Uyghurshunas Gardnér Bowingdon Bilen Söhbet
Muxbirimiz Jüme
2010-06-01

Amérikiliq uyghurshunas gardnér bowingdonning "öz wetinide yeklengen uyghurlar" namliq kitabi yéqinda neshrdin chiqidu. Mezkur kitabni amérika kolombiye uniwérsitéti neshriyati neshr qilghan. Kitab bu yil iyulda neshrdin chiqip bazargha sélinidu.

Bowingdon ependi ziyaritimizni qobul qilip, kitabi, mezkur kitabning ilgiri uyghurlar heqqide yézilghan kitablar bilen bolghan perqi we ortaqliqi heqqide toxtaldi. Gardnér bowingdon amérika indiana uniwérsitéti yawroasiya tetqiqat merkizining dotsénti. Uyghur tilini puxta bilidu. Bowingdon ependining bildürüshiche, u kelgüside uyghurche roman we shéir, hékayilerni énglizchigha terjime qilishini pilanlawétiptu.

Jüme: Yéngi kitabingizning neshr qilinghanliqini tebrikleymen.

Gardnér bowingdon: Rehmet.

Jüme: Bu kitab, "öz wetinide yeklengen uyghurlar" dep atiliptu. Bu isimni tallishingizdiki seweblerni sözlep bergen bolsingiz. Bu isimni qoyush qandaq ésingizge keldi?

Gardnér bowingdon: Men eslide bir az zérikishlik we akadémik isimlarni tallighan. Buningda étnik milletchilik dégendek témilar heqqidiki abstraktni sözler bar idi. Muherrir manga kishilerning diqqitini tartidighan isimdin birni tallishimni tewsiye qildi. Bu kitab uyghurlar heqqide bolghandin kéyin, "uyghurlar" depla atisaq bolmamdu, dédi. Menmu qétildim.

Kitabning ismidiki kéyinki jümlige, yeni "öz wetinide yeklengenler" dégen qismigha kelsek, bu, men ezeldin oylap kéliwatqan bir ish idi. Bu sözler méning ilmiy maqalemdimu bar idi. Méning bundaq oylishimda, köchmenlerning kélish shekli yeni, nahayiti köp sandiki xitay köchmenlirining shinjanggha köchüp kélishi sewebidin 1949 - Yildiki köp sanliqni igileydighan türkiy we musulmanlar nopusi, hala bügünki künge kelgende köchmenler sewebidin burunqigha hergiz oxshimaydu. Uyghurlar meyli til we meyli medeniyet jehettin bolsun, bu atalmish uyghur aptonom rayoni teweside héch nersisige ige bolalmaywatidu. Ularda aptonomiye yoq. Ulagha özlirining namida uyghur aptonom rayoni dep atalghan we uyghurlargha ana makani bolmish bu zéminda bu hoquqlardin behrimen bolidighan purset bérilmigen. Shunga men, bu qayghuluq réalliqni ipadilesh üchün bu isimni tallidim.

Jüme: Köp rehmet, men bu isimni bek yaxshi kördüm. Elwette kitabnimu yaxshi köridighanliqimda shek yoq. Halbuki, uyghurlar we uyghur mesilisi heqqide chetellerde ilgirimu bir nechche kitablar yézildi. Siz bu "uyghurlar" dégen kitabning muellipi bolush süpitingiz bilen éytip baqsingiz, bu kitab ilgirki kitablar bilen qandaq perqliq? kitabning témisi, kitabta otturigha qoyghan mezmunlar bilen qandaq ortaqliqqa ige.

Gardnér bowingdon: Aldi bilen shuni éniq éytish zörürki, bu kitab bir ilmiy eser. Bu qandaqtur bir étirazname yaki milletchilik idiyisidiki teshwiqat matériyali emes. Men kitabimda adil we ilmiy bolushqa tirishtim. Undaq bolmaydiken, kitabni kolombiye uniwérsitéti neshiryatidek bir ilmiy ölchimi yuqiri neshriyat neshr qilmighan bolatti.

Uyghur mesilisi heqqide ilgiri yézilghan bezi kitablarda tengpungluqqa ehmiyet bérilgen bolsila, bularning hemmisi intayin yaxshi yézilghan kitablar idi. Bu kitablarning beziliri peqet oxshimaydighan oqurmenlerge yézilghan. Méning kitabim, aldi bilen ilmiy sahege qiziqiwatqan kishilerning uyghur élining ehwalni chüshinishige we bu heqte estayidil oylishigha yardem qilish meqsitide yézilghan. Men, kitabimning bolupmu uyghurlargha, merkiziy asiya xelqige qiziqiwatqan kishilerge, konkrétni halda az sanliq milletler shundaqla bashqa döletlerdiki musulman az sanliqlarning mesilisi, diniy we siyasiy erkinliki mesilige qiziqiwatqan kishilergimu menpeeti tegsiken dep arzu qilimen. Méning bu kengri mesilerni otturigha qoyushumdiki seweb, bu mesililer dunyaning hemme yéride uchraydu. Men yene shuni arzu qilimenki, kishilerde bu kitab arqiliq kitab öz namida atalghan kishilerge ( yeni uyghurlargha), shundaqla men yuqirida otturigha qoyghan mesililerning tesirige uchraydu dep qaralghan kishilerge nisbeten hésdashliq qozghighusi.

