Ixtiyariy muxbirimiz Arslan
2012-01-16
Türkiye awazi téléwiziyisining «türk dunyasidin izlar» namliq programmisida uyghurlarning merhum lidéri muhemmed imin bughraning hayat-Paaliyetliri tonushturuldi.
RFA/Arslan
Merhum lidér muhemmed imin bughra türkiye awazi téléwiziyisining «türk dunyasidin izlar» namliq programmisida. 2012-Yili yanwar.
Türkiye awazi téléwiziyisi yéqindin buyan uyghurlar toghrisida arqa-Arqidin programma tarqitishqa bashlidi. Ötken hepte nesirdin ependi toghrisida programma tarqitip, nesridin ependining uyghurlar arisida keng tarqalghan letipiliri we uyghurlargha körsetken tesiri toghrisida programma tarqatqan idi. Türkiye awazi téléwiziyisi bu hepte yene «türk dunyasidin izlar» namliq programmisida uyghurlarning yéqin tarixini anglitish bilen birge, merhum lidér muhemmed imin bughraning hayat-Paaliyetliri tonushturuldi.
Sherqitürkistan Helqining Milliy qehrimani we dahisi Memtimin Bughra efendi
Muhammadimin bughra qizi fatime we küyoghli yunus bughraBu programmida uyghur ziyaliylardin tetqiqatchi éli elioghli, doktor erkin emet, doktor ömer qul, proféssor alimjan inayet we hamut köktürk, merhum muhemmed imin bughraning qizi fatime bughra we küyoghli yünüs bughra qatarliq shexsler söz qilip, muhemmed imin bughraning pütkül hayat paaliyetlirini anglatti.
Bu programmida muhemmed imin bughraning bir qisim shéir we maqaliliri öz awazi bilen anglitildi. Türkiye awazi téléwiziyisi «türk dunyasidin izlar» namliq programma bir saet dawam qilghan bolup, bu programmida muhemmed imin bughraning sherqiy türkistan azadliq yolida ötken hayat hékayisi anglitildi.
Programmida riyasetchi muhemmed imin bughra toghrisida toxtilip sözni mundaq bashlidi: muhemmed imin bughra weten, xelqi némige éhtiyaj bolsa qolidin kélidighan barliq imkaniyetlerni ishqa sélip temin étishke tirishti. U qomandan bolup buyruq berdi. Dölet rehbiri bolup bashqurdi. Oqutquchi bolup ders ögetti. Her sheyining tügeshkinini oylap ümidini üzgen kishiler üchün teselli bérip ümidlendürdi. Néme qilishni bilmey qaymuqup qalghanlarni yolgha bashlidi. Bir milletke yétekchilik qildi. U bir rehber, lidér we ümid boldi.
Muhemmed imin bughra yashighan dewrde türkistan jughrapiyisi rus we xitay otturisidiki küch körsitish urushlirida öchmes ot halgha kelgen idi. Sherqiy türkistanda bolsa zulumning nami xitay idi. Türkler her türlük hoquqtin mehrum qilinghan, ézilgen, xarlanghan we étibargha élinmighan bir dewr idi, hetta ularning mewjutluqi étirap qilinmighan bir jughrapiyide yashash kürishi qilmaqta idi. Bu elemlik pajieler muhemmed imin bughrani téximu köp öginishke, téximu köp tetqiq qilishqa ündeytti. Muhemmed imin bughra bir tereptin öginip yene bir tereptin ögitishni dawamlashturghan idi.
Muhemmed imin bughra bu heqte mundaq dégen:
Aq-Qarini perq qilghudek eqil-Idrak tapqandin bashlap xitay emeldarlirining xelqimge qilghan zulum, heqsizliq we xorlashlarni körüp qelbim azablinatti. Shuning bilen bir tereptin xitay zulumigha qarshi ghezep-Nepritim künséri köpeyse, yene bir tereptin yurtum we millitimning kélechikidin qayghulandim. Bu hés-Tuyghuning tesiri bilen millitimning tarixini öginish, dunyadiki bashqa milletlerning kona we yéngi tarix-Kechürmishlirini öginip, tetqiq qilishning qanchilik ehmiyetlik ikenlikini chüshinip yétishke bashlidim. Epsuski, men yashawatqan muhitta manga bu toghrida melumat béridighan birmu adem yoq idi. Shu sewebtin özlükümdin öginishke mejbur boldum.
Programma riyasetchisi yene mundaq dédi: muhemmed imin bughra aldi bilen dunya ehwalidin xewerdar bolush, milletlerning weziyitini bilish üchün imkaniyetning yétishiche uchur igileshke tirishti. Tijaretchiler, hajilargha oxshash chetellerge seper qilghan we tashqi dunya bilen munasiwiti bolghan kishilerdin igiligen uchurlarni diqqet bilen anglaytti. Ular keltürgen gézit we kitab-Zhurnallarni nahayiti ishtiyaq bilen oquytti we tetqiq qilatti.
