Ixtiyariy muxbirimiz Arslan
2011-12-07
Yaponiyining 1934-Yili 11-Aydin 1938-Yilighiche bolghan mexpiy arxiplirining ichide yaponiyining kabulda turushluq bash elchisi bilen muhemmed imin bughraning söhbet xatirisi kishilerning diqqitini tartqan.
RFA/Arslan
Muhemmed imin bughra (1901-1965)
Yéqinda istanbulda ötküzülgen sherqiy türkistan jumhuriyetlirini xatirilesh yighinida, enqere uniwérsitéti til-Edebiyat fakultétining oqutquchisi doktor erkin emet, merhum lider muhemmed imin bughraning eyni zamanda yapon diplomatliri bilen yézishqan xet-Chekliri toghrisida, yaponiye metbuatlirida élan qilinghan arxiplargha tayinip turup yazghan tetqiqat maqalisini oqup ötti. Bu maqalide merhum lider muhemmet imin bughraning afghanistanda turup élip barghan paaliyetliri, yaponiye qatarliq bashqa döletler bilen élip barghan diplomatiye munasiwetliri we yézishqan xet-Chekler toghrisida toxtaldi.
Doktor erkin emet muhemmet imin bughra toghrisida yazghan tetqiqat maqalisini oqup ötti. 2011-Yili dékabir, türkiye
Yéqinda yaponiye 1930-1940-Yillar arisidiki mexpiy arxiplirini tetqiqatchilargha achqan. Bu arxiplarning arisida eng diqqet tartqan arxip bolsa, 1934-Yili 11-Aydin 1938-Yilighiche bolghan ariliqta, yaponiyining kabulda turushluq bash elchisi bolup wezipe ötigen kitada masamoto bilen muhemmed imin bughraning söhbet xatirisi. U bu heqtiki tunji télégrafni yaponiyining tashqi ishlar ministiri xiratogagha ewetken bolup, u télégrafta mundaq déyilgen: «xoten emiri öz wetinining chégrasida ghérib halette yashimaqta». Bash elchi 1936-Yili 1-Ayning 15-Küni yaponiye tashqi ishlar ministirliqigha yollighan télégrafta, muhemmed imin bughraning afghanistangha kelgenlikini, muhemmed imin bughraning pütkül sherqiy türkistan xelqining yaponlargha chongqur hörmet bilen qaraydighanliqini bildürgenlikini, manjuriyining musteqilliqining, uyghur xelqige chong bir ilham menbesi bolghanliqini, shuning üchün sherqiy türkistandiki sowét küchlirini qoghlap chiqirishqa közi yetkenlikini, shuning üchün yaponiyidin afghanistan wasitisi arqiliq 5000 dane miltiq, 100 dane aptomat bérishni telep qilghanliqini bildürgen.
Bash elchi kitada masamotu muhemmed imin bughraning, «öz küchimiz bilen sowét ittipaqining küchlirini zéminimizdin qoghlap chiqirimiz» dégen sözige tayinip turup, 1936-Yili 5-Ayning 4-Küni yaponiye tashqi ishlar ministiri arita xachirogha, uyghurlarning ruslargha bolghan nepritini bildürgen bir télégraf yollighan. Télégrafta mundaq déyilgen:
«Sherqiy türkistanning weziyiti yaponiye üchün nahayiti paydiliq. Engliye bilen sowét ittipaqi nahayiti passip weziyette, chünki yaponiye asiyada birdin -Bir küchlük dölet bolghanliqi üchün asiyadiki pütkül milletlerning ümid nuri bolmaqta. Bu yerde wezipe ötigen jeryanda yaponiyining ottura asiya milletliri üchünmu bir ümid menbesi bolghanliqini hés qiliwatimen.»
Yaponiye tashqi ishlar ministirliqining arxiplirida muhemmed imin bughraning köpligen qolyazma mektupliri bar. Bularning köpinchisi yaponchigha terjime qilinghan. Bu mektuplarning arisida, shinjang islahat pilani dégen namda bir mektup bolup, bu mektupta mundaq yézilghan:
«Sherqiy türkistan uzun yillardin biri xitaylar teripidin ishghal qilinghan weziyette. Sherqiy türkistan xelqining pütkül heq-Hoquqliri tartiwélindi. Oxshash waqitta sowét ittipaqi hökümiti ürümchidiki xitay hakimiyitige yardem qilish bilen birge, xelqimiz arisida hiyligerlik bilen teshwiqat qilish arqiliq xelqimizning birlik we barawerlikini buzmaqta. Sherqiy türkistanda kommunistlarning tesiri barghanche ashmaqta. Xelq arisida chong özgirishler we palaketler otturigha chiqiwatidu, bügünki künde dunyada sherqiy türkistanni oylaydighan peqet yaponiye qaldi.»
