziyankeshlik qiliwatqanliqi, yene bir tereptin Uyghur siyasiy pana sorighuchilarni Xitaygha qayturup bériwatqanliqi küchlik démokiratik teshkilatlarning eyiplishige uchrimaqta.

Üzbekistan hökümiti bolsa Ötken yili mushu künlerde Perghane rayonida yüz bergen xelq inqilawini shepqetsizlerche basturup, xelqara jemiyetning qattiq naraziliqini qozghighan bolsa mana bügün Xitay hökümitige yan tayaq bolup, Kanada puqrasi Hüsenjan Qarimni (Uyghur) qanunsizlarche qolgha élip, özining kishlik hoquq we insan heqliri meseliside hechqandaq ilgirleshke érishmigenlikini ashkarilidi.

Üzbek hükümiti birqanche yillardin béri, Xitayning yolsiz teleplirige könüp, Uyghurlarning kishlik hoquq, Insan heqliri we Kultural ishlirigha ayit paliyetlirini qattiq chekleydighanliqini bildürüp kelmekte.2004-yili 15-iyunda , Hu Jintao Üzbekistanni ziyaret qilip, Ularni Shanghai hemkarliqi teshkilatigha dewet qildi, 16-küni kélishimge imza qoydurdi we istirategiylik hemraliq shertnamisi tüzdi. Kélishimge asasen ikki hükümet bölgünchilikke, térorizimgha we diniy radikal küchlege birlikte qarshi turidighan bir ittipaq tüzdi. Tashkentte imzalanghan bu kélishimde, Üzbekistan Xitayning teliwige asasen Uyghurlarning Insan heqliri hem kishlik hoquq we medeniyet paaliyetlirige erkin yol qoymaydighanliqi heqqide wedename bergen.Hu Jintao bilen Islam Kerimop Uyghuristan we Üzbekistandin ibaret ikki dölette yashawatqan xelqlerning bolupmu Uyghur nesillik xelqlerning musteqilliq heriketlirige “bölgünchilik, térorizim we diniy radikalizim “ dep qalpaq keydürüp jazalash heqqide qarar élishqan. Ular zerbe bérish obyekti qiliwalghan heqqaniy heriket tereptarlirigha “Sherqiy Türkistan t érorchi küchliri” digen omumiy namni bérip basturidighanliqi heqqide pütüshken.

Xitay Uyghuristan xelqining kishilik hoquq we Insan Heqlirini depsende qilishta, Insan qelipidin chiqqan wehshiylikni qollunup, Merkiziy Asiyadiki qérindash jumhuriyetlirimizni pul bilen sétiwelip, özlirining rezil meqsidige yétish üchün Shanghai hemkarliqidiki Türk Jumhuriyetlirige 900,000,000 Dollar ösümsiz qerz béridighanliqini we bir Üzbekistangha 2 milyon 500 ming Amerika dolliri “Insaniy yaridem” qilidighanliqini bildürgen. Shuning bilen Üzbekistan hökümiti Uyghur xelqining issiq qanlirini sétip erishken payda menpietliri bilen boldi qilmay, Özlirining chigra siritidiki Uyghur weten millet dewasighimu yolsizlarche qoltiqip, Xitay döliti bilen hemkarliship Uyghuristan musteqilliq herikiti we démokiratiye heriketlirige éghir ziyan salghan.

Üzbekistan Merkizi Asiyadiki Uyghur nesillik xelqler eng köp olturaqlashqan döletlerning biri. Öz qerindashliri Hesaplanghan Uyghuristanliqlarning qan-yashliri bedilige Xitay Tajawuzchilliridin menpiet körüshte, Merkizi asiyadiki Türk Jumhuriyetliri oxshash xaraktérgha ége bolghandin bashqa, Üzbekistan yene alayidirek paydiliq istiratigiylik dölet bolup, Üzbekistanning Uyghurlargha qaratqan qattiq qol siyasiti Qazaqistan we Qirghizistanlarningkidin éship ketken.


Üzbekistanning bashqa Türk Jumhuriyetlirige oxshimaydighan yéri, Uyghurlarning milliy kimlikige, démokirattik heriketlirige, medeniy paaliyetlirige, diniy enenillirige, milliy maaripigha zeherxendilik qilishta ipadilinidu.Üzbekistanning Uyghuristanliqlargha qaratqan yoqarqi meydani yéngidin shekillinip qalghan bir hadése bolmastin, Rusiye Ishghaliyetchilliri bu rayonni bésiwalghandin kéyin üzliksiz dawamliship kelgen.

Tarixi jehettin qarighandimu Hazir 6 milyondin 7 milyongha qeder Uyghur nesillik xelq yashawatqan Perghane Rayonining, 19-esirdin kéyin Uyghuristan azatliq herikitide köp qetim özining aktip rolini jari qildurghanliqi, bu rayon xelqlirining etnik, iqtisadiy, medeniy we siyasiy jehette teqdirdash ikenlikini körsitip béridu.Bu seweptin Radikal kommunist Islam Kerimop ilgirki Rusye tajawuzchiliri we Xitaylarning enenisige warisliq qilip, Uyghur nesilik xelqlerge qaratqan érqi yeklimichilik siyasitini yürgüzüp, Üzbekistan we Xitayda yashawatqan Uyghurlarning Musteqilliq heriketlirige Xitay bilen birliship turup zerbe bérip keldi. Buning bilen cheklinip qalmay medeniy–maarip, élim-pen, edebiyat- senet, til-yéziq tereptin yeklimichilik qilip, Özini Üzbek milliti dep atimighan Uyghurlarni ishtin boshatti we medeniyet muessesillirini Pashistik siyaset qollinip taqiwetti.

Meyli ezeldin Üzbekistanda yashawatqan Uyghurlar bolsun yaki bu yerge soda ishliri bilen kélip waqitliq olturaqliship qalghanlar bolsun Üzbekistanning sotsiyal, iqtisat, medeniyet, we edebiyat- senet ishlirigha pewqullade zor ijabiy rollarni élip kelmekte. Bundaq bolishigha qarimay Üzbekistandiki Uyghur nesillik xelqle we Üzbekistanda kéyinki yillarda olturaqliship qalghan Uyghurlar, Uyghuristandiki xelqlerge oxshashla kishilik hoquq we Insan heqliridin mehrum bolghan halda yashawatidu.

Üzbekistandiki Uyghurlar Üzbekistanda ezeldin yashap kelgen Uyghur nesillik xelqlerge oxshash, özlirining milliy namlirini qollinish hoquqidin mehrum qaldurulghandin bashqa, erkin pikir qilish we milliy medeniyitini tereqqiy qildurush erkinlikidin mehrum bolup yashimaqta. Buning bir ipadisi Ularning öz qérindashliri bolghan Uyghuristanliqlar bilen medeniy-maarip, soda-sanaet, pen-texnika we siyasiy-iqtisad tereplerde bolghan alaqilerdin cheklengenlikide alayide körülmekte. Ularning kishlik hoquq we siyasiy jehette yardemge muhtaj bolghan Uyghuristanliqlagha hechqandaq tereptin hésidashliq qilalmay kéliwatqanliqimu qérindasliq enenisi we Birleshken Milletler teshkilatining kishilik hoquq bayannamisige Uyghun emes.

