Til Kékechliki We Tepekkur Namratliqi

Oghuzxan



Bilishimche, medeniyet obzorchiliri, yeni peylasop, mutepekkur, pelsepichiler jemiyet mesililirini toghra közitish, kishilerning meniwi dunyasi we oy - pikrini toghra tehlil qilish, ularning pa'aliyiti, herikiti üstide oylinip, muwapiq yekünni otturigha qoyup ademlerning turmushi, pisxikisigha tesir qilip yaxshiliqqa bashlash, tereqqiyatni ilgiri sürüshni meqset qilghan kishilerdur. Melum mesilining toghra yölinishi üstide emili, ijabiy izdinish, shundaqla hemmige ortaq bolghan qanuniyetni tépish hem yetküzüsh jeryani pelsepe, tepekkur bolsa kérek. Shunga tepekkur ré'ali mesile üstide bolidu, güzelleshtürülgen edebiy tesewwur bilen tüptin oxshimaydu. Pelsepe bir qarashtin murekkep, sirliq jemiyet ilimi bolup, eger chüshinishlik, amibap mezmunda bolsa murekkep bolmighan ilim bolup hésablinidu. Pelsepening tüp meqsiti dunyadiki nersilerning(sheyilerning), meyli u körgili-tutqili bolidighan yaki mewhum nerse bolsun, ichige yoshurunghan tüp qanuniyitni(misalen insanning mahiyiti)ni izdesh, bayqash hem berheq nersige hörmet qilish jeryani bolup, heqiqettin ayrilghanda pelsepening qilchilik qimmiti bolmaydu. U kishilerni eqil-parasetke hörmet qilish, tepekkur we herikitide idrak, pakitni asas qilishni telep qilidighan ilim. Shunga bu ilimini ismi-jismigha layiq zakunshunasliq ilimi diyishkimu bolidu. U menggü téximu yéngi bolghan qanuniyetlerni bayqashni özining izdinish nishani qilghan. Shundaq bolghandila heqiqiy ehwal (qanuniyet)ni bilish téximu ünümlük ilgiri sürülidu, bu insaniyet medeniyitini yenimu aldigha siljitip, tedrijiy tereqqiyat ünümige érishtüridu.

Uzundin buyan közitishimge asasen nöwettiki «yéziqchiliq, pelsepe, dunyagha qarash, qimmet qarash» qatarliq jehetlerge chétiliwatqan bir qisim meslilerni otturigha qoyushni oyliship kéliwatqan idim. Bu yerde otturigha qoyup pikirleshmekchi bolghanlirim bir xil obzor yaki birer kishige hisiyat hujumi qilish meqsitidin köp yiraq bolup, asasliqi sélishturush arqiliq saqliniwatqan paktliq mesililerni toptoghra otturigha tashlap, köpchilik bilen ortaqlishishini meqset qildim.

Bayqishimche, nöwettiki medeniyet obzorchiliri qatlimi hem xelqning tepekkur éngida jiddiy oylinishqa tégishlik töwendiki mesililer eng körünerlik bolmaqta.



1.1 Tilning kikechliki



Bu timidiki atalghu nöwettiki «peylasop» yaki «mutepekkur» namida atilip kéliwatqan kishilerning maqale we eserliridiki éghir til, pasahetlik til, mezmondar til uslubigha, özini tildar(tilgha bay) qilip körsitiwatqan kishilerge qarita éytqinimdin ibaret. Özümni gerche ziyaliylardin dep éytalmisammu, pat - pat kitab jurnal körüp turidighan adem bolushum bilen yenila az-tula birnime bilidighanlardin dep oylaymen. Shundaq turuqluq yoqurida diyilgen kishiler yazghan maqala hem éytqan sözlirini chüshenmeslikim, tégige heqiqiy yitelmeslikim bir pakittur. Nawada siz bu eserlerni toluq chüshinish imkaniyitige ige bolsingiz méningdin köp eqilliq hem teleylik ikensiz, emma siz eng ishenchlik shahit emes. Siz sewiyingiz yuqiri ziyaliylar qatlimigha tewe bolup, nahayiti az sandiki kishiler topigha kirisiz. Men keng töwen sewiyilik kishiler topigha, oqughuchilargha, adettiki kishilerge hem qara türük déhqanlar topigha tewe bolghan bolimen. Buning da'irisi keng bolghachqa men omumiyliqqa wekillik qilimen. Men turghan terep eng keng xelq ammisidin ibaret.

Bilishimche, tepekkur igiliri özlirining toghra köz qarashliri we idiyisi bilen jemiyetke tesir körsitish arqiliq dunyaning téximu güzel bolushini arzu qilishidu. Shunga ularni obrazlashturup éytqanda roh dunyasidiki «munewwer siyasiyonlar» déyishke bolidu, epsos, ulardin beziliri özlirining idiyisi, hés qilghanliri, izdinish netijisi hem köz qarishini, istratégiye we tepekkurini kishilerge yetküzüsh usolida ketküzüp qoydi. Öz ejirining jewhiri méwiliri bolghan yazma--eserliride hedidin ziyade éghir til hem pasahetlik til uslubini qollinip, uni intayin debdebilik bézep chiqti. Muddi'asini bir tereptin ziyade oxshitish we köchme menidiki sözlerni ishlitish, jümle qurulmilirini murekkepleshtürüsh, yene bir tereptin özi oqughan emma toluq hezim qilishqa ölgürmigen kitaplardiki üzündilerni ishlitip pedazlash, sirliq uqumlar bilen kishilerni ganggiritish, öz meqsitini udul éytmay gep oynitish arqiliq nemelum meqsetlirige yetmekchi bolushti. Bundaq ipadichilikni «ilmiy poxorluq qilish» dep atash eng muwapiq. Undin bashqa öz meqsetlirini yene hazirqi zaman uyghur tilgha yat qedimiy sözlükler hem ereb - pars tilliridiki atalghular bilen yapti. Eger bu gep - sözler bilen tizilghan jümlining ichidin méghizliq mezmunigha yetmekchi bolsaq aldi bilen bir oxshima tilshunas bolushimiz, héch bolmighanda qolimizda uyghur tilining izahliq lughiti yaki ibariler lughiti bolushi kérek. Uni tetqiq qilishqa toghra kélidu. Démek, bir maqalini mexsus tetqiq qilip chüshinish, tégige yitish bezi «peylasop»larning axirqi meqsitimu. Ular öz ijadiyitining netijisi üstide bashqilarning ikkilemchi mulahize, sherh, tepekkur , izdinish arqiliq chüshinishini bext, abruy dep qarashsa kérek.

Yene bir nuqtidin oylanghanda ular démekchi bolghinini éghir til ichige kömüp qoyup, oyun oynawatamdu? Pasahetlik söz döwisining ichide rastinila qimmetke yarighudek nerse barmu dégen xiyallar tepekkuri oyghaq kishilerni gumangha salmay qoymaydu. Eger qimmiti bar nerse bolsa ochuq ashkara otturigha tashlimay néme sewebtin söz uyuni qilip chüshiniksiz gep - sözler ichige kömüp qoyidu? Ularning namayan qilmaqchi bolghini til bayliqimu yaki öz oyidiki démekchi bolghinimu? Méningche, bir qisimlarning démekchi bolghinidin til bayliqigha «pishqan» menmenlikini köz - köz qilishi muhimdek turidu. Ular kishilerge aliqachan sir bolmay qalghan mesililerni qayta - qayta tilgha alidu. Peqet edebiyatchilargha xas ishletken til uslubi hem yardemchi wastiliri oxshimaydu.

Oy-pikrini ipadileshte éghir xudiksiresh, ganggirash, ishenchisizlik, kilassik pelsepiwi pikir chembirikining asariti, yazmilirida yéngi idiyining bolmasliqi bu kishilerni mushundaq «renglik niqab» shekilidiki gheyriy yézish sheklini qollinishqa mejborlighanmu qandaq? Uning ichide tutamgha chiqqudek nersining bar – yoqluqi shu kishining özige ayan. Ayning yüzide déghi bolghinidek, «mötiwer» kishilerning bilermenlikini shekli özgergen usulda köz - köz qilishi, shöhret tema qilishi néme dégen chong peskeshlik! Öz tepekkürini ipadilesh üchün bundaq ghiljinglashning hajiti yoq, u oqurmenni harghuzup qoyidu. Bu eserler yashlarning qelb tarini chikip hayajangha silip qan aylinishi hem nepisini tézletse bolidiki, kiyinki uzun menzilde yolni qandaq mingishni éytip bérelmeydu. Emdi yene yézish toghra kelse teklipim shuki, bu kishiler eng yaxshisi mesel yazsun. Tili chüshinishlik, oqushluqi bar, jelp qilarliq mesel arqiliq pelsepiwi idiyisini singdürüshke tirishsun, xoddi «böre keldi», «böre bilen qozichaq» qatarliqlardek. Shundaq bolghanda birla oqup chüshünwalghili bolidu.