Muhemmed imin bughra yaponiye hökümitige yazghan mektuplar arisida, yaponiye armiyisi sherqiy türkistangha kirgendin kéyin, uyghurlarning qandaq yardem qilidighanliqi toghrisida tepsiliy toxtalghan. Muhemmed imin bughra bu heqtiki doklatida mundaq yazghan:
1.-Sherqiy türkistandiki kommunist küchlirige resmiy bolmighan yollar bilen hujum qilinidu.
2.-Sherqiy türkistangha kirgen yaponiye armiyisi bilen birlikte urush qilip, düshmenning arqa sépige zerbe béridu. Yaponiye armiyisining algha ilgirilishi üchün pütkül sharaitlarni ishqa salidu.»
Muhemmed imin bughra bashqa bir doklatida yene yaponlarning yardimi bilen sherqiy türkistan musteqil bolghan teqdirde, yaponlargha qandaq payda élip kélidighanliqini ochuq halda yézip yaponiyige yollighan. Bu heqte u doklatta mundaq déyilgen:
1.-Yaponiye hökümitining yardimi bilen sherqiy türkistan hökümiti qurulidu. Sherqiy türkistan hökümitini bashquridighan kishiler sherqiy türkistan xelqi arisidin saylap chiqilidu. Her ish saylam bilen élip bérilidu.
2.-Sherqiy türkistan bixeterlik küchlirige yaponiyining yardimi bilen herbiy meshiq ögitilidu.
3.-Sherqiy türkistandiki yer asti we yer üsti bayliqlirining ishlepchiqirilishi. Sanaet, qurulush, tömür yol, qoruqluq yol we köwrük yasash dégenge oxshash qurulushlarda yaponiyining yardimige éhtiyaj bolidu.
Muhemmed imin bughra yaponiye hökümitige yollighan doklatning axirida, yuqirida otturigha qoyulghan telepler emeliyleshken teqdirde, sherqte manjular, otturida mongghullar we gherbte sherqiy türkistan arqiliq rus kommunistlirini qorshaw astigha élip, yawru-Asiyada yaponiyini merkez qilghan chong bir küch otturigha chiqidu, dep eskertken.
Muhemmed imin bughra afghanistangha kelgen deslepki yillarda yaponiyining kabuldiki elchisi kitada masamotu bilen yaxshi munasiwet qurghan we yaponiyidin köp ümid kütken bolsimu, netije körülmigendin kéyin pikrini özgertkenlikini körüwalghili bolidu.
Muhemmed imin bughra siyasiy hayatim dégen maqaliside mundaq yazghan:
«Xitay-Yaponiye urushi yüz bergende bezi kishiler manga, yaponlar bilen birlikte heriket qilish kéreklikini tewsiye qildi. Emma men buni muwapiq körmidim. Chünki yaponlarning yardimi bilen yurtimizni qutuldurushni texmin qilmidim. Eger mumkin bolghan teqdirde bu, xojayin almashturushtin bashqa bir ish bolmaydighanliqini oylap yettim. Sherqiy türkistan u dewrde xitay, rus we yaponlarning tehditi astida idi. Démek sherqiy türkistan, yolwas, éyiq we börining otturisida qalghan qoygha oxshaytti. Bundaq weziyettiki qoy elwette eqlini ishqa sélip, eng ajiz düshmenning qollishigha érishishni, hayatini qutuldurush üchün ajiz düshmen bilen birlishishni xalaydu.»
Muhemmed imin bughra hindistan we afghanistanda wetinining musteqilliqi üchün chong tirishchanliq körsetken. Dunya weziyitining chetelde chong ish qilishqa muwapiq bir weziyet bolmighanliqini chüshinip yetken we xitaygha qaytishqa mejbur qalghan.
http://www.youtube.com/watch?v=_QzHCgL3Xg0&feature=related
Copyright © 1998-2011 Radio Free Asia. All rights reserved.
http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/tepsili_xewer/muhemmet-imin-bughra-12072011144148.html/story_main?encoding=latin