Shunga biz hemmimiz Üzbékistandiki kishilik hoquq we démokiratiyening baldurraq yaxshilinishini kütmektemiz.Üzbekistanning Xitay döliti bilen bolghan siyasiy we Iqtisadiy munasiwetlirining küchiyishi Üzbekistandiki Uyghurlar we Uyghuristanliqlarning kündilik hayatigha barghanche passip tesir körsetip, her ikki dölette yashawatqan Uyghurlarning milliy kimlikining éghur derijide chetke qéqilishini tizletküziwetti. “Bakuning Bügüni” digen tor bétidiki N.T. Tarimining “Ghayip bolghan Uyghurlar” digen maqalida déyilishiche, Özbekistan hökümiti Özbekistandiki Uyghur nesillik xelqlerning medeniyitide Xitaygha qarishi mezmunlar ekis etken dep qarilip, bir pütün Üzbek medeniyitining asasini shekillendürgen Uyghur medeniyitini chetke qaqmaqta. Üzbek hökümiti Uyghurlarning neshriyatchiliq, gézit- jornal we radio- téliweziye, medeniy- maarip ishlirigha chek belgülep bermektiken.Üzbekistandiki bézi meshhur Uyghur ziyalilirining bayan qilishiche, ular Uyghur kimlikide nahayiti kichik birer medeniy paaliyetlerni orunlashturushtimu, mölcherlimigen derijide qiyinchiliqqa uchrawétiptu. Üzbek hökümiti uyghurlarning iqtisadiy, siyasiy we medeniyitige ayit herqanda bir nersini neshir qilishni chekligen. Üzbék hökümiti yene “Uyghur” digen namni qollinishni téximu cheklep, Özini Uyghur dep atighan meshhur shexislerge siyasiy we, iqtisadiy we jismaniy jehetlerdin ziyankeshlik qilmaqta. Türmilerge atmaqta we qestlep öltürmekte.Üzbekistan hökümiti Uyghurlargha qarshi élip bérilghan heriketni édilogiye sahesidimu élip bérip, Uyghuristan (Sherqiy Türkistan)ning tarixi, medeniyiti we edebiyat-seneti Heqqide yézilghan kitap-jornallarni neshir qilishni we ilgirkillirini oqushni chekligen. Hazir Üzbekistanda ilgirkidek Uyghur tilida kitap-jornal neshir qilidighan yér yoq, hemmisi pichetliwetilgen.peqet Uyghurlargha Üzbekistanning Uyghur medeniyet hadesisige qattiq qol siyasitini teshwiq qilidighan, Uyghur kimlikige kéliwatqan tehditni anglitip turidighan, Döletning Uyghur nesillik Xeliqlerning özining kélip chiqishini untulduriwetidighan, siyasitining Oyunchuqigha aylinip qalghan, Uyghur radiosining mewjut bolup turishigha, éghir siyasiy telepler astidila yol qoymaqta.

 Bu Radio eslide 1947-yili Sowét Ittipaqining Xitaygha qaratqan teshwiqati sewebidin qurulghan bolup, Uyghur xelqining Meniwiy hayatining muhim bir terkiwi qismi bolup kelgen. Uyghurlarning medeniyiti we siyasiy teqdirige köngül bölüp, Üzbek xelqi bilen Uyghurlar we Uyghur nesillik xelqlerning otturusidiki qérindashliq we hemkarliqning simiwoli bolup kelgen. Hazir bu radio Üzbek rijimining passip tesiri bilen özining shanliq enenisini dawam qilishta zor qiyinchiliqlargha duch kéliwatidu. Üzbek hökümiti ulardin Sherqiy Türkistan (Uyghuristan)gha we Üzbekistan Uyghurlirigha ayit herqandaq bir Insan heqliri we kishlik Hoquq meselilirige chétilidighan progirammilarni anglatmasliqni telep qilghan. Undaq qilinidiken taqiwetidighanliqini bildürgen.Bu mutihemliklerning asasiy yiltizi wetinimiz Uyghuristanning mol yer asti bayliqliri bolup, Xitaylar uning nahayiti az bir qismi bilen diplomatiye jehettin Üzbekning dölet kattillirini sétiwelip, Uyghurlarning qénida ularning qolini boyimaqta.

Üzbek hökümiti Uyghurlarni hakimiyet we medeniyet sahesidin chetneshtürüp boldi qilmay, Rus Kommenistliri we Xitaylarmu qollanmighan Pashistik siyasetlerni yürgüzüp, Uyghurlarning ilmiy we siyasiy jemiyetlerge uyushup hayat kechürishini cheklimekte we jénining bériche tosmaqta. Hazir qanche milyon Uyghur we Uyghur nesillik xelqler yashawatqan Üzbekistanda, Uyghurlarning birermu kishilik hoquq we Insan heqlirige ayit teshkilati we jemiyetining yoq bolghnliqi, Bu rayondiki Uyghurlarning tarixta körülüp baqmighan bir jahalet ichide yashawatqanliqini körsütüp béridu.Uyghurlar namidiki medeniyet Muessesiliri we atalmish Kultur merkezlirining her türlik heq hoquqliri ajizlashturuwetilgechke, bir qisim meshhur Uyghur ziyalilar Qirghizistan, Qazaqistan, Türkiye we gheriptiki démokirattik döletlerge kétishke mejbur bolmaqta.

Üzbekistandiki bir qisim dangliq Uyghur ziyalilirining bildürishiche, Ularning heriketliri Üzbek hökümiti teripidin teqip qilinip, xelq arisidiki yüz abroyi ziyankeshlikke uchritilghan, milly medeniyet heqqidiki ilmiy tetqiqatlar, muakime yighinlar, oqutush ishliri qatarliqlardin Uyghurlar chetneshtürülgen; undaq yighinlarni échishni Xalighan Uyghur Ziyaliliri haman xoshna döletlerge bérishqa mejbur bolup qalghan. Bu ulargha meniwiy we pissoxologiy jehettin éghir zerbe élip kelgen. Üzbek hökümiti Üzbekistandiki Uyghur mutexesisilirining kishilik hoquq we insan heqlirini Xitay bilen bolgha démokiratik munasiwetlirining qurbani qiliwetken. Xitay dölitining “Üzbek Aptonomiysige” aylinip qalghan bu dölet, Xitayning Uyghurlargha qaratqan etnik tazilash siyasitige, Xitay dölitidiki bashqa memuri rayonlargha qarighanda téximu akitip awaz qoshup, adem göshi yeydighan bir bediwi millet bilen birliship, öz qérindashlirining qénini ichmekte.

Üzbekistan Xitayning zeherxendilik billen sughurilghan maliye yardimige sétilip, öz döliti tewesidiki Uyghur nesillik perghane xelqining démokirattik heriketlerni we Uyghuristan köchmenlirining weten millet dewasini “ milliy bölgünchilik”, “térorizim” we “essebiy étiqatchiliq” digen qalpaqning ichide jazalap, Xitay hökümitige örnek bolmaqta. Uyghuristanliqlarning özlirining étnik qérindashliri bolghan Üzbekler jümlidin Perghanilikler bilen bolghan tarix, medeniyet, kultur, örpi-adet, diniy étiqat jehettiki oxshashliqi nahiti uzaq tarixqa ége. Hazir Uyghuristan (Sherqiy Türkistan) we Üzbekistan dep atiliwatqan bu ikki rayon ezeldin bir étnik yiltizgha ége xelq yashighan gughrapiylik rayon bolup, ularning tarixtin béri öz-ara kélip bérishi, medeniyet almashturishi we érqi sapliqi dawamliship kelgen. Sherqiy Uyghurlar (Uyghuristan)ning Xitay we Mungghul nesillik xelqlerning tajawuzigha uchrishi we gherbi Uyghurlarning Rusiye tajawuzigha uchrap turishi, bu rayonda yashap kelgen xelqlerning öz-ara köchüp, bir-biri bilen bolghan Uruqtuqqandarchiliqini saqlap qélishta melum ijabi rol oynighanliqi hemmimizge ayan.

Uyghur Yéqinqi zaman tarixidiki bu köchishlerning birqeder tipiklirini , üch dewirge bölüsh mumkin. Bularning birinchisi: 1759-yildin 1911-yilghiche bolghan köch. Bu waqit Uyghuristanning Manju tajawuzigha qarshi heriketliri ewjige chiqqan bir dewirdur. Bu waqitta Uyghuristan xelqi Manju we Xitay qoshunlirigha qarshi teshkillik qozghilanglarni élip bérip, inqilab meghlup bolup, kollektip qetliam bashlanghanda, qozghilangchilarning rehberliri Qozghilangchilarni egeshtürüp Üzbekistanning Perghane rayonidiki qérindashlirining yénigha kélip panahlanghan we bu yerning yerlik ahalisigha aylinip ketken. Bularning ikkinchisi: 20-esirning 30-yillirida yüz bergen bolup, bu dewirde Jin Shurin, Yang Zingshin we Shingshiseyning balayi apetlirige qarshi isyan kötürüp, inqilab meghlup bolghandin kéyin Uyghuristanni terik etken Uyghurlar bolup, ularmu merkizi asiyada asasliqi Perghane tüzlenglikini asas qilip olturaqlashqan. Bularning Üchünchisi: 1955-yildin 1962-yilghiche bolghan dewir bolup, bu waqitta Uyghuristanda kéyinki qétimliq jumhuriyetning hayat qalghan rehberliri Kommunist Xitaylar bilen birlikte hakimiyet bashqurup, xelqning néme ish qilishi bilen kari bolmighan.

Weten-millet üchün qan kéchip küresh qilghan Uyghurlar weziyetning özlirige paydisiz haletke chüshüp qalghanliqini bilip, yene bir qétim merkezlik halda özlirining qan- qérindashliri yashaydighan Üzbekistanning perghane wadisigha köchken. Rusiye tajawuzchilliri Uyghuristandin, bu üch qétimliq köchte kelgen xelqlerni Uyghur dep atap, ilgirdin tartip bu rayonda yashap kelgen qérindashlirimizni Üzbek digen milliy kimlikni qubul qilishqa mejburlighan we kéyin u siyasetni Uyghuristandin kelgen xelqlergimu üzliksiz türde qolllunup kelgen.