1.2 Éghir til we chüshniklik tilning silishturmisi



Öz gipimizni dawam etsek, éghir til arqiliq yézilghan maqaliler ziyaliylarni oylighanmu yaki pütkül jemiyetke mesul bolushni oylighanmu dégen yene bir mesile bizni teshwishke salmay qoymaydu. Ziyaliylar bundaq nersilerge hemmidin bek éhtiyajliq emes. Ziyaliylar qatlimi jemiyetning bashlamchi qoshuni bolup, nimining toghra, qaysi yolning xata ikenlikini bashqilardin éniq bilidu. Undaqta bu maqalilar pütkül jemiyet üchün yézilghanmu? Yaq, chünki ularning éghir til bilen bézelgen maqale - nutuqlirini jemiyettiki adettiki bir oqutquchi, ishchi yaki bir sodiger we yaki bir qara türük déhqan toluq chüshinish iqtidarigha ige emes. Ularning bundaq nersilerni ikkilemchi tetqiq qilip chüshünishigimu zéhni yoq. Méniche bundaq eserlerning mu'ellipi özining néme dewatqanliqinimu éniq angqirip kitelmise kérek. Démek, bu «peylasoplar» axirida yingilgüchilerdin ibaret. Shunga he désila jemiyettin aghrinidu, barghanséri buzulup kitwatqanliqidin ichinidu. Jinsiy erkinleshtürüsh, ashnidarchiliq(bular uchoq - ashkara diyilmigini bilen emeliyette alliqachan jemiyetning omumiy mesilisige aylinip bolghan ashkara mexpiyetlik, xalas), erlerdiki mesuliyet, balilargha bolghan terbiyening yitersiz bolushi, bezmixanilar, ajrishish ilip kelgen igisiz yétim balilar... Qatarliqlarda munasip kishilerning mesoliyiti bolghinidin sirt, jemiyetni terbiyilesh mesoliyitini öz üstimizge alduq, dep meydisige uridighan opratsiyechi peylasop – qelem igiliriningmu bash tartip bolmaydighan zor mesoliyiti bar. Ular bu mesoliyetni ada qilishni oylaydiken öz tepekkurini kishilerge eng yéqin, addiy, chüshünüshlük zaghira til bilen bayan qilishni ögüniwilishi kérek. Shundila kishiler ularning néme démekchi bolghinini bileleydu. Bizning axirqi meqsitimiz dunyaning téximu güzel bolushi, kishilerning ilmiy, medeniy we bextlik yashishidur. Bir kishining bilimi qanche yuqiri bolsimu emma kishiler chüshineleydighan nersige aylanmisa, bashqilargha nep élip kilelmise beribir uni étirap qilishmaydu. Étirap qilidighanlar peqet we peqet az bir qisim kishilerla bolup qalidu, xalas. Yoqurqida tilgha ilinghan kishiler yazghan «hikimetlik sözlerni»ni yighip bir toplam qilghanda bu toplamning adettiki bir oqughuchining hayatigha körsetken tesirini melum bir meshhur insanshunasning addiy til bilen qara ashliq bolkisidek yirik éytqan «ümür dégen bek qisqa, kichik ishlar üchün qayghurup yürmeslik kérek» dégen neq gipichilik bolmisa kérek.

Etrapimizda addiy, chüshünüshlük til bilen ipadilengen muweppeqiyetlik eserler toghrisida sözlisek zamanimizdiki yazghuchi extem ömerning «yiraq qirlardin ana yerge salam» namliq esiri(bu eser jurnilimizning 1994-yil 1-,2- qoshma sanida bisilghan idi—mesol muherrirdin) ti'ipik bir misal bolalaydu. Bu eserde yazghuchi démekchi bolghanlirini kitabi til bilen emes, xelqqe téximu yéqin bolghan addiy til, tüz til, janliq til arqiliq biwasite ipadilep bergen, shunga bu eser xelqning süyüp oqushigha ériship, zilzilisi, terbiyewi ehmiyitimu ghayet zor boldi. Qarighanda biz edebiy til bilen tepekkur tiligha qayta éniqlima bersek bolidighandek qilidu.éytayluq, yer sharida kishilerning hayatigha zör tesirlerni körsetken dunyawi shöhretlik meshhur eserlerdin «insan tebi'itidiki artuqchiliqlar we ajizliqlar», «eqil - paraset destori», «dunyadiki eng ulugh mal satquchi», «hökümdarlar destori» qatarliq kitablar nahayiti chüshinishlik yézilghan bolup, biwasite tesir qilish shekli bilen dunyadiki nurghun kishining hayatini özgertken. Sétilish miqtarimu ghayet zor miqdarda ashqan. Mana bu chüshinishlik, ammibab eserning muweppeqiyiti. Biz bu eserlerni oqighinimizda asasen héchqandaq til qiyinchiliqigha uchrimastin biwasite chüshüneleymiz. Tildiki ipadilesh qanchiki éghir, qanchiki müjimel bolsa, uning tesiri shunche xunük, shunche qimmiti yoq bolidu, tesir da'irisimu tar bolidu, xalas.

Dimek, zamanimizda qa'ideshunasliq bilen shoghullinidighan kishi tepekkürini ipadileshte «addiy», «chüshünüshlük» tin ibaret ikki nuqtigha küch chiqirishi hajet.




1.3 Tildiki atalghular mesilisi



Yéqinqi 20-30 yil mabeynide uyghur tiligha yingidin kirgen we dawamliq kiriwatqan türlük atalghu - sözlüklerning asasiy jehettin biwasite ahang terjimisi bopqilishi hem istimaldin qalghan bir qisim qedimiy sözlüklerning qayta tirilishi, pars, ereb tilliridin be'eyni «manta körmigen qelender qasqangha düm chüshkinidek» qobul qiliniwatqan sözlerning köpiyishi bilen hazirqi zaman uyghur tilning sapliqi, rawanliqi tesirge uchrap, mene ipadilishi müjmel, chüshinishlik derijisi özliksiz chékinip barmaqta. Bolupmu kespiy sahade bu mesililer téximu körünerlik. Bu sel qaraydighan ish emes. Ademning körüsh we anglash arqiliq qobul qilidighan uchuri bedenning bashqa herqandaq sézim ezaliri qobul qilidighan uchuridin köp. Uchur yetküzüsh menbesining eng muhim tüzgüchi qisimliridin biri bolghan til – yéziq roshen hem süzük bolmaydiken ipadilimekchi bolghan meqsetke yetkili bolmaydu. Shunga yéngi sözlük yasash hem chet tilidin kiriwatqan herbir atalghuni terjime qilish, özleshtürüsh we qiliplashturushta aldi bilen mene terjimisini birinchi orungha qoyush, andin bashqa tereplerni oylishish zörür. Misalen, hésablash mashinisi uyghurlar jemiyitige yingi tunulup xéli bir mezgillergiche kishiler éléktronluq ménge yaki hésablash mashinisi dep atap yürdi. Kiyin bir qisim kishiler bu atalghuni biraqla tashlap inglizchidiki «kompyutér» dégen namni biwasite oqulushi buyiche ilip kirdi. Xosh, aldidiki atalghu nahayiti obrazliq ipadilesh bolup, her ikkila sözlük uyghur tiligha tonush bolghan éléktron(gerche bu söz inglizche bolsimu emma uning menisini kishiler asasen bilip ketti) we mingidin ibaret ikki tüp sözdin terkib tapqan bolup, tilimizgha nahayiti yéqin, chüshinishlik, anglighan kishige «tok bilen ishleydighan ménge» dégen uqumni yetküzüp béreleydu. Hésablash mashinisi dégen atalghumu hem shundaq, bu atalghularning bir ademge deslepki qétim anglighanda yetküzidighan mene qimmitini on dések. Keynidiki kompyutér dégen atalghuning birinchi qétim anglighan kishige béridighan mene qimmitini nölge teng déyishke bolidu. A'ililerde ishlitilidighan tok yolini üzgüchi eswabning «wikliyuchatil» dep atilishi chet tildin kirgen uqum, hazir uning mene atalghusi «üzchat» bolup, üzüp chatidighan eswab dégen menini bildüridu. Bu néme digenmu toghra hem obrazliq atash? Démek, bashqa tillardin biwasite ahangi buyiche terjime qilinghan atalghularning mene ipadilesh qimmiti nahayiti töwen bolup qalmaqta. Bu öz nöwitide uyghur tilining tereqqiyatqa maslishish iqtidarigha qilinghan bir türlük esheddiy xiristin ibaret. Mushundaq ehwalda toghra mene yetküzüshni emes belki pasahetlikni hem asanliqni(sözlük yasash jehettiki asanliq közde tutulidu) qoghlashsaq yitilwatqan ewladlarning bir nerse chüshünishige putlikashang bolup qalidu, tilni bunchilik ze'ipleshtürüshning qilchilik zöröryiti yoq. Adem ismi, yer – jay nami hem pewquladde atalghulardin bashqa herqandaq atalghuni menisi buyiche özleshtürüshke qilishqa bolidu. Dölet ichi we sirtidiki köpligen nopuzluq tilshunaslar terjime xizmitide mene terjimisini ishlitishni teshebbus qilip kelmekte.

