ÖZ TEGHDİRİNİ ÖZİ BELGİLESH HOQUQİ WE SHERQİY TÜRKİSTAN MESİLİSİ



Prof. Dr. Alimjan İnayet


Öz teghdirini özi belgilesh hoquqi Dunya Uyghur Qurultiyining programisida Sherqiy Türkistan milliy herikitining asasiy nishani qilip belgilengen. Xelqaraliq qanun hem siyasi arguman noqtisidin toghra tallanghan bu nishan we teleppuz heqqide teximu eniq chüshenche hasil qilish üchün, öz teghdirini özi belgilesh hoquqi prinsipning pelsepe asasi, tarixiy basquchliri, uqum dairisi, pragmatik qimmiti, nezeryewi we qanuniy asasi üstide toxtilip ötüshke toghra kelidu.


1. Öz Teghdirini Özi Belgilesh Hoquqi (Self-determination) Dégen Térim we Buning Tebiri


Öz teghdirini özi belgilesh hoquqi, yeni self-determination hoquqi xelqaraliq qanungha ait bir terim we uqum bolup, bu uqum 17-esirde yashighan John Lockening “Hökimet Toghrisida İkkinchi Tetqiqat” (Two Treatise of Government) namliq kitabida tilgha elinghan “tebiiy hoquqlar” we “siyasi wekalet hoquqi” dégendek uqumlar asasida otturigha chiqqan. John Lockening qarishiche, insanlar yashash hoquqi, mal-mülük hoquqi we erkinlik hoquqidin ibaret tebiiy hoquqlargha ige. Uning bu közqarishi hem liberalizm hem kishilik hoquq uqumlirningmu asası bolup qalghan. Öz teghdirini özi belgilesh hoquqi deslepte Yawrupada xelqlerning öz étiqat we mezhebini özi belgilesh hoquqi dep qaralghan bolup Rönesans dewride shexislerning öz teghdirini özi belgilesh hoquqi dep chüshendürülüshke bashlanghan. Kéyin bu uqum xelqlerning öz teghdirini özi belgilesh hoquqi dégen uqumgha aylinip 1-dunya urushidin kéyin Amerika prezidenti Wilsonning “Wilson Prinsipleri” dep atalghan 14 maddiliq pirinsipliri arisida hazir istimal qiliniwatqan menide ishlitilgen. kishilerning teng-barawerliki we bashqurghuchi bilen bashqurulghuchi otturisida hasil qilinghan ijtimaiy kélishimdin ibaret ikki pelsepiwi asasqa tayanghan bu uqum eslide kishilik hoquqliri bilen zich munasiwetlik bolup, bügünki siyaset ilmi ve nezeriyiside xelqlerning öz siyasi kélechekini, iqtisadiy, ijtimaiy we medeniyet saheside mangidighan yolini öz iradesi arqiliq belgilesh dégen menini ipadileydu.





2. Öz Teghdirini Özi Belgilesh Hoquqi (Self-determination)ning Tarixiy Basquchliri


Öz teghdirini özi belgilesh Hoquqi (self-detemination) tunji qétim 1776-yilidiki Amerika Musteqilliq Xitapnamisida eks ettürülgen bolup, buningda mundaq déyilgen:

“Biz shu realliqni ashkara halda étirap qilimizki, pütün insanlar teng-barawer yaritilghan we yaratquchi teripidin wazkechkili bolmaydighan heq-hoquqlar bilen qurallandurulghan. Bularning béshida hayat, erkinlik we bext izdesh kélidu. Mana bu hoquqlargha kapaletlik qilish üchün insanlar arisidin qanunluq küchini idare qiliniwatqan kishilerning raziliqidin alghan hökimetler teshkillengen. Bir hökimet qachan bu meqsetlerge dexli yetküzüshke urinidiken, kishiler u hakimiyetni almashturush yaki bu prinsiplarni özleshtüridighan yéngi bir hakimiyetning yolini échish üchün uni emeldin qaldurush hoquqigha ige.”