Tonulghan Uyghur milletchillirining tilgha élinishiche, Merkizi Asiyaning kéyinki ikki üch yüz yili ichide Uyghur xelqidek wehshetlik tiragédiyeni bashtin kechürgen yene bir xelq yoq. “Ghayip bolghan köchmen Uyghurlar” digen maqalining apturi N.T.Tarimning bayan qilishigha qarighanda Merkizi Asiyadiki Uyghur meselisi küchlük bir politik mesile bolup, 1920-yili Uyghurlarning ichidin yétiship chiqqan siyasiy erbap Abdulla Ruzibaki üch qétimliq köchtin kéyin Merkizi Asiyagha, asasliqi *Üzbekistanning perghane rayonigha Kélip olturaqlashqan Uyghuristanliqlarning 600,000 ikenlikini jakarlighan. 1930-yiligha kelgendiki Sowét hökümiti élan qilghan bir istatiskida bu san bir hesse töwenlitilip, 300,000 gha chüshürüp qoyulghan. 1937-yildiki Pashist Istalin qozghighan “ eksil inqilabchilargha zerbe bérish” herikitide merkizi asiyadiki heriketning tigh uchi Uyghurlargha qaritilip, Uyghurlardin yétiship chiqqan yurt kattilliri qirghin qilinghan we hayat qalghanlarni qeyerde yashawatqan bolsa shu rayondiki xelqlerning milli kimliki bilen özini atashqa mejbur qilinghan. 1950- we 1960-yilgha kelgende Uyghur digen namni qollinish cheklengen we qollanghanlar kemsitilish we siyasiy yekleshke uchrighan.

1979-yilgha kelgendiki Sowét hökümitining bir istatiskiliq melumatidin qarighanda eslidimu kémeytip éytilghan 600,000 digen san 29,104 ke, 1989-yilgha kelgende 35,700 ge chüshürüp qoyulghan. Hazir Üzbekistanda heqiqiten zadi qanche Uyghur yashawatqanliqi heqqideki melumatni hökümet yoshuridu we yalghan sanliq melumat béridu. Melum bir ismini ashkarilashni xalimaydighan Uyghur ziyalisi bilen Qazaqistandiki Uyghuristan Azatliq herikiti teshkilatnining reyisi Qehriman Ghujamberdining Erkin asiya radiosida bildürishiche, Bir Üzbekistandila Özlirini mexpiy halette bolsimu Uyghur dep ataydighanlarning sani 1 milyon 500 mingdin ashidiken.Éniq halda milliy kimliki bilen yashawatqanlar 200,000 din ashidiken. Üzbekistan penler akademiysidiki Bir professor Uyghurning éytishiche Üzbekistanda Özlirining milliy kimlikini ochuq ashkare halda qoghdap qalghan Uyghurlarning 500,000 din kem emeslikini ashkarilighan.




Radikal kommenist Islam Kerimop Uyghur we Uyghur nesillik xelqlege, Ruslarning 200 yildin béri qollinip kéliwatqan pashistik politikisigha warisliq qilghan halda muamile qilip, “reqipning yéghini reqibining qoli bilen qorush” taktikisini qollinip kelmekte.

*****
Paydilanghan Materiyallar:


(1) Aptor N.T.Tarimning “Editor@bakutoday.net” de élan qilinghan “Disappearing Diaspora in Uzbekistan: the Uyghurs” digen maqalisi.

(2) Sherqiy Türkistan information merkizining yilliq doklatliri.

(3) Özbekistangha ayit Internit sehipilliri.

(4) Xitayning “shangxey hemkarliqi” teshkilatigha ayit xewerliri.

(5) RFA ning Uyghurche Merkizi Asiya heqqidiki anglitishliri.

(6) BBC ning 2005-yilqi qanliq Perghane weqesige ayit xewerler. 15/05/06 Gérmaniye
posted by Höriyet at 8:34 AM 0 comments