Atalghularni sap uyghur tili bilen ipadilep chiqish bundin kéyinki til tetqiqatimizning muhim bir nishani. Atalghularni terjime qilish we yéngi sözlük ijat qilishta xelqarada fransozchidin, dölet ichide xenzu tilidin örnek alsaq bolidu. Fransuz tilining mene ipadilishi küchlük, qaratmiliqi yuqiri bolup, müjmel menasi nahayiti az iken. Misalen «awi'amatka» dégen sözning fransozchida terjime qilinghandin kéyinki atalghusi «ayropilan élip yüreleydighan herbiy paraxot» dégendin ibaret bolup, intayin obrazliq, ipadilenmekchi bolghan nersini «awi'amatka» dégenge qarighanda asan chüshengili bolidu. Anglishimche bu til chüshinishlik hem müjmel menisi az, éhtiyatchan bolghachqa birleshken döletler teshkilatining muhim höjjet – qararliri fransuz tilida chiqidiken. Xenzu tilining ipadilesh shekilimu nahayiti obrazliq, chüshinishlik bolup, til tetqiqatchilar bu jehettimu nezirini aghdurushi zörür, biz eng köp uchriship turidighan til bolghachqa xenzu tili toghruluq köp toxtalmidim.

Xulase kalam, tilimizdiki atalghularni qandaqtur birer sewepke taqap ziyade shalghutlashturwitish hergiz toghra usul emes, chüshiniksiz atalghulargha muresse qilishqa bolmaydu. Bir tilning istémal sewiyisi mushundaq atalghular bilenmu zich munasiwetlik bolidu. Bu mesliler toghra hel bolghandila özimizdiki til ötkili qiyinchiliqini hel qilghan bolimiz. Til xizmiti ul xizmitidin ibaret.

2.1Tepekkur namratliqi


Tepekkur namratliqi - bu söz asasliqi tepekkür maqaliliri we yéngi irada yashawatqan uyghur kishilirining éngidiki yéngiche tepekkur éngining kemchilliki, eneniwi pikirni bösüp ötüsh iqtidarining ajizliqi, peylasoplarning yéngiche yashash tepekkur éqimi shekillendürüshide saqlanghan nuqsanlargha qaritilghan. Méning shexsiy éngimda tepekkur démek melum bir ishning rawan tereqqiyati jeryanida saqlanghan qiyinchiliq, mesililer üstide ijabiy, toghra pikir yürgüzüp, axirida ünümlük hel qilish usulini tépish üstide izdinish we istratégiye (amal – chare) belgileshtin ibaret. Tepekkur hergiz bir mesilidin qandaq qilip özini chetke élish yaki aylinip ötüp kétish toghruluq emes, belki uni qandaq hel qilish üstide bolushi kérek. Éngimizdiki özige mepton bolush psixikisi, pakitni qayrip quyup héssiyatqa ighish psixikisi(yeni héssiyatning eqilning aldida bolushi) qatarliq meniwi késellik yéngiche idiye we tepekkur yollirini asasen tosup qoywatidu. Bundaq mesile xéli körünerlik. Bolupmu özimizge ziyade temenna qoyush, he digende teselli bérishke urunush, tarixi netijilerni ziyade desmaye qilwilish, teqdiri oxshashlar bilen sélishturup köngülni emin tapturush qatarliq qilipliship ketken idiyiwi ang bir türküm ziyaliylar qatlimigha xéli chongqur singip kirgen bolup, bu xil rohiy-keypiyat bilen élghar pikir éqimi peyda qilish mumkinchiliki nahayiti az. Buxil ehwalda öziningla netijisi körünüp, bashqilarningkini inkar qilish xahishi kilip chiqidu. Héch bolmighanda bashqilarning alemshumul netijisige özide bar nersini silishturup, teselli tapqusi kélidu. Bu qilmish jemiyettiki bu xil pikirge egeshküchi kishilerni dawamliq gheplette qalduridu, milletning tereqqiyatigha ejellik palta uridu. Bu öz nöwitide yéngiche köz qarash we tepekkürni bix halitide öltürüp tashlashqa urunsa, yene bir tereptin dawrangni chong sélip kishilerni dawamliq jahalette yitishqa, toghrisi özidiki nersilerge aldinishqa teshebbus qilidu. Yiraq hem yéqinqi zaman tarix betliride ayan bolghinidek nahayiti addiy hiyle– neyrenglergimu aldinip könüp ketken sadda, aqköngül ademlirimiz bu teshebbuslarning tigi menisige yetmestinla bir uchum kishilerning dunyaning hazirqi iqimi we halitidin qilche bixewer terkiy dunyaliq, jan baqtiliq, shükri – qana'etchanliq we koniliqqa qulchiliq toghrisidiki chirayliq pedazlanghan sözlirige aldinip kitwatmaqta. Ilghar pikir éqimdikiler otturigha qoyghan mesililer arqiliq bir milletning illiti körsitilip bérilgen bolsa, konsirwatip, eneniwi pikir qilghuchilar özige mepton bolush psixikisi, milliy - diniy héssiyat psixikisi, maxtap uchurush, teselli - pepilesh neyringini, hetta xelq bergen imtiyazini ishlitip kishilerning héssiyat éghishidin paydilinip ularni dawamliq aldash meqsitige yetmekchi bolidu. Konsirwatiplar (eslidikiside ching turghuchilar) kishilerning nöwettiki héssiyat jehettiki yoligha kirwilip, qilchilik yingi ang, ijadiy tepekkur we ilmiy desmayisi bolmighan ehwalda, dunya ilim – péni hem weziyitidin xewersiz ehwalda turup, oqughan kitablirigha tayinip, suning éqishi buyiche yol tutup, pasahetlik sözliri, gepdanliqi bilen xelqning közini buyap, tesir we nopuz jehette üstünlükni igenliwalghan. Bu ularning xelq rohidiki «meniwi dahi» bolushtek shöhret tamagerliki xaltisini tushquzup, öz pikirining qurbani qilishqa aldighan. Bu xil aldashni tarixtiki xoja– ishanlarning diniy tongha oriniwilip sadda xelqni aldighanliqigha teqqaslash mumkin.

Bu xildiki pikirlerge aldanghuchilar xamoshluq bilen lap urup özlirini «alemde bir» sanap, gheplet oyqisida yitiwéridu, etrapidiki hem téximu yiraqtiki kishilerning netijisige perwasiz qaraydighan, ijadiy tepekkurini mesxire qilidighan, dadil pikir qilishqa jüret qilalmaydighan keypiyat kélip chiqidu. Aldanghanlar üchün peqet öziningla tutqan yoli toghra bolup, dunyada bularning qilghinidin durus ish yoq. Démek, «hazirqi zaman jurnal peylasopliri» kishilerge qilchilik yéngi nersilerni élip kilelmidi. Ammining pikir éngi ilgirlimeyla qalmay belki kishilerning köz qarishi, bilish da'irisi barghanséri chikindi. Sawatliqlar bilen sawatsizlar(ilghar medeniyet sawatliqi közde tutulidu) ning perqi barghanséri éship ketti. Xelq ammisining tepekkür hem oy- pikirdiki bundaq qaymuqushni hazirqi uchur dewride tekrarlash paji'edinla ibaret.