Bu bayanlardan öz teghdirini özi belgilesh hoquqining deslepte bir dölet ichide yashawatqan kishilerning öz hökimetlirini belgilesh hoquqi ikenlikini chüshiniwalghili bolidu. Lékin kéyinki tarixiy jeryanda buning uqum we tetbiq qilinish dairisi tedriji kéngiyip Amerika qit’esidiki mustemlike döletlerning musteqilliq kürishi jeryanida xelqlerning öz teghdirini özi belgilesh dégen prinsipqa aylandurulup tetbiq qilinishqa bashlanghan. Shuning bilen öz teghdirini özi belgilesh hoquqi mustemlike rayonlarda yashighuchi milletler üchün tetbiq qilinidighan bir prinsip bolup qalghan. Yawrupada bolsa bu prinisp tunji qétim 18-esirning axirida Fransiye teripidin Marakesh üchün ishlitilgen. Bu jeryanda chong döletler xelqlerning öz teghdirini özi belgilesh hoquqini étirap qilish bilen birge, döletlerning zémin pütünlükige hörmet qilishnimu teshebbus qilishqa we tekitleshke bashlighan. 1830-yildiki “London Shertnamisi” we 1878-yildiki “Berlin Shertnamisi” bilen Gritsiye, Ruminiye, Bulghariye, Sérbiye ve Qarataghning musteqilliqining étirap qilinishi öz teghdirini özi belgilesh hoquqini muhim qanuniy asasqa ige qilghan.



Öz teghdirini özi belgilesh hoquqi 1896-yili London Sosyalist énternatsiyonal Kongresi teripidin resmi qobul qilinghandin kéyin, Rus sosyal demokratlirimu 1903-yili buni Rus İshchi Partiyisining programigha alghan we 1913-yili yene bir qétim tekitlep muqimlashturghan. Shuningdin bashlap öz teghdirini özi belgilesh hoquqi kapitalistlar hem komunistlar teripidin resmi qobul qilinghan bir uqum we prinsip bolup qalghan. Biraq kapitalistlar bilen komunistlarning bu prinsiptin közligen meqsiti oxshash bolmighan, kapitalistlar bu prinsip arqiliq döletlerni, milletlerni parchilash we yéngi musteqil döletlerni meydangha keltürüp yéngi bazarlarni échishni meqset qilghan bolsa, komunistlar ézilgen milletlerni komunist inqlawi sépige tartip komunizmni dunya miqyasida ishqa ashurushni meqset qilghan.



Lenin öz teghdirini özi belgilesh hoquqi dégen uqumni nezeryiwi jehettin bolsimu béyitqan muhim bir shexis. Uning “Milletlerning Öz Teghdirini Özi Belgilesh Hoquqi” namliq eseri bu heqte yézilghan muhim eserlerning biri. Leninning pikri boyiche, kichik we ajiz milletlerning öz ixtiyari we istek-arzusi bolmastin küchlük bir döletke qétilishi “qoshuwélish”, yeni yutuwélish bolup hésaplinidu we bu, xelqlerning öz teghdirini özi belgilesh hoquqigha xilap. Öz teghdirini özi belgilesh hoquqi (yeni ayrilma hoquqi)ni qollighanlarni bölgünchilikni yaqlighan dep eyiplesh yoldishidin ajrishish hoquqini qollighanlarni aile munasiwetlirini buzghan dep eyipligenge oxshash exmiqaniliq we ikki yüzliliktur.



Lékin bu prinsipning ijra qilinishi obyektip ölçem we qaidiler boyiche emes, küchlük döletlerning xahishi, menpeeti we herbiy strategiyisige asasen bolghan. Mesilen 1-dunya urushıdin kéyin Chéxoslowakiye, Wengiriye we Polsha qatarliq döletler öz teghdirini özi belgilesh hoquqi boyiche qurulghan bolsimu, bulardin bashqa milletlerge peqetla “az sanliq millet hoquqliri” dep atalghan bezi siyasi hoquqlar bérilgen. Öz teghdirini özi belgilesh hoquqini qobul we teshebbus qilghan Rus komunistlirimu bir tereptin Finlandiyilikler we İrlandiyiliklerning öz teghdirini özi belgilesh hoquqini qollighan we qoghdighan bolsa, yene bir tereptin Sérb, Xirwat, Slowak we Chéx milletlirining öz teghdirini özi belgilesh hoquqigha qarshi chiqqan idi. Xitay komunistliri we Xitay Milletchi Partisi (Gumindang) 1920- 1940-yillarda Sowét komunistlirigha oxshash milletlerning öz teghdirini özi belgilesh hoquqini shertsiz qobul qilidighanliqini ilan qilghan bolismu , emiliyette ne Xitay komunistliri, ne Xitay Milletchi Partiyisi Xitaydiki milletlerge bu hoquqni bergen.