Jüme: Men sizge éytqinimdek, bu kitabning ismini bek yaxshi kördüm. Menche siz isim tallash jehette utuq qazinipsiz. Tallighan bu isim bek küchlük boptu. Siz kitabingizni milletchilikke izahat bérish bilen bashlapsiz. Xitay milletchilikining uyghur rayoni, uyghur milliy kimliki we uyghur dawasigha körsetken tesiri heqqide toxtalghan bolsingiz?

Gardnér bowingdon: Milletchilikke qiziqip qélishim shinjangda xenzu we uyghur milletchilikini bek éniq körüwalghili bolghanliqidin bolghan. Manjulargha qarshi xitay milletchiliri 1911 - Yili ghelibe qazandi. Ular yene, manju impériyisini qobul qilishning zörürlükinimu tonup yetti. Ularning milletchilik desturide, junggo, ming sulalisining hemme nersini hemde ular ilgiri qattiq öch körgen atalmish manju yawuzliri igiligen barliq zéminlarni öz ichige élishi kérekliki körsitilgen. Shunga buninggha tibet, shinjang we mongghuliyimu choqum kirgüzülishi kérek déyilgen.

Démek, xitay milletchilikining bu nusxisi, 1911 - Yildin kéyin eng hökümran ornigha ötti we 1949 - Yildin kéyinmu dawamliq hökümran xitay milletchilik pikir éqimi bolup dawamlashti. 20 - Esirning deslipide, barliq türki xelqler birlishishi kérek deydighan pantürkistler we barliq musulmanlar birlishishi kérek deydighan panislamchilar meydangha keldi. Shuning bilen birlikte yene 1920 ‏ - We 30 ‏ - Yilliri, oxshimaydighan türki milletlerning öz aldigha térritoriyisi bolushi kérek deydighan kishiler meydanigha keldi. Hazir bularni biz uyghur milletchiliri dep atisaq bolidu. Méningche, ular tunji bolup sowétler ittipaqning tesirige uchrighan. Chünki, sowétler ittipaqi ashkara we bölgünchi milletchilikni basturushqa tirishqan. Ular eksiche qazaq, özbék we qirghizlar hemmisining öz aldigha jumhuriyetliri bolushi kérek dégenge oxshash sowét milletchiliki uqumini qollighan. Bu xil ülge uyghurlarni, hemmeylenning öz aldigha jumhuriyiti bolsa, bizningmu jumhuriyitimiz bolushi kérek dégen xiyalgha keltürdi. Ularning, sowétler ittipaqi ichide, yaki beziler xiyal qilghan junggo sowéti ichide ittipaqdash jumhuriyet qurushni qobul qilghanliqi, yaki toluq musteqil jumhuriyet qurush arzusida bolghanliqi uyghur milletchiliri arisida munazire peyda qilghan mesilidur.

Halbuki, bir nerse éniqki, 1949 - Yildin kéyin, bezi kishiler jumhuriyet qurushni ümid qilsa, beziler junggo hökümiti teshebbus qilghan aptonomiye idiyisini qobul qildi. Beziler toluq musteqilliqni arzu qilghan bolsa, belkim, méningche bezi uyghurlar xitayning bir qismi ikenlikini qobul qilghan we özige bérilgen hoquqlardin bashqini telep qilmighan bolushi mumkin. Her bir pikir éqimni qanchilik ademning qollighanliqini bilmeymiz. Mana bu hazir biz yoluquwatqan eng chong mesile. Emma yene bir nerse shundaq éniqki, xitay hökümiti eng axirqi bir guruppa uyghurlar, yeni öz kelgüsini junggogha baghlap qaraydighan, özini junggo puqrasi dep tonuydighan uyghurlarning eng köp salmaqni igileydighanliqigha hemme ademni ishendürmekchi boldi we ishni shuning bilen tügitishke tirishti.

Junggo hökümiti bu guruppining ezeldin we kelgüsidimu eng köp salmaqni igileydighan guruppa ikenlikige bizni ishendürmekchi boldi. Bezi uyghur milletchiler barliq uyghurlarning milletchi ikenliki we pütünley musteqilliq telep qilidighanliqigha hemme ademni ishendürmekchi bolushidu. Menche, her ikkila pikir burmilanghan.

http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/tepsili_xewer/gardner-bawingdon-we-uyghurlar-06012010201417.html/story_main?encoding=latin
Yuqiridiki awaz ulinishidin, gardnér bowingdon ependi bilen ötküzgen söhbitimizning tepsilatini anglaysiler.