Dr. Baymirza Héyitning Küreshliri (1) We Uning Uyghuristan Heqqide Éytqanliri

Korash Atahan


Apiril aylirining kishige xushalliq we umid ata qilidighan bu künliri Gérmaniyegimu yétip keldi. Etrapta chang keltürüp sayrawatqan pesil qushlirining yéqimliq awazi kishining yürek tarisini titiritetti. Frankfurtning birinchi qétimliq jumhuréyitimizning qurghuchilliridin siyasion, diniy alim Sabit demulla, istidatliq herbiy qomandan, géniral Xoja Niyaz hajim we meshhur inqilabi ziyalilirimizdin Abliz Mexsum, Iminop, Toxti Qurban, Hemdulla Turpani, Qurban Qoday, Melike Ziyawudun we Turghun almas qatarliqlar öz anisining illiq quchiqida yatqan buwaqlardek shirin uxlawatqan, payitextimiz Ürümchini we ikkinchi qétimliq jumhuréyitimiz tughulghan muqeddes sheher Ghuljini eslitidighan bu illiq pesli ademning qelbide izgu tuyghularni oyghitatti. Etrap yap-yéshilliqqa pürkengen bolup, ormanlar téxi bix yarmastin, tupraqtin beshini chiqiripla échilidighan rengga-reng piyaz we pichan gülliri allaburun tozup ketken bolsimu, Maginoliye, Sirin, Kapkap, Yawa toghach, Yawa bide we Epiyun Gülliri hüppide échilip mehelilerni epsaniwi tüske kirgüzgenidi.Bu künlerde Gérmaniyede yashawatqan Uyghuristanliqlarning rohi kütirenggü we umidwarliqqa tolghan bolup, Qehriman animiz Rabiye Qadir, Sidiqhaji ependi qatarliqlarning dunya jamaetchilikining Uyghuristanning siyasiy meselisige bolghan qiziqishini teximu ewjige kötürüp, Amerika parlamentida Uyghur Medeniyet küni ötküzgenliki we meniwi animiz Rabiye xanimning Amerika kongirisida échilidighan insan heqliri, kishlik hoquq we démokratiye meseliliri heqqide guwaliqtin ötüsh yighinigha qatniship, Xitay hökümidining wetinimiz Uyghiristangha qaratqan tajawuzchiliq siyasitige chek qoyidighan, (1) Uyghur til-yéziqining nopuzini eslige keltürish; (2) Uyghuristan xelqige qaritilghan pilanliq tughut wéwiskisi astida yürgüziliwatqan érqiy qirghinchiliqni cheklesh;(3) Amerika hökumidide Uyghuristandiki démokratiye we kishlik hoquq meselilirige mesul bolidighan bir ishxane qurup, pilanliq we progirammiliq bir shekilde Uyghuristan meselilirini bir terep qilish qatarliqlargha ayit teleplerni otturgha qoymaqchi bolghanliqi her terepte dastangha aylinip ketkenidi..
Uyghuristanliqlarning weten- millet dawasida yéqinqi birqanche yillardin béri qolgha keltürilgen ghayet zor netijiler özini Sherqiy Türkistan (Türikche) Uyghuristan (Uyghurche)liq dep qaraydighan xelqlerning qelbide wetinimizning üzil-késil musteqilliqighe bolghan ishenchni peyda qilip, ularning küreshlirige ilham bexish etmekte.Men mushundaq bir künlerde yeni yétip kélish aldida turghan 18-aprilda (2006) dangliq teshkilatchimiz, siyasion, jornalist Adujélil Qaraqash we Türkiylik buradirim milletperwer tarix heweskari Tolutizgin Oghuz qatarliqlar bilen, on yillardin béri körüshishni arzu qilip kelgen, bir esirge yéqin xelqimizning azatliq we hörliki üchün harmay talmay küresh qilip kéliwatqan Dr.Baymirza Héyit akini ziyaret qilidighanliqimizni oylap, u minutlarning baldurraq yétip kélishini tört közlep kütishke bashlidim.
(Dr.Baymirza akining yashliq dewri)
Biz Frankfurttin mashina bilen yolgha chiqtuq. Ular seper heqqide paranggha chüshüp ketti. Chongqur xiyalgha pattim. Baymirza Héyit aka yazghan “Türkistanda Türkchilik we Islam meseliliri”dégen kitabtiki Uyghuristanning siyasi hayatigha tesir körsetken bezi ishlar xiyalimgha kélishke bashlidi. 1941 - yildiki 2-dunya urishining shiddet bilen Yawropaning sheriq tereplirige kéngiyishi, German 3- emperiysining üstin herbiy küchke ége Küchlük döletler bilen birliship dunyagha yéngi tertip ornutush programmisigha munasiwetlikidi. Gérmaniye bir tereptin Gollandiye, Bilgiye, Luksumburg qatarliq döletlerning ziminida turup, reqipliri bolghan Engiliz we Fransuzlargha qandaq qilip taqabil turushni oylawatqan bolsa, yene bir tereptin géniral Pawlos qomandanliqidiki 5-déwiziysini ishqa sélip, Sowet ittipaqigha qarishi „chaqmaq herkiti“ni yolgha qoyghanidi. Hitler (Gitler emes) bu urushta ghelbe qilish üchün urushqa mayir, qéni qizziq Türk dunyasigha tayinishni oylayti. Shunga deslepte Türkler Türklerning hörlikige qiziqidu, hazir Sowétler ittipaqi we Hitayda Türklerning qérindashliri mustemlike halette yashawatidu.biz ulargha milliy dölet qurup berishni wede qilsaq ular biz terepte turup, Ruslargha qarshi turidu, dep oylighanidi. Hitler özining yéngi dunya tertiwi progirammisigha asasen Türkler bilen alahide bir türlik ittipaqdashliq munasiweti ornutishqa deplimatiye tereptin küch chiqirip baqqan bolsimu, Türkiye hökumidining qerindashlirining azatliqigha qiziqmasliqtin ébaret soghaq muamilisige uchridi.emma eshundaq bir künlerde Gérmanlarning qomandanliq shitabida kütülmigen bir weqe yüz berdi. 3 - Imperiye bash qomandanliq shitabi aldinqi septin, kommenist armiye terepte turup soqash qiliwatqan, qural-saymanliri yéterlik bolmisimu jasaret bilen algha ilgirlewatqan Türkistanche sözlishidighan bir qoshunning peyda bolup qalghanliqi, ularning héch ölümdin qorqudighandek emesliki, ular bilen urush qilip yéngishning qiyingha toxtaydighanliqi, ular bilen ittipaq tüzüshning yolliri heqqide bashqa usullarni tépishning muhimliqi heqqide bir melumat tapshurup aldi. Bu qoshun Dr. Baymirza Héyit akining yoqarqi kitabining „ikkinchi dunya urishi mezgilidiki Türkistan“ dégen bapta“1941-yili Iyunda Germaniye bilen Sowet Itipaqi arisida partilighan urushning deslepki yillirida (1939-43) Ruslar Türkistandin 4 milyon 847 ming 775 kishini eskerlikke qobul qilip urushqa qatnashturghan…..Gérmanlarning bezi ishenchlik menbeliridin qarighanda 1941-yildin 1942-yiligha qeder 1 milyom 700 ming Türkistanliq Gérmanlar teripidin esirge élinhan“.dep yézilghan..
Bash qumandan Dr. Baymirza Héyt
Ruslar Xtaylar bilen xupiyane soda qilip Türkistan rayonining siyasiy jehette özlirige paydiliq bolishigha ezeldin köngül bölüp kelgen.30-yillarda zulumgha chidimighan Uyghur déhqanliri Uyghuristanda Xoja Niyaz Haji,Sawut damullam, Hemdulla Elem, Memtimin Bughra, Mes´ut Mohiti we Shiriphan qatarliqlarning bashchiliqida quralliq qozghilang kötürüp, 1933 -yili 11 - ayning 12 - küni dunyagha Sherqiy Türkistan Islam jumhuriyitining qurulghanliqini élan qilip keng Türkistan rayonigha inqilabning uruqini chéchip, Xitay bilen Ruslarni qattiq sarasimge séliwetken idi Ruslar bu qétimqi milliy oyghunish herikitini téxi besiqturalmastin 2 - dunya urishining dehshetlik yanghuni ichige kirip qaldi. Ular bir tereptin özige mensup bolghan Türkistan rayonida 15 yashtin 60 yashqiche bolghan isyan kötürish éhtimalliqi bolghanliki ademlerdin mejburi quralsiz qoshun teshkillep, wetendin uzaqlashturup, awal Sowet- Pinlad Urishigha andin Sowet- Gérman urushigha ittirip kirse yene bir tereptin weziyet taza piship yétilgen 40-yillarda yeni 1944 - yili iyunda Ghéni Batur, Élixan Töre, Exmetjan Qasimi, Delilqan, we Ishaqbeg qatarliqlar bashchilighidiki qozghilang ghelbe qilip, shu yili 12 - noyaberda Sherqiy Türkistan Jumhuriyetining qurulghanliqini dunyagha jakarlighanliqidin qattiq sarasimge chüshüp, wetinimizning hemme yérige yéyiliwatqan büyük inqilabqa yaman gherez bilen qolini tiqip, Uyghuristanliqlarni koldurlutup, wetinimizni Xitayning kütülmigende yüz berish ehtimali bolghan hujumigha qalqan, Gérmaniyege qarshi turushtiki qurban qiliwetishke bolidighan arqa sep, weziyet ongshulup qalsa Xitaygha sétiwetilidighan mal-dunyagha aylandurup, millitimizni Xitaygha qarshi jidelge sélip qoyup, weziyetni ongshiwalghandin kéyin bizni nahayiti éghir bedel töletküzgenti. Bu Xitaylar bilen Ruslarning Türk nesillik xelqlerni etnik qirghin qilishta kelishtürip oynighan axirqi bir meydan dehshetlik oyuni bolup,Ular saxtapezlik bilen Türkistan rayonda 5 milyongha yéqin ademning jénigha zamin bolghan idi 5 milyon adem pajiesi yene bir tereptin qarighanda, Biguna qérindashlirimizning 30-yillarda we 40 - yillarda ewjige chiqqan istiqlal heriketliri bilen munasiwetlik idi Kitapta yene yézilishiche Germaniye sowet urishining deslepki yillirida Polsha Gérmanlar bilen Ruslar teripidin bölishiwélinghandin kéyin, Dr.Baymirza Héyit aka Türkistanliq meshhur zatlardin Mustafa choqay, Wéli Qéyumxan qatarliqlargha“esir pétiche turiwerishke bolmaydu, wetinimiz Ruslar bilen Xitaylarning tajawuzi astida turiwatidu. Biz esirdin yene eskerge aylinip, Ruslar bilen urush qiliwatqan bu küchlik millet bilen birliship, Ruslardin qisas élip, wetinimizni qayturup alsaq“ dégen mezmunda teklip bergen we ularning bash bolup yétekchilik qilishi bilen herbiy jehette uning qumandanliqi astida bolghan kelgüsi armiyeni Türkistanliq esirge chüshken munewer ziyalilar we Türk nesillik addiy eskerlerdin teshkillep, Gérmanlarning reqipliri bilen tighmu-tigh küresh qilghan. Uzaq ötmey yeni 1942 - yili awghustta (Mustapa Chuqay wapat bolghandin kéyin.) Adolf Hitlerning shexsiy qollishi bilen Wéli Qéyumxanning bashchiliqidiki „Tükistan milliy birlik kométiti“ qurulghan.Türkistan milliy birlik kommetitigha qaraydighan Gérman eskerlirining formisida kéyingen, ilghar quralliri bilen jabdunghan qumandan we eskerlerning sani 1944-yilning axirigha kelgende 181 ming 402 kishidin 267 mingha yetken.buning ichide Gérman qisimlirining araqa sep ishlirigha yardemlishidighan Türkistanliq 85 mingdin artuq kishi bar bolup, qalghanlirining mutleq köp qismi Ruslargha qarshi urushning aldinqi seplirige ewetilgen. Bu qoshungha gerche Gérmaniye hökümet armiysi qomandanliq qilghan bolsimu, yoquri derijilik emeldarlirining ichide xéli köp sanda Türkistanliqlar yer alatti. Memuri xizmetler kommetit tereptin ishlinetti. Bu qoshunda Türkistanliqlarning nesebini toshughanlardin bashqa az sanda German qiz - yigitlirimu orun alghan bolup, ularning herbiy formisining sol yéngide Islam dinining belgüsi bolghan jamening simiwoli, jame temida Türkistan dégen xet, asman teripide aylandurulup yézilghan Allah biz bilen dégen xet chüshürülgen halqa ichidiki éllipissiman yeng belgüsi taqalghan éken. iken.
( Dr.Baymirza aka herbiy formisi bilen , Aksion jornilidin élindi)
Gérmaniye 1945-yili 24 - martta Türkistan milliy birliki kommétitini Türkistan milliy birliki hökumidi derijisige kötürüp testiqlap, uning musteqil ornini tonuydighanliqini bildürgen. Türkiye hükimiti 2 - dunya urishi mezgilide Gérmaniye bilen bir septe turup urush qilish teliwini ret qilghandin kéyin Gérmaniye Türkiyege urush élan qilmaqchi bolghan we Baymirza Héyit qatarliq Türkistan armiysining yuquri derijilik erbapliri bilen söhbet ötküzgen. Baymirza Héyit aka „Biz peqet dölitimiz Türkistanning azatliqi üchün sizler bilen bir septe urush qiliwatimiz, Türkiyege urush élan qilsingiz biz sizler bilen birge urush qilalmaymiz, biz Oxshimighan rayonda yashawatqan bolsaqmu tili, medeniyti, dini perqlenmeydighan bir millet, biz siz terepte turup hergiz özimizning qérindashlirigha qural betlimeymiz“ dep jawap bergen. Shuning bilen Hitler Türkiyege urush élan qilish pilanidin waz kechken. Uning éytishiche Türkistan armiysining urush téxnikisi yoquri bolup, Uning shexsiy qumandanliqidiki 260 ming kishlik armiyedin 90 ming kishi Fransiye, Golandiye, Awustiriye, Rusiye, Geritsiye qatarliq döletlerge qarshi élip bérilghan urushlarning aldinqi sépide qurban bolghan.
(Büyük Türkistan Armiyesi)
Küchlük milletler ajiz milletlerning ziminini bölishiwalghan meshhur yalta kélishimidin kéyin hayat qalghan Türkistanliqlar Türkiye hükimitidin siyasiy panaliq sorighan bolsimu ret qilinghan. Panalinidighan yer tapalmay qalghan Türkistan armiysi Ruslar we ittipaqdash döletlerning qoghlap yürüp qirghin qilidighan ubyéktigha aylinip qalghan. Kitapta yene bildürilishiche her türlik bahane sewep bilen 2 - dunya urishigha qatnashqan 4 milyondin artuq Türk nesillik armiye, urush axirlashqangha qeder yaki urushtin kéyinki parakendichilikte Xitay we Rusiye tajawuzchillirining wehshiy siyasiti sewebidin nahayiti az bir qismining hayat qalghinni hésapqa almighanda pütünley dégüdek qirilip ketken. Urushtin aman qalghan 100 mingdin artuq ademning qirilip kétishige közini mit qilmay qarap turghan Türkiye hökumidining qilghanliri Türkistan armiysining töligen bedellirige berilgen jazamu yaki mukapatimu? Buning jawabi Türk tarixi dégen qan- yashqa tolghan qélin kitapqa choqum yézilidu.
********************
Mana Gérmaniyening Kölin Sheherimu köz aldimizda namayan boldi. Bizni teqezza qilghan minutlarmu axiri yétip keldi. Biz hayajan ichide Dr. Baymirza Héyit akining ishik qongghuriqini bastuq,ishikni Dr. Ruz xanim (3) achti we bizni illiq chiray bilen qarshi élip öyige bashlidi. Biz tichliq amanliq sorashqandin kéyin Dr. Ruz bir piyalidin chay keturdi. Biz chay ichkech Türk milliy jumhuriyetliri we Uyghurlar heqqidiki témilarda söhbetleshish pursitige ége bolduq. .
( Ongdin solgha Dr. Baymırya:qizi Dilber xanim, Ayali Dr. Ruz xanim bilen birge )
Men ixtiyari söhbet arisida uningdin birqanche sual soridim:Sual: Baymirza Héyit aka siz merkizi asiyada (Türkistanda) yashawatqan qérindashlirimizning büyük birliki we höriyiti üchün bir ömür küresh qildingiz. Ejdatlirimiz we siz oylighandek wetinimizde birlikke kelgen Türkistan döliti qurulghan bolsa hemmizning shirin chüshi emelge ashqan bolatti. Emma bügün merkizi Asiyadiki qérindashlirimiz özlirining milliy döletlirini quriwaldi. Shuning bilen Biz Uyghurlarning ichidimu wetinimizni Sherqiy Türkistan demduq Uyghuristanmu deydighan suallar tughiliwatidu. Sizningche qaysisini eqilgha eng uyghun, dep qaraysiz?
Jawap: Sherqiy Türkistan dégen nam bilen Uyghuristan dégen namning tarixi we étmologiylik menisi jehette anche chong perq yoq. Bügünki ehwaldin qarighanda Uyghuristan dése bir az éytmaqchimu asan, eqilghemu uyghundek körinidu. Emma Uyghurlarning ata miras bu zémini téxi Xitay tajawuzchililirining mustemlikisidin qutulup ketkini yoq. Wetende we chetelde bu dawa hedep kéngiyiwatidu. Biz ilgirdin tartip bu rayonni büyük Türkistanning bir terkiwi süpitide tonutup kelduq. Sherqiy Türkistan dése dunyaning hemme yéride yashawatqanlar bilidu. Bu dawani élip bérishta tonushluq bolghan bir namni qollunush éhtiyajidinla Sherqiy Türkistan dégen namni, Uyghuristan dégen nam tonulghangha qeder yaki Sherqiy Türkistan azat bolghangha qeder qollanghan yaxshiraq. Mümkin bolghan derijide Türklerning medeniyet we siyasiy hayatida muhim rollarni alghan Uyghurlarning wetini dégen menini uxturidighan Uyghuristan dégen namni tonutushqa ehmiyet bérish kérek. Uyghuristan dégen namning qollunilmay kelgenlikimu bu rayon xelqlirining weten millet dewasigha selbiy tesir körsütiwatqan bolishi mümkin. Shunimu eskertip qoyush kérekki sherq we gheripning tarixi kitablirida Tengri téghining shimali, jenubi we gherbi qisimlirida ezeldin Uyghurlarning ejdatliri yashap kéliwatqanliqi qeyit qilinghan. Uyghuristan dégenlik Uyghurlar yashap kelgen yér dégenlik bolup, istan dégen sözmu qedimqi Uyghur tilidiki ASTAN/ASTANE dégen sözdin kélip chiqqan. Bu yerde kelgüside qurilidighan döletning nami keskinlik bilen Uyghuristan bolidu. Bundaq dégenlik hergizmu Türkistan yaki Sherqiy Türkistan dégen namlarning yoqap kétidighanliqini chüshendürmeydu. U nam yenila xelq arisida we ilim saheside qollinilidu. Nezerdin saqit qilishqa bolmaydighan yéri Sherqiy Türkistan dégen nam, men „Türkistan we Islam meseliliri“ dégen kitabimning „Türkistan dégen nam heqqide“ dégen qismida tilgha alghandek bügünki Uyghuristannila körsetmeydu. U tar menidin alghandimu Qazaqistanning yette su rayoni we Özbikistanning Perghane rayoni qatarliq yene bir qanche jughrapiylik rayonnilarni öz ichige alidu.
Sual: Özbikistanning Perghane rayonida yashawatqan insanlar bilen bügünki Tengri téghining shimali we jenubida yashawatqan sheherleshken xelqlerning ottursidiki etnik munasiwet, bashqa Türk qewimliri bilen bu rayonda yashawatqan xelqlerning étnik munasiwetlirige tamamen oxshamdu?
(Dr.Baymirza Héyitning bügüni)
Jawap: Oxshimaydu, téximu yéqin, biz étnik tereptin tar jehettin qarighandimu bir xelq. Russiye we Xitay tajawuzchilliri bügünki künde bir elde yashashqa tégishlik xelqimizni ikkige ayriwetti. Bu ikki rayondiki xelqler ejdatlirimiz küchlengen dewirlerdimu, zeyipleshken dewirlerdimu bir el bolup yashighan. Munghul istilasidin kéyinki Chaghitay dewri, Seidiye xanliqi dewri we Yaqupbeg dewirliride bu ikki rayondiki xelqler til, medeniyet, örpi - adet, diniy étiqad we poliklor jehetlerdin oxshash bolghan tereqqiyat basquchini bashtin kechürgen. Sözimizning ispati bu ikki rayon xelqlirining kündilik hayatida we tarixi kitaplarda taghdek döwlinip yétiptu. Herqanche küchigen bilenmu ularning ottursida perq tapmaq tes..
********************
Mén hazirghiche Özbekistandin, Afghanistandin yéngidin kelgen Özbek qérindashlirimiz bilen yéqin alaqide bolup keldim. Uyghur tili bilen Özbek tili Türki tillar ichide bir gruppigha kiridighan eng yéqin ikki tuqqan til bolsimu, men ular belen alaqilashqanda bezi qiyinchiliqqa uchrap, Türkche sözleshke mejbur bolattim. Emma Dr.Baymirza aka bilen hazirqi zaman Uyghur edebiy tilining Qeshqeriye diyalikti we Uyghur tilining Perghane diyalikti (2) da rawan sözleshtuq. söhbetleshkende, biz héchqandaq qiyinchiliqqa uchrimiduq. Ilgirki ehwallardin xewiri bar Abdujélil Qariqash we Türkiyelik buradirimiz Tolutizgin Oghuz bu exwaldin heyran qéliwatatti..
********************
Sual: Baymirza Héyit aka, bizdin bashqa nopusi köp bolghan Türki xelqler özlirining milliy döletlirini qurup boldi. Biz Uyghuristanliqlarmu özimizning musteqqil milliy jumhuriyitimizni quralarmizmu? Biz ensirewatqandek xitaylargha assilimatsiye bolup kétermizmu? Tilimiz rastinla beziler éytqandek yoqapmu kétermu?
(Bizge mushundaq arslanlar kerek)