3. Birleshken Döletler Teshkilati we Öz Teghdirini Özi Belgilesh Hoquqi

Öz teghdirini özi belgilesh hoquqi 1946-yili 6-ayning 26-küni qobul qilinghan “Birleshken Döletler Teshkilati Ehdinamesi”da resmiy orun alghan. Bu ehdinamida Birleshken Dölet Teshkilatining qurulush meqset we prinsipleri bayan qilinip mundaq déyilgen: “xelqarada teng-barawer hoquqqa we xelqlerning öz teghdirini özi belgilesh hoquqi prinsipigha hörmet qilish asasida dostane munasiwetlerni tereqqiy qildurush we jahanshumul tinchliqni küchlendürüsh üchün kereklik bolghan tedbirlerni élishtur.” Bezi qanunshunaslar bu ipadilerge tayinip öz teghdirini özi belgilesh hoquqining bir qanuniy heq emes, belki bir prinsip ikenlikni ilgiri sürgen bolsimu, kéyinki tarixiy jeryanda bu prinsipning xelqaraliq qanunda bir heq ikenliki otturigha chiqqan.

Birleshken Döletler Teshkilati Omumiy Kéngishi teripidin 1960-yili qobul qilinghan 1514-nomurluq “Mustemlike Xelqlirige we Döletlirige Musteqilliq Bérilishi Bayannamisi”da xelqlerning öz teghdirini özi belgilesh hoquqigha orun bérilgen. Buning bilen xelqlering öz teghdirini özi belgilesh hoquqi xelqaraliq munasiwetlerde muhim bir küch bolup shekillinishke bashlighan. Bezi kishiler öz teghdirini özi belgilesh hoquqining herqandaq az sanliq millet üchün emes, peqet mustemlike astidiki yaki ishghal astidiki xelqler üchün qobul qilinghan dep qarimaqta. Lékin, Birleshken Döletler Teshkilatining “ammiwiy we siyasi hoquqlar xelqara ehdinamisi” (International Cowenant on Ciwil and Political Rights) we “iqtisadiy, ijtimaiy we medeniy hoquqlar xelqara ehdinamisi (International Cowenant on Economic, Social and Cultural Rights) namliq ehdinamiliridiki we 1966-yillliq “Birleshken Döletler Teshkilati Kishilik Hoquq Bayannamisi”diki “pütün xelqler (insanlar) öz teghdirini özi belgilesh hoquqigha ige. Bu hoquq arqiliq xelqler özlirining siyasiy ornini erkin halda belgiliyeleydu we iqtisadiy, ijtimaiy we siyasi tereqqiyatini erkin halda dawamlashturalaydu” dégen ipadilerdin bu hoquqning peqet mustemlike astidiki xelqler üchün emes, “pütün xelqler” üchün inawetke ige ikenlikini nahayiti ochuq körsetmekte.



Birleshken Döletler Teshkilati Ehdinamisida yene igilik hoquqqa ige döletlerning qol astida yashawatqan xelqlerning iqtisadiy, ijtimaiy we siyasi jehettin tereqqiy qilishigha yardem bérish we ularning kishilik hoquqlirigha hörmet qilish mesuliyiti bar dep körsitilip, her qaysi döletlerge az sanliq milletlerning hoquqlirini étirap qilish, az sanliq milletlerning mewjudiyitini dawamlashturushigha tosqunluq qilmasliq we ularning mewjudiyitini qanuniy kapaletke ige qilish mesuliyiti tapshurulghan.



