Tarim Deryasining Töwen Éqimidiki Bostanliqlarning Qumlishish We Shorlishish Derijisi Éghirlashmaqta

Muxbirimiz mihriban

2010-06-29
Uyghur éli ékologiyisining nacharlishishigha tarim derya wadisidiki bostanliqlarning buzghunchiliqqa uchrishi eng zor tesir körsetken dep qaralmaqta idi. Xewerlerdin melum bolushiche, tarim deryasi töwen éqimining qumlishish we shorlishish derijisi yéqini yillardin buyan téximu éghirlashqan.


www.youtube.com Din élindi.

Süret, tarim deryasi wadisida ösidighan toghraq derixidin körünüsh.

Tarim deryasi uyghur élining jenubidiki bostanliqlarni su bilen teminleydighan asasliq deryalarning biri. Tarim deryasi xitaydila eng uzun ichki quruqluq deryasi bolup qalmastin, belki dunyadiki eng uzun ichki quruqluq deryalarning biri idi. Halbuki, ötken esirning 60 - Yilliridin bashlap, derya boylap échilghan zor kölemdiki boz yer, deryaning yuqiri éqimigha qurulghan su ambarliri, tarim néfitlikidin qéziliwatqan néfit we tebiiy gaz miqdarining éshishi bilen derya wadisidiki bostanliqlar weyran bolushqa yüzlengen.

Matériyallardin melum bolushiche, 1950 - Yillarda deryasining uzunluqi 1300 kilométirdin artuq bolup, bu 1970 - Yillirigha kelgende qisqirap 900 kilométirgha chüshüp qalghan. Ötken esirning 60 - Yillirida tarim deryasining töwen éqimigha éqip kélidighan su 1 milyard 230 milyon kub litir bolghan bolsa, 70 - Yillarda 670 milyon kub litirgha, 1993 - Yiligha kelgende bolsa 120 milyon kub litirgha chüshüp qalghan. Halbuki bu azghina sumu bingtuenning derya wadisigha qurghan 14 kwadrat kilométirliq dashixey su ambirigha kirgüzülüp, deryaning töwen éqimidiki uyghurlar olturaqlashqan300 kilométir dairidiki jaylargha su yetküzülmeydighan halet shekillengen.

Netijide töwen éqimidiki térilghu yerler qumliship we shorliship bostanliq dairisi barghanche tariyip mangghan. Tarim derya wadisidiki 240 ming géktar yerdiki toghraq qurup ketken. Yulghun, sök - Sök we chüchükbuya qatarliq chöl ösümlüklirimu barghanche aziyip, deryaning töwen éqimi chöllishishke yüzlengen.

Bügün, tebiiy jughrapiye doktori muxter ependi ziyaritimizni qobul qilip özining bu heqtiki qarashlirini otturigha qoydi. Muxter ependi 1993 - Yildin ilgiri shinjang uniwérsitétida tarim derya wadisidiki rayonlarning ékologiyilik muhiti heqqide mexsus tetqiqat élip barghan we 1997 - Yili yaponiye rissho uniwérsitétida tebiiy jughrapiye ilmi boyiche doktorluq unwani alghan.

Muxter ependi söhbet jeryanida, tarim derya éqini boyidiki shorlishish hem qumlishishining derijisi qanchilik? 1950 - Yillardiki tarim wadisining ehwali qandaq idi? hazirchu? xitay köchmenlirini asas qilghan, bingtuen derya éqimini igiligendin buyan, qanchilik bostanliq chölliship ketti? dégen mesililer heqqide öz qarashlirini otturigha qoydi.

http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/tepsili_xewer/tarim-deryasi-we-ekologiye-06292010201621.html/story_main?encoding=latin

Yuqiridiki awaz ulinishidin, bu heqtiki melumatimizning tepsilatini anglaysiler.