Jawap: Men hazirghiche dunyadiki Türki xelqler heqqide köp tetqiqatlarni élip bardim. Uyghuristanghimu bardim we Uyghurlar heqqide xéli köp nersilerni bilimen. Uyghuristanliqlar ejdatlirimizgha oxshash jasaretlik xelq. Men ularning bügüngiche dawamliship kéliwatqan ijtimayi hayatidin parlaq bir kélichekni körgendek bolimen. Uyghuristanliqlar qeyser we chidamliq, batur we ishchan, eqilliq we jasaretlik. siler hörlük we musteqqilliq üchün köp bedel bériwatisiler, xelqaramu bu dewani toniwatidu. Men Uyghuristanliqlarning haman bir küni özlirining musteqqil dölitini quralaydighanliqigha ishinimen. Munqerz bolush xorluqqa uchrash démektur, xorluqqa chidap yashawergili bolmaydu, xorluqmu bir ölüm, xorluqqa uchrap yashighandin qarshiliq bildürüp qirilip ketken ming ela. Qarshiliq bildürüp yashalighan millet emiliyette hör millettur. Sewriningmu chéki bolidu, qehrimanliq körsitelisenglar dunyadiki küchlük döletler we Türk dunyasida nam abroy qazinisiler, hurunluq we qorqanchaqliq qilsanglar eng yéqin kishiliringlarmu silerdin chanidu. Asilimatsiye bolup kétish we til meselisige kelsek, ishlar düshmenler oylighandek undaq asan pütmeydu.Türki xelqlerning ichide uqeder éghir milliy zulumgha uchrap turupmu, özining milliy alayidilikini qoghdap qalghan Uyghurlardek yene bir xelq yoq. Uyghuristanning Xitay millitining mustemlikisige uchrishi yéngiliq emes. Uyghuristanliqlar tarixta birqanche qétim bu tajawuzchi milletning ishghaliyitige aylinip qalghan we qanliq küreshliri arqiliq öz istiqlalini qazanghan we milliy medeniyitini qoghdap kelgen. Uyghuristanning axirqi qétim resmiy shekilde Xitay millitining tajawuzigha uchrighinigha téxi yüz yil bolmidi. Bu qisqighine tarixta Uyghuristanda xelq ikki qétim qozghulup özlirining milliy jumhuriyitining qurulghanliqini dunyagha jakarlidi. Uyghuristanning kéyinki 2 ming 500 yilliq tarixida Xitaylar we Xitayni birlikke keltürgen Mungghul nesillik xelqlerning mustemlikisige chüshüp qalghan waqtimu 200—300 yilghimu barmaydu. Xitaylarning bu yerni bir millet süpitide bésiwelish tarixi téximu qisqa. Shu dewirlerdin aman ésen bügüngiche yétip kelgen bu xelqni, Xitaylarning asilimatsiye qiliwétishi yaki tilimizni yoq qiliwetishi mümkin emes. Bu meselide bezi paydisiz ehwallar körülishi mümkin emma hemmisi waqitliq bolidu. Tarixta nahiti nurghun küchlük Imparaturluqlar ötken, ularning bezi milletlerni qul qilghan waqti qanche ming yilgha sozulghan bolsimu axiri put tirep turalmighan. Hazir ularning heywisini muziylarda tupa bésip ketti. Xitaylarning Uyghuristangha qilinghan tajawuzimu haman bir küni eshu aqiwettin qéchip qutilalmaydu, Uyghuristanliqlar özlirining milliy medeniyitining hul téshi bolghan Uyghur tilini qoghdap qalalaydighan ichkiy potensal küchke ége. Bundaq déyishimizning tarixi, ijtimayi sewepliri bar. Dunyaning hazirqi Geopolitikisidin qarighanda bir az chéchen bolsanglar milliy enene, medeniyet we étiqad jehette Uyghurlardek bolghan bir xelq asanliqche assilimatsiye bolupmu ketmeydu hem haman özlirining milliy dölitini quralaydu.