Burun öz teghdirini özi belgilesh hoquqi bashqa döletlerning ichki ishlirigha arilishqanliq dep qaralghan bolsimu, hazirqi xelqaraliq munasiwetlerde “mutleq igilik hoquqi” dégen uqumning ornini “mesuliyetchan igilik hoquqi” dégen uqum dessigen bolghachqa, kishilik hoquqliri depsende qilinghan döletlerge arilishish hoquqi Birleshken Döletler Teshkilati teripidinmu qobul qilinghan bir hoquq bolup qaldi. Amerika Birleshken Döletler Teshkilati qobul qilghan mushu hoquqqa tayinip Yugoslawiye we Sérbiyige quralliq arilashqan idi.



Kishilik hoquqlirining dairisi nahayiti keng bolup bularga mundaq mezmunlar kiridu: Yashash hoquqi, barawerlik, adalet izdesh hoquqi, musteqil we adil mehkimilerde sotlinish hoquqi, qoghdinish hoquqi, alahide shexsiy turmush, turalghuning qoghdilishi, mal mülük hoquqi, pikir qilish, wijdan, din we étiqat erkinliki, pikir bayan qilish hoquqi, bir yerge jem bolush we jemiyet qurush hoquqi, dölet hakimiyitige qatnishish hoquqi, erkin sayahet we jaylishish hoquqi, panahliq we panaliq tilesh tüzümidin paydilinish hoquqi, puqraliq hoquqi, öylinish we aile qurush hoquqi, ijtimai bixeterlik hoquqi, ishlesh hoquqi, teng we adil maash élish hoquqi, uyushma erkinliki, dem élish we maash élip turup tetil qilish hoquqi, dawalinish hoquqi, oqush we oqutush hoquqi, medeniyet, sen’et we ilmiy paaliyetlerge qatnishish we paydilinish hoquqi, öz teghdirini belgilesh hoquqi, xelqlerning öz tebii we meniwi bayliqlirigha ige chiqish we bularni erkin halda ishlitish hoquqi.



Shunga hazirqi xelqaraliq shert-sharaitta hichqandaq döletning öz döliti ichidiki bir xelqqe qarita étiqat erkinliki we pikir qilish erkinlikini tosash, irqiy kemsitish hoquqi yoqtur. Bunngdin öz teghdirini belgilesh hoquqining bir prinsip süpitidin bügün bir qanuniy heq süpitige aylanghanliqini körüwalghili bolidu.





4. Öz Teghdirini Özi Belgilesh Hoquqi Qandaq Bir Hoquq?

Öz teghdirini özi belgilsh hoquqi tashqi jehettin öz teghdirini özi belgilesh hoquqi (outer self-determination) we ichki jehettin öz teghdirini özi belgilesh hoquqi ( inner self-determination) dep ikkige ayrilidu. Tashqi jehettin öz teghdirini özi belgilesh hoquqi musteqil bir dölet qurush hoquqi, musteqil bir dölet bilen erkin halda ittipaq qurush hoquqi, musteqil bir dölet bilen erkin halda birlishish (entegration) hoquqi, bashqa döletlerge qarshi öz musteqilliqini qoghdash hoquqi we mustemlike astidiki xelqlerning musteqilliq hoquqini öz ichige alidu. İchki jehettin öz teghdirini özi belgilesh hoquqi bolsa, bir dölette yashighuchi xelqning özi xalighan bashqurush tüzümini tallash hoquqini öz ichige alidu.



Öz teghdirini özi belgilesh hoquqi musteqilliq hoquqini öz ichige alidighan kollektip bir hoquqtur. Lékin bu hoquq döletlerning igilik hoquqi we zémin pütünlükige hörmet qilish dégen prinisp bilen mentiqiy jehettin ziddiyetlik bolghachqa, Birleshken Döletler Teshkilati bu hoquqni subyektip bir shekilde öz xahishi boyiche ishletken. Mesilen Pelestin, Chechenistan we Uyghur xelqi öz teghdirini belgilesh hoquqi (“Self-Determination”) gha ige bolsimu, bu heq bu xelqler üchün ishlitilmigen, halbuki Slowaniye, Krodiye (Hırwatistan), Bosniye-Géritségowina ( Bosna-Hersek), Makedonya we Kosowa “öz teghdirini özi belgilesh hoquqi (“Self-Determination”) asasida Yugoslawiyidin ayriwétilgen.