Impiraturluqlarning tarix sehipisidin öchürülüshige bashlighan bu dewrlerde pütkül dunyada omumlashqan milletperwerlik oyghinish rus zéminlirighimu tesir körsetken, heq-Hoquq we azadliq mesilisi toghrisida yangraq sadalar kötürülüshke bashlighan. 1900-Yilining béshida tiz sürette tarqalghan «jeditchilik» herikiti sherqiy türkistandiki yash muhemmed imin bughraning rohigha tesir körsetken. Medeniyetlik ilim tehsil qilghan bilimlik bir yash, azadliq yolida némining muhim ikenlikini chüshinip yetken muhemmed imin bughra, tunji bolup öz oqughuchilirini teshkillep milliy inqilab teshkilati nami astida bir teshkilat qurghan shuning bilen siyasiy küresh hayati bashlanghan. Oqughuchilirini zulumgha qarshi heriket qilish kéreklikini anglatqan we ularni bu meqsette teshkilligen muhemmed imin bughra ikkinchi basquchta bu chüshenchilirini xelqqe anglitishni pilanlighan we bu chüshenchilirini emelge ashurush we xelqning ang-Chüshenche we weziyetlirini bilish üchün her qaysi rayonlirini aylinip chiqqan.
Bu heqte muhemmed imin bughra mundaq deydu: men tonushqan munewwer ziyaliylar bilen sözleshken waqitta yüreklirining derd-Elemler bilen tolghanliqini hés qildim, emma emeliy heriket qilish yeni qoralliq küresh qilishqa mana men hazir deydighan peqet birla ademni yeni sabit damollamni tapalidim we uning bilen kéche-Kündüz muzakire élip bardim.
Bésim, naheqchilik we zulumgha qarshi sherqiy türkistanda xitaygha qarshi qozghilang kötürülüshke bashlidi. Muhemmed imin bughra bashqa rayondiki heriketlerge qatnishalmighan teqdirdimu, xotende bolsimu heriket bashlash peytining kelgenlikini tonup yetken idi. 1931-Yili muhemmed imin bughra ikki oqughuchidin terkib tapqan bir teshkilat qurghan we tunji meqsiti teshkilatning ezasini köpeytish, iane toplash we qoral tépish bolghan. Bu meqset bilen bir yil xizmet ishlesh netijiside teshkilat ezasi 300 ge chiqqan we 50 dane kona qoral toplighan. 1932-Yilining béshida sabit damolla türkiye we hindistanni ziyaret qilip yurtqa qaytqan we sherqiy türkistan üchün ehmiyetlik melumatlar élip kelgen. Imkaniyitining yétishiche adem we qoral küchini we öz dairisidiki istratégiyilik pütkül melumatlarni toplighan. Maddiy jehettin yoq déyerlik iqtisad toplighan bolisimu, meniwi jehettin bay bolup héchbir nersining yoqluqidin shikayet qilmaydighan we ümidsizlikke uchrimaydighan halda meniwi bayliqqa ige idi we heriket qilish yolida mustehkem idi. 1932-Yilining axirida pütkül xelq oyghinip sherqiy türkistanning, qumul,. Altay, turpan we qeshqer qatarliq paytext ürümchidin bashqa pütkül sheherler azad bolup milliy armiyining qoligha ötken. Qeshqerning yéngisardin bashlap chaqiliqqiche bolghan jughrapiye muhemmed imin bughra bashchiliqidiki mujahidlarning küreshliri bilen azad bolghan. 1933-Yili 11-Ayning 12-Küni pütkül bu milliy teshkilatlar qeshqerde toplinip sherqiy türkistan islam jumhuriyitini qurdi.
Bu programmida yene muhemmed imin bughraning afghanistandiki hayat-Paaliyetliri we türkiyidiki hayat paaliyetliri heqqide toxtalghan qizi fatime bughra sözide özi 5 yash waqtida dadisi muhemmed imin bughraning xotende inqilab bashlighanliqini shundaqla dadisidin 1933-Yili ayrilip 1943-Yili qaytidin uchrashqanliqini ipadilidi.
Programmida muhemmed imin bughraning küyoghli yünüs bughra ependi muhemmed imin bughraning yashlarni yétishtürüshke alahide ehmiyet bergenlikini shu sewebtin afghanistandiki waqtida général mehmet rizabékin qatarliq 5 uyghur yashni türkiyide herbiy mektepte oqush üchün ewetkenlikini ipadilidi.
http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/tepsili_xewer/muhemmed-imin-bughra-01162012141419.html?encoding=latin
Copyright © 1998-2011 Radio Free Asia. All rights reserved.