Bushang kishiler haman achchiq nesihettin tebi'iy özini qachurup, könglige yaqidighan alqish-medhiye anglashni arzu qilishidu hem uningdin aram tipishidu. Qiyin ishlarni tashlap qoyup asinigha yügreydu. Netijide konsirwatiplar küpüktek gewdilinip, ijtima'iy pen sahasidiki heqiqiy pelsepe üstide izdiniwatqan kishilerning yashash seniti toghrisidiki telimi, nesihiti xunikliship, xelq qaysini tallashni bilelmey qaldi. Mana bu yingilgüchi «roh siyasiyonliri»ning kishiler éngigha singdürgen tepekkur erkinliki jehette xelq bilen özinimu qoshup qarangghuluqta qaldurush meghlobiyitidin ibaret. Ular yingi pikir éqimdikilerni «edeplesh»tin ilgiri öz yolining toghra - xataliqi üstide köperek oylinishi, nezer da'irisini nahayitimu yiraqqa tashlishi, bolupmu pikirini azad qilishi kérek. Shundila yingichilar bilen ortaqliq hasil qilip ilim - meripet yolini körsitip béreleydu. Kimiki öz jelipkarliqining meptonkar qurbanliri bopqalidiken, uning halakiti shunche tézlishidu. Tepekkur namratliqi qanche éghir, qanchiki qalaq- konsirwatip, bikinme bolsa, héssiyat eqilni kesse, bundaq kishilerdin yéngi nersiler chiqmaydu, téximu toghra bolghan yolni körsitip bérelmeyla qalmastin, belki yéngiliqchilargha qarishi aktip hojumdarlargha aylinip qalidu. Gerche ular milletning rohidiki illetni körsetküchiler bolsimu, emma da'im tenqidleshke tigishlikini tapalmaydu. Toghra körsitip bergüchilerni kemsitidu. Mana bu bizdiki «jurnal peylasop»lirining tepekkur namratliqi. Ularning pikir telipi we axirda yetmekchi bolghan nishani yiraq emes. Bundaq pikirning tesirini qobul qilghanlar öz teqdirining qurghaq iqlimda yashawatqan türükiy, ereb we pars xelqliridin perqlenmeydighanliqini körüp yiteleydu. Shundaqla ular bilen teqdirdash bolghanliqini bext, tildash bolushni sherep dep qaraydu. Shuning bilen tereqqiyat téz bolwatqan rayonlar medeniyiti, gherb ilim - pen medeniyiti we toghra tepekkur medeniyitidin téximu yiraqliship kétidu. Bu éniqki tereqqiyatqa yene bir putlikashang bopqalidu. Noqul halda özi bilen tildash, dindash milletlerning tepekküridin örnek élish, intilish, terghibat herikiti shuning tesirige uchrawatqan kishilerni tereqqiyat yolidin téximu yiraqlashturidu, bir nuqtini qismen mu'eyyenleshtürüshke bolidiki, tereqqiyatning asta bolushi özimizni mushundaq milletler bilen baghliwalghanliqimiz bilen zich munasiwetlik.

Yene bir tereptin, muteppekkür hem medeniyet obzorchiliri qatarigha bir qisim edebiyat sahibilirining bashchilap ariliship kétishi bu saheni heqiqetenmu chégrisini perqlendürüsh tes qilip qoydi. Jemiyetning tereqqiyat basquchidiki mesililerni méningche nöwettiki yazghuchilargha qarighanda jemiyetshunaslar bilen iqtisadshunashlar, ilmiy tetqiqatchilar, jahankezdiler, igilik bashqurghuchilar hemmidin bek chüshinidu. Shunga bu saheni mushundaq kishilerge tapshurush eng toghra. Yazghuchiliq bilen pelsepeni hergiz arilashturushqa bolmaydu. Aldidiki tesewwurgha tayansa, keynidiki ré'al mesililerge bérip taqilidu. Ré'al mesililini pedazlashqa, edebiy hisiyatni arlashturwitishke bolmaydu. Edebiy tesewwur bilen zakunshunasliq bir gep emes. Bizge tunushluq bolwatqan soqrat (ilahiyet we exlaqshunasliq peylasopi), arstotil (tebi'iy pen alimi, peylasop), eplaton qatarliqlar hem yéqinqi zamandiki engilyilik iqtishadsunas hem peylasop dawid hom, amirikilq peylasop jon dowiy qatarlilarning héchqaysisi edib emes.

Peylasop tebi'et qanoniyetliri üstide pikir yürgizeleydighan hem ijadiy tepekkür rohigha ige izdinidighan adem bolushi kérek. Chünki tebi'et qanonyiti(misalen yer sharining tartish küchi, suning leylitish prinsipi qatarliqlar) heq qanuniyet bolup, qetiy özgertkili bolmaydighan yaralmish muqerrer ilimdur. Shunga peylasop aldi bilen tebi'et ilim sahibi bolushi andin mushu idiyisini qibliname qilghan asasta insanshunasliq tetqiqatini élip bérishi kérek. Shundaq bolghandila ilmiy qanoniyetke hörmet qilidighan temkinlik kishini her waqit heq sözleshke, hisiyatqa bérilmeslikke dewet qilip turidu. Mushu roh bilen qelem tewretkende zakunshunasliq wayigha yitidu.



2.2 Tepekkürni échishning usolliri üstide oylinish



Yéqinqi yillardin buyan kishilerning muhitqa, énirgiyege bolghan qarishi küchiyip aktip tedbirlerni qolanmaqta. Melum bir dölet pirzidinti öz qoli bilen xelqqe bashlamchiliq qilip chong bir sheherdiki barliq éléktr chiraghni bir sa'et öchürüsh pa'aliyiti élip bardi. Bu xil pa'aliyet qarimaqqa nahayiti addiydek qilsimu emma uning ünümige sel qarashqa bolmaydu. Kishiler bu pa'aliyettin énérgiye tijeshning nahayiti muhim ikenlikini tonup yiteleydu hem bu pa'aliyetni özining kündilik aditige aylandurushqa tirishidu. Yene bir qisim kishilerning tesewuri we tepekkuri ghidiqlinip énérgiye tijeshchan mehsulatlargha bolghan oy - pikri awuydu yaki énérgiye tijeshchan usolar üstide yéngiche izdinishke bashlaydu. Dunyadiki énérgiye menbelirining qayta hasil bolmaydighanliqini téximu chongqur chüshünüshke bashlaydu. Mushuninggha oxshash yene ichimlik su téjesh, bulghanma quyup bérishni azaytish tipidiki ehmiyetlik pa'aliyetler xéli köp, bu xildiki pa'aliyetler kishilerning ilmiy tepekkurini küchlük ghidiqlap ijadiy pa'aliyitige belgilik rol körsitidu, mana bu omumiy xelqning tepekkurini qandaq uyghutush toghrisidiki tipik misal, bu misal meyli muhit yaki énérgiye tipigha tewe bolsun anche muhim emes, men dimekchi bolghanlirimning téximu emeliy hem chüshünüshlük bolushi üchünla bu misalni keltürdüm. Buningdiki meqset mushuninggha oxshash «gheyriy, aktip» usollar arqiliq xelqning tepekkurini ghidiqlashqa türtke bolidighan amillarni tipip chiqishtin ibaret, kishiler tepekkur yürgüzüshtin ilgiri oylanmaqchi bolghan mesilining muhimliqini resmiy hés qilishi kérek. Ottura asiya, ereb we pars memliketliride bundaq pa'aliyetlerdin téxi birimu yoq déyerlik. Yawropadiki nurghun döletlerning tereqqiyatidin shuni hés qilimizki, ilim - pen tereqqiyati téz bolwatqan döletlerning qoshna ellirimu téz tereqqiy qilghan we qilmaqta. Bu yawropadiki hemme dölette ortaq mewjut bir hadisige aylanghan. Démek, pen - téxnika, yersharilishwatqan iqtisad, xelqara jahandarchiliq medeniyiti hem yéngiche xiris - riqabet, mewjutluq tepekkur endizisi qoshna döletlerning yüksülishige ijabiy tesir körsetken. Yawropa döletlirini démey türkiyini misal qilip öteyli. Türkiye gerche asiyadiki dölet hisaplansimu emma türkiye siyasiyonliri öz ixtiyarliqi bilen yawropa ittipaqigha tewe bolushni hem yawru rayonigha yiqinlishini izdewatidu we bu jehette belgilik netijige érishti, shimaliy atlantik ehdi teshkilatigha kirip amirika – yawrupa herbiy ishlirida mas qedemde ilgirlesh shertini hazirlidi. Ular ottura sherq, ereb dunyasi we ottura asiya rayonliri bilen qoyuq munasiwet qilishqa akitip puzutsiye tutmidi. Bügünki kündiki türkiye musulman elliri ichide tereqqiyati hemmidin yuqiri döletke aylandi. Mana bu gherb medeniyiti hem ilmiy tepekküri sihriy küchining bir namayendisi. Shunga köz qarash, yashash seniti jehette ottura asiya, ereb, pars qatarliq milletlerning tutqan yoli we tepekkürige biqiniwérishke emdi bolmaydu, méningche biz ular bilen bir qiyiqtiki yoluchilar emes. Shunga, yéngiche riqabet, xiris, mewjutluq tepekkur tuyghusini otturigha tashlash, ghidiqlap oyghitish zörür. Gerche biz yashash usuli we örüp - adet, diniy étiqad jehette yawrupaliqlardin perqliq bolsimu, emma ularning ilgharliq teripini toghra qobul qilish ijabiy netije élip kélidu. Bu xil haletni yat körmeslik lazim.