Birleshken Döletler Teshkilatining 1514-nomurluq qararida: “Bir döletning milliy birliki we zémin pütünlikini qismiy yaki pütünley bozushni meqset qilghan her qandaq heriket Birleshken Döletler Teshkilati asasiy qanunining meqset we prinsiplirigha muwapiq emes” dep belgilengen. Lékin Birleshken Döletler Teshilati buning üchün bezi shertlernimu otturigha qoyghan. Bu shertlerning birinchisi kishilerge irq, étiqat we reng perqi ayrimastin wekillik qilidighan bir hökimetning bolushi; ikkinchisi xelqlerning teng-barawer hoquqigha we öz teghdirini özi belgilesh hoquqi prinsipigha tayinip ish qilidighan musteqil döletlerning bolushi kerek. Eger döletler xelqlerge, az sanliq milletlerge bésim ishlitip zulum qilsa, ularning kishilik heq-hoquqini depsende qilsa, xelqaraliq qanun bu xelqlerning ana dölettin ayrilishini öz teghdirini özi belgilesh hoquqi süpitide qobul qilidu.





5. “Öz Teghdirini Özi Belgilesh Hoquqi”ning Hazirqi Uqum Dairisi

Birleshken Döletler Teshkilatining 1970-yilliq omumiy kéngesh yighinida qobul qilinghan 2625-nomurluq “Xelqaraliq Qanun Prinsipliri Bayannamisi”da öz teghdirini özi belgilesh hoquqini tüzümi demokratik bolmighan döletlerdimu ishlitishke bolidighanliqi körstilgen. 1993-yili échilghan “Viyena Dunya Kishilik Hoquqi Konferansi”da öz teghdirini öz belgilesh hoquqi yene bir qétim mueyyenleshtürülüsh bilen bir waqitta “héchqandaq ayrimchiliq qilmastin pütün jemiyetke wekillik qilidighan demokratik döletlerde öz teghdirini belgilesh heqqidin paydilinishqa bolmaydu” dep körsitilgen. Chünki, demokratik bir dölette, u dölet ichide yashighuchi pütün shexisler yaki guruppilar hakimiyetke qétilish pursitige ige bolghanliqi üchün, xelqlermu öz teghdirini belgilesh hoquqini ishletken hésaplinidu.Tüzümi demokratik bolmighan döletlerdiki xelqler, ochuq ashkara ayrimchiliqqa, irqchiliqqa, qirghinchiliqqa uchrighan xelqler öz teghdirini özi belgilesh hoquqigha ige.



Birleshken Döletler Teshkilati Omumiy Kéngishining 2007-yili 13-séntebir küni 61/295 nomurluq qarari bilen maqullan'ghan “Yerlik Milletlerning Hoquqi Heqqidiki BDT Bayannamisi”dimu xelqlerning öz teghdirini özi belgilesh hoquqi prinsipi yene bir qetim tekitlinip mundaq diyilgen: “3- Madda: yerlik xelqler öz teqdirini özi belgilesh hoquqigha ige. Bu hoquqqa binaen, ular özlirining siyasi ornini erkin halda békitish, iqtisadiy, ijtimaiy we medeniy tereqqiyatlirini erkin belgilesh heqqige ige.”; “4- Madda: yerlik xelqler öz teqdirini özi belgilesh hoquqini yürgüzgende, özlirining ichkiy we yerlik mesililirini bir terep qilishta aptonomiye yaki özini özi bashqurush heqqige, shundaqla aptonomiye ishlirini yürgüzüsh üchün kereklik bolghan iqtisatni teminlesh heqqige ige.”