Sual: Beziler Azatliq üchün unchiwala yuquri bedel tölishimizning paydisi yoq, bir küni Türkistandiki bashqa qérindashlirimizgha oxshash bizgimu hör künler özlikidin yétip kélidu dewatidu. Bundaq dewatqanlar Xitaydin insap, Ruslardin, Amerikidin, merkizi asiya jumhuriyetliridin, Türkiyedin yardem kütiwatidu, bundaq bolishi mümkinmu?


Jawap: Bir milletning azatliq ishlirigha, u millet musteqqil yashashqa shert sharaetni hazirlimay turup héch bir dölet yardem qilmaydu. Uyghuristanni Uyghuristanliqlardin bashqa biri hergiz azat qilip bermeydu. Uyghuristan merkizi asiyagha oxshimaydu, Xitaylar enirgiye zapisigha aylanghan bu yerdin asanliqche Ruslar Türkistandin waz kechkendek özlikidin chiqip ketmeydu. Xelqni undaq xam xiyal ichige kirgüzip qoyush intayin xeterlik. Igiligen ehwaldin qarighanda ilgiridin béri Uyghuristanliqlarni beziler shundaq erzimeydighan nersiler bilen aldap, xiyalpereslikning ewij élip kitishige yolqoyghanken. Ular eyni waqitta umid kütken Ruslar qanche qétim silerni aldimighan bolsa édi, undaq sepsetige ishensenglarmu bir nerse dégili bolmayti. Emma siler umid kütken we silerni bu haletke chüshürüp qoyghan Ruslar öz ishghaliyitidin waz kechkende, silerning ishinglarni xiyaligha keltürüpmu qoymidi. Ular tarixtin béri Sherqiy Türkistanni Xitaylar bilen bolghan murekkep deplomateysining qurbani qilip keldi. Amerikigha kelsek ularning wetininglarni azat qilip bérishige hergiz ishenmeymen. Ular ezeldin ajizlargha ich aghritqan emes. Eger milliy azatliq kürishinglarni öz küchinglerge tayinip, ghelbige erishtüreleydighanliqinglargha közi yetmise, melum bir menpiet üchün Xitaylargha wakaliten silerni basturup béridu. Eger siler küchlinelisenglar yaki küchlineleydighanliqinglargha ishendürelisenglar, ular sheytandek kélip siler bilen soda qilip, azatliq ishliringlargha azraq pay qoshushi mümkin. Eger Xitaylar ilgirkidek uning déginige könüwerse küchlük bolsanglarmu, ajiz bolsanglarmu silerni qurban qiliwetidu. Xitaylar bilen Ruslarla bolidiken qérindash xelqlerning hökumididin silerge bir yardemning kélidighanliqini qiyas qilalmaymen. Emma Türkistan xelqi haman silerning heqqaniy kürishinglar terepte. Türkiyege kelsek ular silerge haman yardem qilidu. Emma yardemning waqtini, derijisini we sheklini mölcherlimek tes. Ular yene Yawropaliqlarning tomurining soqushigha qaraydu. Yawropagha kelsek, ular mümkin bolsa heqqaniy kürishinglarni Türklerning wastisi yaki bewaste halda her zaman qollaydu we bir künler kélip musteqilliq élan qilsanglar hemmidin burun étirap qilidu. Bu yerde qanun siyaset muqim, deplomatiye we milliy menpietler jehettin paydiliq enenilerge ége. Mümkin bolsa bularning qollishini qolgha keltürüsh üchün köp küch serip qilish kérek. Estin chiqirip qoyushqa bolmaydighan bir ish kallini silkip, chéchen bolmaq we Uyghuristandiki qérindash xelqler tarixi sawaqlarni yekünlep, öz-ara sewrichanliq bilen ittipaqliship, tajawuzchilargha mümkin bolghan derijide aram bermestin, toxtimay qarshiliq bildürüp turush kérek.Xitay tajawuzchillirigha qarshi heqqani kürishinglar qilimen dep qilip, qilmaymen dep tashlap qoyidighan ish emes. Tajawuzchilarning tömür tirniqi gélinglargha patqanche hörlük üchün hayattin waz kéchishke toghra kélidu. Anillirimizning, hedillirimizning, singillirimizning numusining depsende boliwatqanliqini körüp turup, körmeske sélip yashawergili bolmaydu. Wetenning ayaq asti qilinishi din nuqtisidinmu, millet nuqtisidinmu, adimiylik nuqtisidinmu tajawuzchiliqqa chek qoyidighan chare tedbir izleshni teqezza qilidu. Türkistandiki xelqler Ruslarning tajawuzigha uchrighandin kéyin hergiz xiyalpereslik qilip jim yatmidi. Ular bu hörlükni qolgha keltürüsh üchün qanche milyon ademning hayatini bedel tölidi. Ruslar ularning her türlik qarshiliq heriketliridin, bu rayonni menggü mustemlikiside tutup turalmaydighanliqigha közi yetkendin kéyin amalsiz tashlap chiqip kétishke mejbur boliwatidu. Eger xelq öz höriyitining qedrige yetmise ular bir türlik zulumdin qutulup yene bir türlik zulumgha tutulup qélishi mumkin. Siler bir qedem arqigha yansanglar Xitay bir qedem ilgirleydu. Siler bir qedem aldigha mangsanglar Xitaylar ikki qedem arqigha chékinidu. Bu formulani estin chiqirip qoymasliq lazim.