Bizde chetelge chiqip oqughan kishilerdin dölet ichige qaytqanlirining tesirat esiri yaki mulahize maqaliliri yézwatqanliri bek az. Bolupmu tebi'iy pen sahasidikilerning shundaq. Eksiche qelemdarlar sahesi buyiche oqughan yaki bilim alghanlar, ziyaretchi«alim»lar küchlük qelimi we tesewwurigha tayinip bir qisim eserlerni élan qildi. Héch bolmighanda sayahet xatirisi yazdi. Shunisi bu kishiler öz eserliride yawrupa medeniyitini bir tereptin ünsiz eyiyplep ötse(misalen, ziyade istémal sewiyisi, yürüsh - turushi qatarliqlar), yene bir tereptin körgen - bilgenlirige özining konsirwatip idiyisi, radikal hisiyatini singdürüshke urundi. Angliqliq, adilliq bilen biterep meydanda turup, pedezlimay, tüzlük bilen xelqqe yetküzelmidi. Insaniyet medeniyitige tengdashsiz töhpilerni sowgha qilghan, ilim – irpan asminida mislisiz netijilerni barliqqa keltürgen gherp dunyasi bu kishilerning yüzeki küzütishi hem «bilginige chillishi» bilen buzuqchiliqlar owisigha aylinishqa az qaldi. Kishilerning aldirash mingishliri, bir birige bolghan étibarsiz qarashliri, ritimi téz sheher, öre mal bahasi, kishlik qimmet qarishi, pul qarishi qatarliqlargha künelmey yitimsiridi. Bu jeryanda öz yurti gül köründi. Shu arqiliq yat ellerning ilghar medeniyitini könglide eyiblep ötti. Öz résturanlirini, ésil tamaqlirini, topliship turwilishni, qarta - pang oynishni, éshek harwisini, topiliq yollirini, ottura asiyaning qaysila bir rayonigha barsa közge chéliqidighan pakar kések öylirini tépilghusiz medeniyet dep bilishti. Bundaq bilish xata emes. Yat muhitqa tunji yürüsh qilghan herqandaq kishi shundaq oylaydu. Emma, nimining toghra, nimining xata ikenlikini hemmidin yaxshi chüshünidighan ziyaliylarning xelqaraliq örüp - adetlergimu toghra mu'amile qilalmasliqni qandaq chüshensek bolar? Elwette, ularning ichki hisiyati erkin tepekkurini késip tashlighan déyeleymiz. Chünki yatlarning ilgharliq tereplirini közimiz bilen körüp, dilimizda étirap qilip tursaqmu, emma diniy étiqad, yémek – ichmek, güzellik qarishi qatarliq jehetlerdin qusur izdep, ularning aditige natoghra bolghan baha bérishtin saqlanmiqimiz tes boldi. Bundaq közütüshke yene shu qelem sahibliri ölgürüp keldi. Tebi'iy pen saheside izdiniwatqanlar bolsa tejirbixanilardin chiqishqa muweppeq bolalmidi. Netijide biz peqet héssiyat arilashqan, burmilanghan biresmiy ehwalni bilishke ülgürduq. Bundaq ehwal shu kishilerning nopuz - tesiri bilen téximu gheyriy tüs élip bizge singishke bashlidi-de, bashqilarning ilgharliqi chetke qiqilip, netijisi yoqqa chiqti yaki xunikleshtürüldi. Mana shuninggha oxshash sewebler tüpeyli, ilghar milletlerning jahandarchiliq-tirikchilik usulini toluq chüshenmey kilwatmaqtimiz. Pen - téxnikining nöwettiki haliti, saqlinwatqan qiyinchiliq, iqtisadning yüzlünishi, tereqqiyat basquchi, dunya weziyiti, muhit qatarliqlarmu oxshashla biz köngül bölidighan mesililer idi. Biz shularni bilsek, köngül bölsek andin öz qedir – qimmitimiz bilen yashighan bulattuq.

20-Esirning bashlirida mosabayuf, abduxaliq uyghur, memtili ependiler chetellerni arilash jeryanida körgen – bilgenlirini, yéngiche yashash usulini öz eyni xelqqe yetküzüsh üchün yéngiche sana'et, yingiche ma'arip herikitini qozghighan we tereqqiy qildurghan iken. Azadliqtin kiyin shinjangning ma'arip ishliri rawajilandi, medrise ma'aripi yéngiche mektep ma'aripigha almashqan bolsimu emma kona tepekkur éngi yingilanmay öz helekchilikidiki jahandarchiliqni hemmidin ela bilidighan ehwal özgermidi. Dimek, zamanimizdiki jahankezdi «abduxaliq»lirimizmu hazirqi jahanning ishlirini öz eynen xelqqe yetküzüp, tepekkurini janlandurushi, hergizmu nöwettiki haletning uzaq dawamlishishigha seweb bolup qalmasliqi kérek. Medeniyet- ma'arip héch bolmighanda waqtinche bizge gherbtin, toghrisi ilghar medeniyetlik ellerdin kiridu. Emdi tepekkur milliti dewrige kirishni qerelsiz kéchiktürüshke bolmaydu. Bir eqilliq lidir tarixi we nopuzi chong meshhur karxanilarni ziyaret qilghan chighida uningdiki zamaniwi adem bayliqini bashqurush usuli, aptumatlashqan ishlep chiqirish liniyisi qatarliqlarni körgendin kiyin öz karxanisida saqliniwatqan mesililerni hés qilalaydu hem qandaq özgertish üstide izdinidu, tedbir belgileydu. Adem bayliqini bashqurushni kücheytish, aptomatlashturush derijisini östürüsh karxananining iqtisadi ünümini ashurushqa paydiliq, bu del ilghar karxanilarning yaxshi usulini qollanghanliqi yaki öz ehwaligha maslashturup elalashturulghanliqidin bolghan. Biz bashqilarning jemiyitide körgen - bilgenlirimiz, hés qilghanlirimiz mana mushundaq karxanichigha oxshash toghra bolushi kérek.




2.3 Medeniyet uqumimiz




Bizge melumluq medeniyet herketliri we tereqqiy qilghan ellerge melumluq medeniyettiki perq nede? Ularning medeniyet chüshenchisi bizge oxshashmu? Dégen su'allargha toghra iniqlima bérishte oylinish zörür bolwatidu. Biz nöwettiki medeniyetni chüshengen sapayimiz bilen özimiz we özgining medeniyet pa'aliyetlirige baha bersek xelqaraliq rilistin ajrap kitishimiz éhtimal. Ilgiri biz bir qisim ishlarni«berheq» dep bilgen bolsaq melum shara'itta uni xata dep inkar qilish zörür bolushi mumkin.

Nöwettiki bilishimizde biz esirlerdin buyan özgermey kéliwatqan eneniwi yashash usuli, kiyinish, örüp – adet hem neghme - nawayimizni medeniyet dep chüshünmiz. Shundaqla buni bashqilarning medeniyitidin yuqiri orungha qoyimiz, bu pisxikimizdiki adet xaraktérlik ajizliq. Bu yerde tilgha alghan yashash usulini hergizmu qandaq tériqchiliq qilish, tamaq yéyish yaki yürüsh-turush dep chüshünwalmasliqini uqurmenlerning semige salimen. Yashash usuli dégende bir kishining oy - pikiri, tepekkuri, heriket - pa'aliyiti, izzet - abruyi, etrapidiki ishlargha bolghan inkasi, köz qarishi, yashash pelsepisi, mu'amilisi, tedbiri, xeterni hés qilishi qatarliqlarni bildürüshi kérek, bu éniqlima mushu yerde tamam.