Yéqinqi yıllarda öz teghdirini özi belgilesh hoquqi, yeni self-determination hoquqi, demokratik sestimida özini özi idare qilish hoquqi, yeni “self-gowerning” hoquqi dégen menide ishlitilishke bashlidi. Unesco xelqlerning öz teghdirini özi belgilesh hoquqini “saylash, qarar bérish, hakimiyetke qatnishish we kontrol qilish” dep teripligen. Bu hoquq demokratik tüzümler bilen munasiwetlik bolup, xelqlerning qarar belgilesh mexanizmida orun élishi we öz özini idare qilishini körsitidu. Bu yerdiki özini özi idare qilish hoquqi aptonomiye, federatsiye we konfederatsiye qatarliq her xil bashqurush shekillirini öz ichige alghan bolidu. Bu shekilde xelqler özini özi idare qilish arqiliq öz teghdirini belgiligen hésaplinidu, xelqlerning insan heqliri, bixeterliki, milli medeniyiti, iqtisadiy tereqqiyati, erkinliki, siyasiy we qanuniy heqliri qatarliq asasiy ihtiyajliri kapaletke ige bolghan bolidu. Bu yerde muhim bolghan nerse, xelqning erkin iradisidur. Xelqning erkin iradisini eks ettürmigen siyasiy tüzümler, meyli aptonomiye bolsun, meyli federatsiye bolsun, qanunluq we inawetke ige hésaplanmaydu. Lékin Xitaygha oxshash bezi döletler zémin pütünlikige tesir yetküzüsh ihtimali barliqi seweplik xelqlerning öz teghdirini belgilesh hoquqigha riaye qilmaywatidu.





6. Uyghur Xelqining Öz Teghdirini Özi Belgilesh Hoquqi


6.1. Uyghurlar az sanliq milletmu?

Birleshken Döletler Teshkilati qararlirida “xelq” uqumi bilen “az sanliq millet” uqumi éniq teriplenmigen. Shunga az sanliq millet hoquqliri bilen xelqlerning öz teghdirini özi belgilesh hoquqi birbirge oxshash dégen chüshenche hasil bolushi mumkin. Emiliyette bular otturisida éniq perq bar. Chünki az sanliq millet hoquqliri az sanlq milletke mensup kishiler bilen munasiwetlik hoquqlardur. Halbuki öz teghdirini özi belgilesh hoquqi pütün bir xelqqe ait kollektip hoquqtur. Bu seweptin, az sanliq milletler aptonomiye hoquqigha ige emes. Uyghur xelqi hazir sözde bolsimu aptonomiye hoquqigha ige bolghanliqi üchün xelqaraliq qanunda az sanliq millet emes, xelq (millet, ulus) hésaplinidu. Shunga Uyghur xelqimu öz teghdirini özi belgilesh hoquqigha ige.

6.2. Sherqiy Türkistan mustemlike döletmu?

1945 -1949-yillirida qurulghan Sherqiy Türkistan Jumhuriyeti hökimiti Guomindang hökimiti bilen Birleshme Hökimet qurghan bolup, bu birleshme hökimet meyli qandaq nam astida qurulghan bolsa bolsun, Ghuljida Sherqiy Türkistan Jumhuriyiti emiliy mewjut bolghan ehwal astida qurulghanliqi üchün Sherqiy Türkistan Jumhuriyeti dewleti Guomindang hakimiyiti teripidin étirap qilinghan hésaplinidu. Guomindang hakimiyiti teripidin étirap qilinghan bu dölet 1949-yili Xitay komunistliri teripidin Uygur xelqining demokratik usullar arqiliq ipadilengen raziliqini almastin quralliq bésiwélinghanliqi üchün xelqaraliq qanun boyiche mustemlike dölet hésaplinidu.

6.3. Xitay demokratik bir döletmu?

Xitay komunistliri 1949-yili Xitayning qanunluq hökimiti bolghan Guomndang hökimitini quralliq aghdurup hakimiyetni tartiwalghandin kéyin bügünge qeder xelq saylimi élip barmighanliqi üchün demokratik bir dölet emes, eksiche diktator bir döletttur. Hökimet, herbi we sot birbirinden ayrilmighan, birla partiye hakimiyiti astidiki bir dölet. Shunga Xitayni demokratik dölet dep atash mumkin emes. Bügünge qeder Sherqiy Türkistanda yolgha qoyulghan siyasetlerde Uyghur xelqining pikri, awazi we raziliqi demokratik usullar arqiliq élinghan emes, shunga tetbiq qiliniwatqan qararlar Uyghur xelqining erkin iradisini eks ettürmeydu.



