" Bir Millet Urushta Emes, Sükütte Qirilip Kétidu"
Muxbirimiz Shöhret Hoshur
2008-09-16

Uyghur qizliri éshincha emgek küchi nami astida dawamliq türde xitaygha yötkelmekte. Buninggha qarita naraziliqlar we qarshiliqlar weten ichi - Sirtida oxshimighan shekilde dawam qilmaqta.

Bu süret, uyghur élidiki xitay saldatlirining uyghurlarni basturuwatqan körünüshi, xitay yazghuchisi wang lishongning "méning gherbi diyarim, séning sherqi türkistaning" dégen kitabida bérilgen bolup, yazghuchi süretni bir uyghurdin alghan iken. Bu süretning qandaq ehwal astida tartilghanliqi, kimning, qaysi waqitta, nime arqa körünüshte tartqanliqini jezimlesh qiyin bolup, buni peqet, burun shinjangda yüz bergen bir heqiqi ehwal dep chüshendürüsh mumkin.


Bu qétim uyghur tor betlirining biride dawam qilghan qizlar mesilisi heqqidiki munazire, mana bu qarshiliqlardin bir örnektur.. Bu qétimqi munaziride chüshken inkaslarda omumyüzlük halda qiz yötkesh mesilisining ish bilen teminlesh emes, eksiche, milliy kimlikke qarshi pilanliq hujum ikenliki otturigha qoyulghan.

Munazire melum bir inkaschining soali bilen bashlanghan. U soalida, özi yashawatqan yézida 100 neper qizning xitay ölkilirige yötkilishke teyyarliniwatqanliqi, ularning ichide turmushi normal yeni qizlirining pul tépip kélishige éhtiyaji bolmighan aililerning qizlirimu barliqi, ret qilghuchilarning, nopus öchürülüsh, toy xéti bérilmeslik, aile - Tawabati xizmettin qoghlinish qatarliq jazalash tedbirliri bilen tehditke uchrawatqanliqi melum qilinghan. Bu inkaschi yene qarshiliq körsetkenliki üchün jazalanghan ikki qoshnisini misal süpitide tilgha alghan we mundaq soal qoyghan: köpchiliktin soraydighinim, éshincha emgek küchini ichkiridiki zawutlarda ishleshke orunlashturush ixtiyari élip bérilamdu, mejburiymu? mejburiy bolsa, yuqiriqidek tehdit sélip mejburlashning qanuniy asasi néme?

Mezkur soalgha tor ezaliri bes - Beste inkas qayturghan. Beziler buni qanuniy asasi yoq, asasiy qanungha xilap, yerlik emeldarlarning xata ijrasi dep eyibligen. Bu xil qarashtikilerdin biri mundaq yazidu: milliy bashliqlar kichikkine hoquq, mal - Dunya, shexsiy rahet üchün millitining anisi bolmish sebiy qizlirini zorlap mangdurmaqchi, buning bilen özlirining xizmet ornini, maashini saqlap qalmaqchi.

Yene bir inkaschi bu heqte mundaq deydu: burun haraq ichmiseng, xoshamet qilmisang bashliq bolalmayting, emdilikte ichkirige qiz yötkep bermiseng bashliq bolalmaysen.

Yene bir qisim inkaschilar, xitayning asasiy qanun we emgek qanunidin neqil keltürüp, xelqni qanundin paydilinip öz hoquqini qoghdashqa, ishchilar oyushmisi qatarliq orunlargha erz sunushqa chaqirghan. Emma yene bir inkaschi, ishchilar oyushmisining musteqil bir organ emeslikini, hökümetke tewe organ ikenlikini, shunga mesilining erz qilish yoli bilen tüzelmeydighanliqini bildürgen.

Yene bir qisim inkaschilar, mesilining kélip chiqish sewebini xelqning öz heq ‏ - Hoquqini qoghdash éngi we iradisidiki ajizliqqa baghlap chüshendürgen. Bu xil qarashtikilerdin biri pikrini shiér arqiliq mundaq ipadileydu:

Dost bolayli deydu, maqul déseng,
Erkileymen deydu maqul déseng!
Minimen deydu, maqul déseng,
Desseymen deydu maqul déseng
Qéningni ichimen deydu maqul déseng,
Yer sharidin yoq qilimen deydu, maqul déseng!


Yene beziler mesilining yiltizini yerlik emeldarlar emes, merkiziy hökümet dep körsetken. Bu xil qarashtikilerdin biri pikrini mundaq otturigha qoyidu: shinjangda yürgüzüwatqan siyasetler, yuqiri derijlik emeldarlarning uzun mezgillik pilanliri asasida emeliylishiwatidu, bu inkaschi bu pilanni bilmekchi bolghanlarni, 10 ‏ - Nöwetlik memliketlik xelq qurultiyining daimiy ezasi, memliketlik xelq qurultiyi qanun komitétining muawin mudiri, azadliq armiye arqa sep bölümining bash komissari ju kunrénning shinjangni bashqurush heqqidiki doklatini oqup chiqishqa dewet qilidu.

Mezkur doklat muhajirettiki uyghurlar arisidimu küchluk ghul - Ghula peyda qilghan idi. Mezkur doklat, shinjangni bashqurushning yoli assimiliyatsiye dep ashkara körsetken we qizlarni xitay ölkilirige yötkesh, bu arqiliq medeniyet muhitini özgertishni assimiliyatsiye chariliridin biri süpitide bayan qilghan idi.

Munaziride xitay ölkiliride yashawatqan bir tijaretchimu pikir qatnashturghan, u özining ishlemchilikke kélip xarlinshqa duch kelgen uyghur qizlirini köp uchratqanliqini bayan qilghan. Yene bir inkaschi ata - Anilarni, saxta teshwiqatqa aldanmasliqqa, oz perzentlirini qoghdashqa chaqirghan we tarixiy dersliklerdin mundaq neqil keltürgen: millet urushta qirilmaydu, belki süküt ichide qirilidu.

Yene bir inkaschi mundaq yazidu: " mejburlap bérilgen tamaqta zeher bolushi mümkin."

Qizlar mesilisidiki sezgürlük bezide shiddetlik qarshiliqlar arqiliq ipadisini körsetmekte. Ötken yili 8 ‏ - Ayda peyziwat nahiyisining térim yézisidiki nurgul turghun isimlik bir ayal öz singlisini xitayda ishleshke mejburlighan bir neper mesul kadirgha pichaq tiqiwetken we bu seweblik türmige tashlanghan idi.

Nurgul turghun soraq jeryanida özining qiz yötkeshke chaparmenlik qiliwatqanlarni ibret aldurmaqchi bolghanliqini bayan qilghan.
Olimpik mezgilide intérnétte élan qilinghan, türkistan islam partiyisi namidiki bayanattimu, qizlar mesilisige qarshi meydan ipadilengen idi.

Hörmetlik oqurmenler, programmimizda, qizlar mesilisi heqqide uyghur tor betliridin biride élan qilinghan we kéyin tordin öchürüwétilgen bir munazire xatirisi heqqide melumat berduq.

Menbe:http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/tepsili_xewer/qizlarning-aqiwiti-09162008210703.html/story_main?encoding=latin