Muxbirimiz Irade
2009-12-07
Yéqindin béri chetel metbuatlirida uyghurlargha ait maqaliler köplep élan qilinmaqta. Yekshenbe küni engiliyide neshrdin chiqidighan kündilik pochta gézitide uyghurlargha ait bolghan, "xitay yene bir qedimiy medeniyetni yoqitiwétish tehditi séliwatqan peytlerdiki qan we qorqunchqa tolghan bext kochisi" namliq maqale élan qilindi.
Bu maqale pétr xitchén teripidin yézilghan Bolup, maqalining qisqiche mezmuni töwndikiche.
Engiliyide neshrdin chiqidighan kündilik pochta gézitidiki "xitay yene bir qedimiy medeniyetni yoqitiwétish tehditi séliwatqan peytlerdiki qan we qorqunchqa bolghan bext kochisi" namliq maqalide aptorning qeshqerdiki héytgah meschiti aldida chüshken resmi qoyghan bolup, u maqaliside özining qeshqerge musulmanlarning diniy bayrimi bolghan qurban héytta barghanliqini we bu seweblik kocha - Kochilarda qurbanliq qilinghan qoylarning qanlirini körgenlikini bayan qilghandin kéyin mundaq dep yazidu:
-- Bu kochilardiki qanlarning qurbanliq qilinghan qoylarning qéini ikenlikini nahayiti xushalliq bilen diyeleymen. Emma xitaydiki irqiy ayrimichiliq we zoriyiwatqan xitayning qattiq qolluq siyasiti sayiside bu kochilarda adem qénimu éqip baqqan. Xuda saqlisun, emma yene shundaq bop qélishi mumkin.
-- Biz hazir bu kochilarda qanchilik kishining ölgenlikini bilmeymiz. Gerche xitay tijaretni qoyuwetken bolsimu, uchurni qoyuwetkini yoq. Yerlik xelqler siyasetke taqishidighan herqandaq gepni intayin éhtiyat bilen töwen awazda qilidiken.
-- Ötken yili olimpiktin burun qeshqerde ikki kishi herbiylerning arisigha abtomobil haydap kirip pichaq we özliri yasiwalghan qol bombiliri bilen 17 eskerni öltürgen idi. Kéyin buni qilghan ikki kishi qolgha élinip ölümge höküm qilinghan. Ular menche béshigha oq étish arqiliq öltürülgen bolsa kérek. Chünki xitayda ölüm jazasini béshigha oq étish arqiliq ijra qilish hélihem mewjut bolup turuwatqan asasliq jazalash usuli.
Aptor maqaliside yene, xitaylar 30 yildin béri uyghur diyarigha éqip kélip bu yerni özlirining makani qiliwélishqa righbetlendürülgenliktin, uyghurlarning qarap turup öz makanliridin ayrilip qéliwatqanliqidin tolimu ensirewatqanliqini, buninggha uyghurlarning ghezipining örlep bériwatqanliqini bayan qilidu we ürümchi weqesi heqqide melumat bérip mundaq deydu:
-- Iyulda ürümchide yüz bergen weqede birinchi küni ghezeplengen musulman amma xitaylargha hujum qilghan qilghan. Resmiy reqemlerdin qarighanda, u küni ölgenlerning sani 156, yarilanghanlar bolsa 800 etrapida. Emma kéyin xitaylar tömür kaltek, paltilar bilen xuddi xunxor qisaschilardek uyghurlargha hujum qildi. Kishilerning déginige qarighanda, u künki heqiqiy "qassap"lar öltürgen kishilerning sani birinchi kündiki sandin nechche hesse köp iken. Beziler ölgenler 2000 etrapida deydu.
Aptor ürümchi weqesidin kéyinki uyghur diyarining weziyitining keskinliship ketkenlikini mundaq bayan qilidu:
-- Ürümchi weqesidin kéyin uyghur musulmanliri bilen xitaylarning ammiwi sorunlardimu bir - Birige yéqin kélishtin qorqidiken. Bir uyghur qiz manga özining xitay dosti bilen körüshkende, bashqa uyghurlardin özini yoshurushqa tirishdighanliqini éytip berdi. Bir xitay ahalisimu manga "shunche uzun yil birge yashighan kishiler sizge tuyuqsiz yüzini öriginide, siz özingizni hergizmu bixeter hés qilmaysiz " dédi.
-- Qeshqerning merkizidiki meydanda mawzédungning heykili qed kötürüp turidu. Emma qeshqer ikkige ayrilip ketken. Birisi pütünley xitaylar olturaqlashqan rayon. Yene birisi uyghur musulmanliri olturaqlashqan rayon. Biriside mawzédungning qol pulangshitip turghan heykili. Biriside bolsa qedimiy héytgah meschiti qed kötürüp turidu.
Maqalining aptori pétr xitchén qurban héyt künidiki seherdiki héytliq namazning menzirisini maqaliside teswirlep ötken bolup, u héyt küni seherde héytgah meschitining aldining migh- Migh ademge toshup ketkenlikini, eskerlerningmu u yerni qorshawgha alghanliqini bayan qilidu. U minglighan kishilerning tizlinip olturup namaz qiliwatqandiki körünüshini teswirligendin kéyin maqalisini mundaq dep dawam qilidu:
-- Ular yükünüp olturup héyit namizini qiliwatqanda, bu kishilerning ming yillardin béri sadaqetmenlik bilen oxshash ibadetni, mana mushu tupraqlarda dawam qilip kelgenlikini oylighiningizda hayajanlanmay turalmaysiz. Buning hem bir xil namayish ikenlikinimu oylimay turalmaysiz.
-- Namaz tügep kün yorushqa bashlighandin kéyin, bir qanche sazendiler meschitning ögzisige chiqip uyghurlarning qedimiy muzikisini chélishqa bashlidi. Buning bilen pestiki top - Top kishiler ussulgha chüshüp ketti. Ularning muzikisi we ussuli özgiche idi. Manga tolimu yat bilindi.
-- Usul oynawatqan kishilerning chirayi soghuq, kiyimlirimu nachar. Ussul oynighanda héchqandaq bir hayajan ipadisi yoq, chirayida külkimu yoq idi. Bu qedimiy we jenggiwar bir medeniyetning namayendisi bolsa kérek. Kéyin men, bundin 20 yillar burun meydangha toplanghan pütkül kishining hemmisining samagha chüshüp kétidighanliqini, emma hazir bu medeniyetning asta - Asta yoqiliwatqanliqini yaki mundaqche éyitqanda yoqitiliwatqanliqini anglidim ....
http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/tepsili_xewer/qeshqer-heqqide-12072009205131.html/story_main?encoding=latin
Yuqiridiki awaz ulinishidin, bu heqtiki melumatimizning tepsilatini anglaysiler.