6.4. Xitay hakimiyiti Uyghur xelqining kishilik heq-hoquqlirigha hörmet qildimu?

Xitay komunist hakimiyitining Uyghur xelqining kishilik heq-hoquqigha hörmet qilmighanliqi, eksiche bu xelqning kishilik hoquqlirini depsende qiliwatqanliqi her yil xelqarada élan qiliniwatqan kishilik hoquq doklatiridimu éniq körsitilmekte. Bügün Uyghur xelqining tili, milli medeniyiti we milli maaripi erkin tereqqiy qilish imkaniyitige ige emes, diniy étiqat, pikir bayan qilish erkinliki, metbuat erkinliki qanuniy kapaletke ige emes.



Yuqurqi ehwallar Uyghur xelqining öz teghdirini elgilesh hoquqigha ige ikenlikini, lékin demokratik bolmighan, mustebit, diktator hakimiyet astida bu hoquqning ishqa ashmighanliqini, tinchliq bilen qarshiliq bildürüsh imkan we ümidi qalmighanliqini, kishilik heq-hoquqlirining qattiq depsende qilinip éghir azap chékiwatqanliqini, mundaq sharaitta Uyghur xelqining tashqi jehettin öz teghdirini özi belgilesh hoquqigha, yeni musteqilliq hoquqigha ige ikenlikini körsitidu.



Netije
Öz teghdirini özi belgilesh hoquqi hem siyasiy arguman (waste) hem qanuniy heq bolghanliqi üchün Sherqiy Türkistan milli herikitining hemme basquchlirigha muwapiq kélidu, shundaqla bu teleppuzning uqum dairisi we ishlitilish sahesi keng bolghachqa bügünki paaliyetlirimizge her xil siyasiy maniwér imkani béridu. Shunga bu nishan we teleppuzdin chetnep ketmeslikimiz lazim. Aptonomiye, federatsiye esla milli herikitimizning axirqi nishani emes, peqet bu nishanning qedem basquchliridinla ibaret, xalas.



Paydilinilghan eserler:



1. Taskaya, Adem, “Birleşmiş Milletler İkiz Sözleşmeleri ve Self Determination İlkesi”; Türk Hukuk Dergisi, Aralık 2003, s. 8-13

2. Doğan, İlyas, Devletler Hukukunda Siyasal Bir İlke Olarak Halkların Kendi Geleceğini Belirleme İlkesi, Hukuki Perspektifler Dergisi (HPD), Sayı. 06, 2006, ss. 185-193

3. Şahin, Mustafa, Avrupa Birliği’nin Self-Determinasyon Politikası, Nobel Yayın Dağıtım, Ankara, 2000.

4. Jin Binggao, 民族纲领政策文献选编 MİNZU GANGLİNG ZHENGCE WENXİAN XUANBİAN (1921-yili 7-aydin 2005-yili 5-ayghiche), Merkiziy Milletler Uniwersiteti Neshriyati, 2006, Beyjing.

5. Pazarcı, Hüseyin, Uluslar arası Hukuk, Turhan Kitabevi Yayınları, Ankara, 2005

6. Sander, Oral, SİYASİ TARİH (İlkçağdan 1918’e), İmge Kitabevi, Ankara, 2010

7. ------, SİYASİ TARİH (1918 – 1994), İmge Kitabevi, Ankara, 2007

8. Öztekin, Ali, Siyaset Bilimine Giriş, Siyasal Kitabevi, Ankara, 2007

9. Avrupa Birliği Temel Haklar Bildirgesi (http://www.belgenet.com/arsiw.html, 05.03.2011)

10. Siyasi ve Medeni Haklar Uluslar arası sözleşmesi (http://www.belgenet.com/arsiw.html, 05.03.2011)

11. Birleşmiş Milletler Antlaşması (BM Şartı) (http://www.belgenet.com/arsiw.html, 05.03.2011)

12. İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi (http://www.belgenet.com/arsiw.html, 05.03.2011)

13. Paris Şartı (http://www.belgenet.com/arsiw.html, 05.03.2011)

14. Ekonomik, Siyasal ve Kültürel Haklar Uluslar arası Sözleşmesi (http://www.belgenet.com/arsiw.html, 05.03.2011)

15. Her Türlü Irk Ayrımcılığının Ortadan Kaldırılmasına İlişkin Uluslar arası Sözleşme (http://www.belgenet.com/arsiw.html, 05.03.2011)