Sual: Kechüring salametlikingizni nezerge almay köp charchitip qoyduq, axirda Uyghuristan xelqidin kütidighan qandaq umidliringiz bar?


Jawap: Uyghuristanliqlar tirishchan, umidwar we meripetperwer xelq. Xitaylar bilen bolghan kürishinglar peqet siyasiy jehettiki küresh bolup qalmastin Uyghur medeniyiti bilen Xitay medeniyti otturisidiki küreshtur. Medeniyet etnologiymizdin qarighanda biz Türkistanliqlar yerlik we gheripke yüzlinishchan bir medeniyet tipigha wakillik qilimiz. Xitay medeniyti bolsa yene bashqa bir tip. Érqiy, diniy we étiqad jehettinmu bizde gheripke mayil alametler üstünlikni égileydu. Gheriplikler medeniy-maarip, siyasiy- iqtisad, edebiyat-senet, soda- sanaet pelesepe we téxnik penliride xelqara jamaetchilikke ülge boliwatidu. Siyasiy küresh, quralliq küresh we yaki herqandaq bir shekildiki küch körsütish bolsun mustehkem bolghan bir medeniyet arqa körünishini teqezza qilidu. Meniwiy jehette küchlik bolghan milletlerni bashqilarning édare qilishi asan'gha chüshmeydu. Diniy étiqad ewzelliki meniwi éhtiyajimizni qamidaydighan bir amil bolsimu, u waqti kelgende siyaset we hakemiyet chüshenchillirining özi emes. Uyghuristan weten millet dewasini élip bérishta xelqara tertip- intizam, qanun tüzüm qatarliqlarni nezerge élip, barliq aktip tereplerni milliy menpiet üchün xizmet qildurushqa, dindin xali bolghan siyasiy mewqeni yétildürishke eqliy jehettin éghirliq bérish bilen birge gheripning ilghar ilimlirini üginip, milliy medeniyetning hayati küchini we tashqi zerbige qarshi turalaydighan émmonit küchini yétildürishkimu sel qarimasliq lazim. Medeniyet tereptin hertürlik béqinmichiliqtin, tajawuzchilarning qimmet qarishini qobul qilishtin we gheripningkini qara qoyuq ret qilishtin we shaqilini ayrimay qobul qilishtinmu saqlanghanda siyasiy we qoralliq küreshning aldinqi sherti hazirlanghan, Uyghuristan inqilabi parlaq kélichekke hamildar bolghan bolidu.Uyghuristanning weten millet dewasi beziler oylighandek bir yölinishte emes köp xil yölinishte tekshi élip bérilishi lazim. Bu dewada herqandaq bir Uyghuristanliq (Sherqiy Türkistanliq)ning özige xas roli barliqini unutmasliq kérek. Men Uyghuristan xelqining öz-ara ittipaqliship, aktip amillarni toluq ishqa sélip, yüz bérish éhtimalliqi bolghan barliq ziyanlardin saqlinip qélishini, bu ulughwar küreshte axirghiche berdashliq bérishini umid qilimen.
*********************
Dr.Baymirza Héyit aka 90 yashqa kirip qalghan bolup, birqanche qétimliq Aparatsiyedin kéyin salametliki éghir derijide zexmilengen, özining derdidin özi chiqalmaydighan haletke chüshüp qalghan bolsimu, eqli hushi intayin jayida, pikirliri logikiliq we pelesepiwi chüshenlchillirimizge uyghun, édiysi zamaniwiy siyasi atmospuragha toyunghan bolushtek alahédilikliri bilen bizni intayin heyran qaldurdi. Biz bir-birimizdin ayrilishqa qiyalmighan shekilde xoshlastuq. Uning biz bilen déyishidighan sözliri texi tügimigendek idi Biz uning aghriq azabigha chidap özining ömürlik küreshlirining terkiwi qismi hésaplanghan Uyghuristan (Sherqiy Türkistan)ning azatliq herkiti heqqide qimmetlik pikirlerni bergenlikige xelqimizge wakaliten teshekkur éytimiz we uninggha ching yürikimizdin éhtiram bildürimiz.
********************
IZAHAT
(1) Dr.Baymirza Héyit—Dr. Baymirza Héyit we uning ish izlirini xelqimizge xéli burunla tonutush kérek idi Bir qisim Uyghuristan ziyaliliri bu isim bilen 50-yillardin tartip tonush bosimu, mutleq köp qismimizning U zat heqqide bilidighanlirimiz bek az. Xelqimizning pexirlik oghlani, Alim, Siyasion, Herbi qumandan, ulugh tarixchi, meshhur jamaet erbabi Dr.Baymirza Héyit aka 1917-yili 17-dikabirda Perghane wadisidiki Nemengan wélayitining Yarqorghan kentide meripetperwer bir déhqan ailiside dunyagha kelgen. U bashlanghuch terbiyeni öz yurti Yarqorghandiki penniy mektepte alghan. U, 4-yilliqtiki waqtida yeni 1924-yili Nemengan wélayitidiki Téxnik mektiwige oqushqa kirgen. Baymirza aka shu yillarda yazghan „Bizning pikir“ dégen esiri bilen öz ijadiyitige kirishken. U Türkistan höriyetchillirining mekteplerdiki türlik paaliyetlirige aktip qatniship, özining küchlük talantini namayan qilghan. shu dewirdiki Sulayman Cholpan, Ghopur Ghulam, Sebizade we Refiq Mömün qatarliq aldinqi qatardiki munewwer ziyalilarning diqqitini tartqan we ularning tesiride, weten milletning kélichigi we teqdiri üchün égilmey sunmay küresh qilidighan baturane rohni yétildürgen.
1933-yili uning hayatida dewir bölgüch ehmiyetke ége bir yil bolup qalghan. Bu waqit Sitallinning keng Türkistanda ewij alghan milliy oyghunish herkitini shepqetsizlerche basturiwatqan bir yillar idi Munewwer ziyalilar, meshur diniy zatlar we dangliq jamaet erbaplirining Rus pashisitlirining qurbanigha aylinishi Baymirza Héyit akining qelbide tajawuzchilargha bolghan küchlük öchmenlik édiysini shekillendürgen.
Baymirza Héyit aka 1943-yili ali mektep intahanidin ötüp, awal Enjan welayitidiki suchiliq mektiwige qobul qilinip, uzaq ötmey Quqendiki Méditsina mektiwige almashturulghan. U yene bu mekteplerde oqub özining ömürlik ghayisige yételmeydighanliqini tonup yétip, Tashkent universititining tarix pakutitigha almishiwalghan. U 1937-yili 30.öktebirde Uniwersitetni ela netije bilen tamamlap, Turqorghan we Sir derya rayonlirida oqutquchiliq qilghan. Bu dewirde u Abdulrahip Fitret we Sulayman Cholpanlarning tesiri bilen Rosiye Tajawuzchilirining mustemlikichilikige qarishi yer asti paliyetlirige aktip qatnashqan. U 1939-yili 30- Öktebirde Sowet hökumidi teripidin eskerlikke qobul qilinip, 3 milyongha yéqin Türkistan armiysi terkiwide mejburi halda 2 - dunya urishining aldinqi sépige ewetilgen. U 1939-yili 23- Dikabirda Lotenant ünwani bilen aldinqi septe urushqa qatnashqan. Shu yili u Polsha aldinqi sépige bérip, Qizil armiyning tanka qismida Sikuwadiron komandéri bolghan. 1941-yili Tükistan Höriyetchilliridin Mustapa Choqay, Wéli qeyumhan qatarliq milliy qehrimanlarning mexpiy pilanlishi arqisida, 200 mingdin artuq Türkistan armiysi bilen düshmen armiysidin chikinip chiqip Germaniye armiysige esirge chüshken. Kéyin Gérman hökumidi bilen Sowet kommunist Imperiyalizimigha qarshi birliksep tüzüp, Türkistan Armiysining yoquri derijilik herbi emeldari salayitide, Gérman armiysining aldinqi sepliride Ruslargha qarshi Urush qilghan. Bexitke qarshi bu qetimliq Inqilap, Ruslarning buzghunchiliq heriketliri bilen meghlup bolghan bolsimu, ot yürek ejdatlirimizning yorutqan chiriqi, Yüzligen Baymirza Héyitlarning qolida lawildap yénip, qarangghuluq qaplighan Uyghuristan (Sherqiy Türkistan) inqilabining yolini yorutqusi.
Urush axirlashqandin kéyin yeni 1947-yili Gérmaniyning Münster sheridiki Westfalin Universitetining pelesepe pakultitigha oqushqa kirgen. Shuningdin kéyin, Uning Büyük Türkistanning Rus we Xitay tajawuzchiliqigha ucrighanliqigha alaqidar ilmiy tetqiqati ishliri bashlanghan. U 1959-yili Rus we Xitay Impiriyalizimining fashistik jinayetlirini pash qilip, xelqimizning isyankirane rohini mediyeleydighan „Büyük Türkistan milliy hökumidi“ namliq désirtassiysini yézip Uniwersitetni ela derijide tamamlighan. U pütün Hayatini Merkizi Asiyadiki Türklerning ilim-pen we höriyet ishlirigha béghishlap, dunyaning herqaysi jaylirida Xitay we Rus tajawuzchillirigha qarshi jamaet pikiri teshkillep, bir tereptin ders ötüp yene bir tereptin elmiy tetqiqat we siyasiy paliyet bilen shughullunup Xelqimizning hörliki we azatliq ishlirigha öchmes töhpilerni qoshti.
Dr. Baymirza Héyit aka yüksek umidwarliq we jasaret bilen ijadiyet élip bérip, hazirghiche“Russiye Imperiyalistlirining Türkistan tajawuzi“, „Türkistandiki Türk we Islam meseliliri“, „Basmichilar we milliy Inqilap (1917- 1934), „Rus rijimi astidiki Türkistan we Islam“, „Xitay we Rus zulumi astidiki Türkistan“,“Türkistanda yéngiliq heriketliri we inqilablar(1900-1924)“ qatarliq 43 parchidin artuq Sotsologiye, Arxiologiye, Étnologiye, Siyaset, Din, Pelesepe, Tarix, Eskeriye, Senet, Edebiyat we Jughrapiye qatarliq penlerge chétilidighan yirik eserlerni yézip, medeniyet we inqilab tariximizdiki nurluq simagha aylandi.hazirghiche uning 28 parche kitabi neshir qilinip, keng kitabxanlar bilen yüz körüshken. Uning hoquq we shan- shöhretlerdin, payda we menpietlerdin waz kéchip, kindik qéni tökülgen wetininni bir minutmu ésidin chiqarmay, xelqimizning istiqlali üchün élip barghan Küreshlirining tüp édiysi, öz höriyeti üchün küresh qiliwatqan milyonlighan insanlirimizning iradisige medet bérip turmaqta.
Biz Gérmaniydiki Uyghur jamaitige wakaliten, 2006-yili18-April küni Dr.Baymirza Héyit akini ziyaret qilip, hazirghiche mustemlikidin qutulalmay kéliwatqn Uyghur wetinining teqdiri heqqide bir qanche sual soriduq. Bu yérde ziyaretning emeliy ehwalini diqqitinglargha sunimiz.