Insanlar yaratqan medeniyet(angliq hem angsiz herket) tüptin periqlinidighan ikki xil menagha bölünidu. Biz uyghur tilida birini medeniyet dep atisaq, yene birini medeniy (medeniylik) dep terjime qilip özleshtürduq. Méningche kiyinkisige choqum yéngiche nam qoyush kérek. Men uyghur tilidin bu ikki xil uqumni perqlendürüsh üchün waqtinche muwapiq söz tapalmighanliqimdin «medeniy» dégen atalghuni «yüksek medeniyet» dep atashni, ilgiriki medeniyet dep atiliwatqan uqumni «mülkiy medeniyet» dep ishlitip turdum. Shundila ikki xil uqum otturisidiki chüshenche qalaymaqanlashmaydu.

Mülkiy medeniyet insanlar yaratqan meniwi bayliqtin ibaret. Misalen, edebiyat, senet, örüp – adet qatarliqlar. Yüksek medeniyet bolsa yuqiriqi meniwi bayliqni öz ichige alghandin sirt, eng muhimi insanlar yaratqan maddiy bayliqlarni öz ichige alidu. Yeni yéziq, keshpiyat, ishlepchiqirish saymanliri. Qatnash qoralliri, binakarliq, éghir –yénik sana'et, eqliy ixtira méwiliri, shu dewrning siyasetliri qatarliqlar. Démek, u mülkiy medeniyettin köp yuqiri orunda turidu. Bu uqumlar toghrisida chüshenche éniq ayrilghandin kiyin, nöwettiki medeniyet chüshenchimizge qarap chiqqili bolidu.

Zamanimizda meydangha kéliwatqan «meshhur» eser yaki tetqiqat netijiliri asasiy jehettin mülkiy medeniyetni chördigen bolup, bumu izdengüchilerning(toghrisi yazghuchisiman tarixchilarning) tepekküridiki éghir bir tereplimilik. Éniqki, buningdin qeghez yüzidiki aghzaki(yeni bir qeder addiy, asan, resmiyet-shekilwazliqqa yéqin, emeliyiti az bolghan) xizmetke qanchilik ehmiyet béridighanliqimiz chiqip turidu. Bu, yüksek medeniyet jehettiki kemchilikimizge mülkiy medeniyet arqiliq taqabil turush, özimizge teselli izdesh bolup hésablinidu. Emeliyette bular yüksek medeniyetning terkibiy qismidin ibaret. Shunga medeniyet jehettiki uqum hem chüshenchilirimiz asasen mülkiy medeniyet bilen bopqaldi. Yeni edebiyat, senet, örüp– adet, sha'ir, sazende, edib qatarliqlar. «Medeniyet» dégen sözni anglisaq aldi bilen kallimizda edebiyat we senet namayan bolidu, andin medeniyetlik-exlaqliq adem bolushtiki medeniyet uqumi kélidu, eng axirida segekreklerning kallisida sheherlishish, ilim –pen medeniyiti, binakarliq, sana'et qatarliqlar namayan bolidu. Körüp turuptimizki, bizdiki yüksek medeniyet jehettiki köz qarashta zor kemtüklük mewjüt, tetqiqat xizmitimu nahayiti kemchil. Yüksek medeniyet tarixi - tetqiqat xizmiti mülkiy medeniyetni tetqiq qilishtin köp japaliq bolup, neq meydandin tekshürüshke, sinaq qilishqa, ispatlashqa, qol sélip ishleshke toghra kélidu. Misalen: bir sheherning binakarliq uslubi, qurulush téxnikisi, sheher eslihelilirining layihilinish shekli, hünerwen - ustazning tarixi, keshpiyati, ilmiy netijisi, töhpisi digendekler. Yüksek medeniyettin insaniyetke eng chong nep yitidighan nersilerni barliqqa keltürgili bolidu. Shunga bu jehettiki qarishimizni toghurlishimiz zörür.

Elwette, mülki medeniyet yüksek medeniyet üchün bir qisim mulazimetlerni qilidu, emma hayajanlinishning ünümi qol silip ishligenge yetmeydu, qol silip emgek qilish yüksek medeniyet, yeni bayliq yaritidu. Shunga dölet ichi we xelqarada noqul mülkiy medeniyet sahesi bilenla uchur almashturmay téximu muhimi yüksek medeniyet tetqiqatchiliri bilen bolghan alaqini kücheytish kérek bolmaqta. Mülkiy medeniyetnila gewdilendürüshke ehmiyet bersek bayliq yaratquchilargha, keshpiyatchilargha adaletsizlik qilghan bolimiz, emiliyette ular eng alqishlinishqa tigishlik, mana bu heqiqiy xelqchil idiye.

 3.1 Milliy rohni qandaq jari qildurimiz



Jahandiki jimiy ajizlar medeniyetlerning toqunishi we singip kirishidin waysap yürmekte. Bolupmu yawrupa(gherb) medeniyitining chongqurlishishi zawalliqtin bésharet dep bilishmekte. Ular bundaq singip kirishke ikki xil usulda qarishi turmaqchi bolwatidu. Bir xili zorawanliq wasitisi arqiliq qarishi turush, yene bir xili teshwiqat, yeni til urushi arqiliq ghelibe qilish. Her ikkila usulda singip kirgüchilerge haqaret qilishni, kemsitishni wasite qilghan. Étiqadimiz büyük dep qaraydighan kishiler öz yolining hergiz wehshiyanilik, zorawanliq, tirorluq bilen baghliwalmasliqi kérek.

Ademning wujodidiki heqiqiy étiqad paktqa wekillik qilidu. Dunyada mewjüt bolup turwatqan radikal idiye, uchigha chiqqan esebiylik, tirorluq, chidimasliqlarning ewj élishi, bigunah kishilerning qaza qilishi zorawanlarning özige bolghan ishenchi we itiqadining ajizlashqanliqidin kélip chiqqan. Démek, bu wastilerning orunsiz, neheq wasitiler ikenlikini körgili bolidu. Ular téximu toghra usollar bilen, yeni dunya ortaq étirap qilidighan ilmiy tereqqiyat, toghra tepekkur, pikir dimkuratiyesi arqiliq bashqilardin ghalip kilishni, medeniyet tarqitishni, axirida medeniyet hökümrani bolushni oylashmighan, shunga bir tereptin bihude chiqim bérilse yene bir tereptin özlirining ajizliqini ashkarilap qoyup mesxirige qalghan. Emeliyette medeniyet mejborlanmaydu, uni peqet kishiler öz ixtiyarliqi bilen qobul qilidu, xalaydu hem kéngeytidu. U xuddi désniy baghchisidek nahayiti küchlük jelp qilish iqtidarigha ige. Disniy baghchisigha barsingiz kishiler nurghun waqtini serp qilip uzun öchiret turup bélet sétiwilip kirishke razi ikenlikini his qilisiz.

1970- Yillarning axiri 1980- yillarning béshida yaponiye mehsulatliri amérika bazarlirida keng kölemde yamrap, tökme bolup sétilish halitige kélip qaldi, amérika kapitalining belgisi bolghan rokfillér meydani yaponiyilikler qoligha ötüp ketti, hetta toy qilghan qiz yigitlerning toyluq mili choqum yaponiyining bolushi shert qilinish derijisige yitip bardi, amérika mallirining bazar qimmiti kémiyip, éksport töwenlep ishsizliq ewj élishqa bashlidi. Bu qéni qiziq, herda'im bashqilardin üstün turushni oylaydighan amérikiliqlarning achchiqini keltürüp qoydi. Shuning bilen amérika yashliri ichide top – top bolup yaponiyining elchixanisi we herqaysi sheherlerdiki konsulxanilirining aldida yaponiyide ishlengen mashinilarni urup chiqish, télwizurlarni köydürüshtek qopal heriketler köpiyip, yaponiye mallirigha bolghan ghezipini ipadilidi. Bu xil keypiyat téz sürette pütkül amérikigha yamridi. Elwette, héssiyat eqildin ghayib kelgende zorawanliq yüz béridu. Shunisi bu yashlarning qopal herikiti mesilini hel qilalmayla qalmastin, belki ikki dölet otturisidiki istratégiyilik soda munasiwitige tesir yetküzdi. Shu waqitta amérikining soda, iqtisad, siyasiy sahesidiki ziyaliylar aqilanilik bilen qarar chiqirip, jemiyetni özini béswilishqa, adil riqabet hem toghra usulda taqabil turushqa, mesilini özidin izdeshke chaqiriq qildi. Andin özining küchlük iqtisadigha tayinip nurghun soda gurohlirini yaponiyige ewetip paychek, öy - mülük bazirigha meblegh sélip yaponiye iqtisadini hedep küpükleshtürshke bashlidi we axirida biraqla chékinish usulini qollinip yaponiyining köpük iqtisadini gumran qilwetti. Bu qétimqi herkette amérika siyasiyonliri özini nahayiti temkinlik bilen tutwilip, aqilanilik bilen tedbir belgiligechke yaponiyining zor iqtisadini qanonluq halda öz qoligha kirgüzwaldi, rokfillir meydaninimu qayturwaldi. «Bek heddidin éship ketken» yaponiye karxanilirini amérikidin qoghlap chiqardi. Mana bu milliy rohni qandaq qilip toghra jari qildurush kérekliki toghrisidiki bir misal. Bilwilish tes emeski, milliy rohni özini chong tutush, bashqilardin üstün qoyush, özidin pexirlinish, achchiqlash- qaramliq qilish, zorawan usollarni qollinish arqiliq jari qilghili bolmaydu. Peqet özini töwenchilik bilen tutiwilip, bashqilargha qarap ish körüsh, tedbir belgilesh, muwapiq qanonluq shekiller arqiliq téximu qayil qilarliq ipadiligili bolidu. Zorawanliq wastisi herqandaq küchlük gewdimu ajiz orungha ötküzüp quyidu. Nöwettiki dunyaning yülünishi shundaq bir yingi qanoniyetni tebi barliqqa keltürdiki, bir ijtima'i gewde ilgiri meyli qandaqla medeniyetlik we yaki qandaqla shanliq netijilerni yaratqan bolushidin qetinezer, bundin kiyinki sepiride dunya bilen mas qedemde ilgirlimey qarishi yol tutsa, özini qachursa uning yalghuz qilish mumkinchiliki shunche chong bolidu, pikir bayan qilish hoqoqimu oxshashla kichik bolidu. Qisqisi, qed kötürüp turmaqchi bolsang dewrge masliship yasha.

Bizdimu yoqurqigha oxshap hisiyatqa bérilidighan ehwallar mewjüt. Bir türküm kishi uyghur tili istimal sewiyisining töwenlep kitwatqanliqi toghruluq tegishidu, emma, yadroluq sewebni tekshürüsh baqmaydu. Bizge ayanki, til qanche rawan, ixcham, chüshinishlik bolsa ishlitish nisbiti shunche yoquri bolidu. Lékin siz uni nahayiti az ishletsingiz asanla kikechliship kitisiz. Xuddi da'im ishletmigen téléfon nomuri yadingizdin kötürülüp ketkendekla. Til qanchiki muhim ishlargha, qanchiki muhim orunlargha ishlitilse uning zörürlüki shunche ashidu. Undaqta muhim orun dégen zadi néme? Shuni éniq tonush kérekki, til bir sahe we melum bir kesip bilenla baghlinip qalsa shunche yitimsirap qalidu. Shunga qérindash xelqlergimu ortaq bolghan muhim ilim saheliridiki izdinishni kücheytish lazim. Bolmisa u edebiyat tili we a'ile tili bolup qalidu. Merkiziy téléwiziye istansining xewiride bir herbiy mundaq deydu: 21-esirdiki yéngi bir ewlad kishiler bolush süpütimiz bilen ingliz tilini bilishimiz lazim. Bu bir jümle addiy söz. Emma uni tehlil qilghanda ingliz tilining puxrawi sahedila emes hettaki döletning amanliqigha munasiwetlik herbi organlarghimu belgilik tesir körsitwatqanliqini téximu chongqur chüshengili bolidu. Démek, tilning muhimliqi uning muhim sahelerge körsetken tesiri bilen zich munasiwetlik. Shunga muhim orunni tunush üchün ijabiy pikir yürgüzüsh bekmu zörür.

Yene bir qisim ademler kiyim - kéchek aditi toghrisida sözlishidu. Yene bir qisimliri qandaqtur birnimilerdin tegishidu. Sürüshtürüp kelse hichqaysisining tüp sewebi éniq emes yaki jemiyetning bundaq nersilerni tallighanliqidin narazi bolishidu. Bu peqet héssiyat éghish mesilisidin ibaret. Toghra tepekkur, oylash usuli buyiche éytqanda, kishiler özi xalap tallidimu yaki biz shuni tallashqa mohtajmu, xalap tallighan bolsa uning sewebi néme, qolayliqmu yaki chirayliqmu, weyaki erzanmu qatarliq mesililer bolushi kérek. Uningdin kéyinki oylishidighan seweb öz ichimizdiki mushundaq éhtiyajni qanduridighan amillarning bar- yoqluqi üstide bolushi lazim. Bu uning ré'al pakiti. Andin kiyin exlaq, wijdan, örüp- adet, diniy étiqad qatarliqlardin oylinish kérek, bolmisa bu xil tegesh bashqilarni qayil qilalmaydu. Balimizgha chin tömür batorning hékayisini karton filim qilip ishlep bergüdek madar bolmighachqa «otémen»ni körse achchiqliyalamduq?

1970-1960- Yillarda, kishiler qawul, tembel, küchlük kishilerni yaramliq dep biliship kelgen idi. Güpülditip ketmen chapalisa, éghir emgeklerni qilalisa oghul bala sanilatti. Ular ademlerni yoghan, küchlük, ayallarni sémiz bolsa yaxshi dep qaraytti. Bezide kishilerning mushundaq ishlarni bes – beste tilgha élishi, séghinishi buni ipadilep turmaqta. Emma bügünki künge kelgende nimining heqiqiy küchlük ikenlikini anche - munche chüshinip ularning aghzi bisiqishqa bashlidi. Mana bu toghra köz qarash we tepekkurning netijisi, shunisi bu téxi yéterlik emes. Burunning burunsidin hazirghiche ejdadlirimiz tonurlargha chatqal, kala téziki qalap nan pushurup, otunchiliq, qoychiliq, baqqaliq, harwikeshlik bilen tirikchilik qilip kilwitiptiken. Bundaq jan béqish usulliri hazirmu bizde yenila alqishqa érishiwatidu.

Dölitimizning gherbi rayonlarni keng kölemde échish – tereqqi qildurush istratégiyilik pilani yolgha qoyulup, rayonimizdiki qolida puli, sodigha ipi bar kishilerni nahayiti zor soda-sana'et pursiti bilen temin etti. Nöwette bu pursetni tutalighanlar diyarimizning heqiqiy ismi jismigha layiq xujayinlirigha aylinalaydu. Bundaq halet biz bilidighan «peylasop, mutepekkur we birqisim sewiyilik yazghuchilar»ning qelimi arqiliq ilghar tereqqiyat, ilmiy köz qarashning xelq ichige tüz, toghra yetküzülgen zamaniwi ang we yéngilanghan tepekkürdin, dunyadiki ilghar sheyilerge toghra baha birishtin meydangha chiqidu. Yingiliqlarni bir yaqqa qayrip quyup hedigende addi hayat kechürüsh qollanmilirini tekitlewérishning emdi waqti ötti.



3.2 Semimiyetsizlik



Yéqinqi mezgillede yerlik karxanilarning özliksiz meydangha kilishidin nahayiti süyünmektimiz. Bu tolimu katta ish. Yerlik mehsulatlarning markiliq qapqa qachilinip muntizim ishlep chiqirilishi kishini xoshal qilidu.

Epsos, saqlinwatqan meslilerni sözlimeslikni muwapiq körmidim. Nöwettiki télwiziye élanlirigha nezirimizni aghduridighan bolsaq mehsulat élanliridiki mubalighining ademning achchiq külkisini qistaydighanliqini bayqaymiz. «Döletning patinitigha érishken mehsulat», «öz qolimizda ishlengen mehsulat», «sap musulmanche», «japaliq izdinip bazargha silinghan» digendek gep – sözler qedemde bir uchraydu. « QSijazitige érishken» digendek gep sözlermu bar. Yene téxi qilchilik tep tartmay «döletning dangliq tawar markisi» dawalidighan ishmu yoq emes. Téxi melum bir shirket ilgiri élanning keynige bir nechche deqiqe waqt ichide «béyjing olinpik yighinining hemkarchisi» digen resimni chiqardi.