(2) Uyghur Tilining Perghane dialikti-gherbi Uyghur dialiktini körsütidu. Charrusiye tajawuzchilliri bilen Menching hökumidi birliship, wetinimizni jümlidin Millitimizni ünümlik édare qilish üchün Uyghurlarni ikkige ayrip tashlighan. Perghane wadisida yashawatqan xelqler bilen Uyghuristanda yashawatqan xelqlerning eng yéqin tarixtiki ejdatlirimu bir xelq bolup, Ruslar Yettesu rayonida yashawatqan Uyghurlarning bir qismini Qazaq dep yéziwetkenge oxshash, Perghane wadisida yashawatqan bügünki ahalisi 6-7 milyongha yétidighan Uyghurlarni eslide Türki xelqlerning qipchaq gruppisigha kiridighan Özbeklerning tizimlikige kirgüziwetken.bezi nopuzluq tarixchilar Perghane Uyghurlirini gherbi Uyghurlar, Sherqiy Türkistan Uyghurlirini Sherqiy Uyghurlar, dep bayan qilidu. Shunga ular tajawuzchiliqqa uchrashtin ilgiri bir-birige kelgenlerni “Qeshqerliqler” yaki “Enjanliqlar” dep atashqan. Perghaniliklerning Özbek dep atilip qélishigha birinchidin kélip chiqishi mujimel bolghan Uyghurlashqan Mungghul, Qipchaq, Paris we Erep nesillik kishilerning özlirini Uyghur kimlikidin qachurush pissixikisi; ikkinchidin sherqi Uyghurlarni édare qilghan Manju hökümaranlirining gherbi Uyghurlarning zéminlirini charrussiyege tartturup qoyghanliqi; üchünchidin Uyghur perghane dialikti asasida shekillengen Özbek edebiy tilining Özbekistanning bashqa rayonliridiki etnik kélip chiqishi Öz-ara perqliq bolghan xelqler teripidin ortaq til qilip qobul qilghanliqi;törtinchidin Mungghul istilasidin kéyin Künimizgiche dawamlishiwatqan Mungghul nesillik Türklerning (Özbeklerning), Ruslarning Uyghur milliy kimlikini inkar qilidighan érqiy tazilash heriketliri...qatarliqlar sewep bolup qalghan.Xelqimiz tajawuzchilarning tarixta körülmigen bir ziyankeshlikige uchrighan.Uyghurlar ikkige parchilanghandin kéyin Bu rayonning siysiy, iqtisadiy, meniwiy hayati tarixtiki herqandaq dewirdikige oxshimay qalghan.Tarixnamilerge qaraydighan bolsaq qedimki Sak we Toxar dewridin Charussiye tajawuzchilliri bilen Xitay tajawuzchilliri wetinimizni munqerz qilghan ikki esirdin ilgirki waqitqiche,meyli bu rayonda qandaq hakemiyetler höküm sürsun, meyli birleshsun yaki parchilansun, meyli musteqqil bolsun yaki yatlarning tajawuzigha uchrisun Gherbi Uyghurlar ( Perghane xelqi) bilen Sherqiy Uyghurlar (Tengri teghining shimali we jenubigha yeyilghan sheherleshken xelqler) örpadet, til, ittiqat, edebiyat-senet, pelesepe, hüner, sennet, texnika, soda- sanaet we tibbiy dawalash qatarliq medeniyetning cheshitlik (ayrim) terepliride üzliksiz türde erqiy we meniwiy tereplerdiki bir pütünlik izchilliqini hazirghiche saqlap kelgen.


(3) Dr.Ruz hanim--Baymirza Héyit aka 1977- yili öktebirde Germaniyening Münster sheride ikkinchi ayali gérman qizi Dr.Ruz xanim(urushtin ilgiri Öylengen Birinchi ayalining ismi Toxtixan) bilen öylengen bolup, Ertay, Mirza we Dilber qatarliq üch perzent körgen uning hazir 7 neper newrisi bar, ularning hemmisi Islam dinigha étiqad qilidiken.


4) Bu maqalining resimlirining Güzel-senet tehrirligini Tolutizginoguz ependi üstige alghan.


01/05/06 Frankfurt /Main, GERMANIYE