Emdi töwendiki geplerge qulaq salayli: bazargha silinghan hemme mehsulat asasen döletning patint hoqoqigha iltimas qilinidu. Bu dölitimizde heyran qalghudek ish emes. Hemme mehsulat japaliq izdinish hem tetqiq qilip échish basquchini bashtin ötküzüp bazargha kiridu. Bumu dawrang salidighan ish emes. Yimeklik mehsulatliri ishleydighan zawutlarning hemmisi choqum QS süpet bixeterliki ijaziti ilishi kérek. Bumu karxana qurushning adettiki telipi. Mana mushundaq eqelli telep we namlar bilen qandaqmu bir mehsulatning yaxshiliqigha höküm qilghili bolsun? Bundaq belgilerni biz adettiki bir dukanda sétilwatqan solyaw qapliq bolkilardimu uchrutup turimiz. Dölet dangliq tawar markiliri bikitide élan qilinghan matiryaldin ayan bolishiche rayonimizdiki uyghur karxanichilar achqan shirketlerning birimu téxi «döletning dangliq tawar markisi» digen namgha érishelmigen. «Béyjing olinpik yighinining hemkarchisi» bolush salahiyiti téximu yoq. Undaqta bu zadi qandaq ish? Bu del bizning semimiyetsizlikimiz hem pursetpereslikimizdin bolwatqan ishlar. Ushbu karxanichilar élanlirida hedep köpüzwatqan türlük namlar emilyette bu atalghularning nimilikini toluq chüshünüsh pursitige érishelmigen kishilerni aldashni mexset qilidu. Ular xelqni «bilmeydu...» dep adettiki namlarni ishlitip ularni qaymaqturmaqta, hetta öz qolida ishlenmigen, bashqilarningkini orap qachilighan, qipigha öz markisini bésip qoyghan nersilerni xelqning hisiyatidin paydilinip hiyqitmastin «öz qolimizda ishlengen», «halal» dep dawrang salmaqta. Öz japasini pesh qilmaqta. Undaqta bashqa mehsulatlar japa-mushaqetsiz barliqqa kelgenmidu? Méningche muwapiqiyetni muqumlashturush toghrisida sözlesh we japaning diyilishimu xata emes, lékin mehsulatning süpiti, qulayliqliqimu shu derijige yitishi kérek, hemmidin muhimi shu. «Netijem bolmighini bilen tartqan japayim barde» déyish ötmüsh bolup qalghili xéli boldi. Yene bir tereptin köptürüp mubalighe qilmasliq kérek. Mehsulatning bazar qimmiti, tesiri, iqtidari, téxnikiliq terkibi qatarliqlarni emiliy sözlesh zörür. Mushu ishlarghimu héssiyat arlashturwalsaq, axirida istémalchilarni aldighan bolup qalimiz. Qisqisi pakitliq, rast gep qilishni, öz meydanimizda ching turushni ögünwalayli. Biz maxtashtin ilgiri, hayajinimizni béswilip, waqtning siniqini saqlayli, özimiz qatniship tekshürüsh qilip baqayli. Dölitimiz hem chetelning dangliq karxaniliri nahayiti uzun bir mezgillik sinaqtin ötüp istimalchilarning qelbidin orun ilip dangliq markigha aylanghan. Shunga biz xelqning tallishini, waqtning siniqini kütüshimiz kérek. Nawada qaysi karxanichi öz iradisige muxalip halda maysini tartip östürgendek bash kötürmekchi bolsa u choqum shallinip kitidu yaki külkige qalidu. Bu semimiyetsizliktin ibaret. Semimiyetsizlik hem xelqtiki tepekkur ajizliqi aldinishqa asanliq yaritip bermekte.




3.3 Ewladlarning tepekkur boliqini échish



Ürümchi xelqara SOS yétim balilar kentini bir qétimliq tekshürüshimizde bir ish méni epsoslandurup qoydi. Bu balilarni rayonimizdiki teqdiri oxshash balilar bilen sélishturghanda yenila teleylik déyishke bolidu. Ularning tamiqi bar, issiq turalghugha ige. Ular bu öylerge solinwilip derstin sirtqi waqitlirida türlük saz-chalghularni meshiq qilish bilen kün kech bolidiken. Ular saz chélish maharitini bizge körsitip maxtinip ketti... Qoshnam emdila besh yashqa kirgen balisini muzika kursigha qatnashturghanliqini éytti. Xewirimche bundaq muzika bilen hepilishidighan balilar xéli bar iken. Biri gitar, biri iskurupka ügünidiken. «Dana» ata- anilar balilirining shu nersilerde talanti barliqini «bayqighan»liqi sewebidin bu ösmürler mushundaq saz türidiki eswaplargha heydekchilik qilinishqa mejbor bolghan-de bashqa nersiler toghrisidiki talanti, tepekkurining bix halitide xeterge yüzlinishige yol qoyghan. Senet sahasidiki «talant»ni bowaq halitidin bashlap yitildurush zamanimiz kishilirining ortaq dunya qarashi hem qimmet qarashning muhim birige aylinip qalghan, elwette. Emdi buning eksiche bolghanda néme sewebtin balilarning bashqa talantini achmaymiz dégen gep chiqidu. Misalen, baligha özining oyunchuq mashnilirini chuwup qayta qurashturush toghrisida yétekchilik qilish, etwirke - ambur qatarliq qoral - saymanlarni teqlep bérish hisawigha balining ijad-ixtira tepekkurini échish toghrisida bashlamchiliq qilish qatarliqlar. Oyunchuq hawa sharining leylep turushi, balilar bilen bille leglek uchurush hem leglekning uchush prinsipi digendeklerni chüshendürüsh qatarliq yéngiche usollar bilen balining yéngiche nersilerge bolghan bilishini ashurush arqiliq tesewwurini jari qildurush wehakazalar. Qisqisi ilgirikige oxshimighan bir amallarni qilip ösmür balining wujodidiki eqil- parasetning erkin tepekkürni qizish lazim. Méning shexsiy qarishimche aldinqi dunya qarashning qurbani bolghan ösmür bala taki ümrining axirighiche shu xil tepekkurning quli bolup ötüp kétishi mumkin. Balining tepekkurini xoddi közi emdila échiliwatqan bulaqqa oxshitishqa bolidu. Eger biz birla bulaqning közini échishqa urunsaq bu su bir ériq yasap aqidu - de köp nersilerni sogharghili bolmaydu. Eger téximu köp közinimu échwetsek undaqta u östeng süyige, derya süyige axirida örkeshlep turidighan déngizgha aylinishi mumkin.

Ademning eqliy tepekkur küchini urghutush, zamaniwi éngini turghuzush adem bayliqini échishning muhim bir qismi. Bu xil bayliqning qimmiti cheksiz hem tügep qalmaydu. Ixsasliq adem bayliqi herqandaq bir maddiy bayliqtin ewzel. «Pütkül shirkitimning mal – mülkini talan – tarij qilip élip ketsengmu men razi, emma ademlirimni qoyup qoyghin» deydu amirika shirkitining bir diréktori, «az künde men téximu zamaniwi bir karxanini qurup chiqalaymen». Démek, adem bayliqini pa'al échish hem rawajilandurush nahayiti muhim ehmiyetke ige. Insanlar ilgiri tebi'iy bayliq dewri, sana'et dewri, uchur dewri qatarliq dewirlerni bashtin kechürdi hem kechürmekte. Bundin kéyinki yéngi dewr adem bayliqi dewri, yeni eqliy, bilim – mülük dewri dep qaralmaqta.




3.4 Özlük chüshenchimiz



Emdi yéqindin buyan qiziq bolwatqan özlük dégen mesile üstide parangliship baqayli. Özlük ademning eng chongqur ichki dunyasidiki heqiqiy menadiki men bolup, yushurushqa, pedazlashqa bolmaydighan bir teripidin ibaret. Özlük uqumi özüm uqumi bilen özidin halqish uqumigha nisbeten éytilghan tar menidiki shexsiyetchiliktur. Özüm uqimida adem peqet özini oylaydu. Özlük uqumida adem özi we özi tewe bolghan ijtima'iy ayrimining menpe'etini közde tutidu. Shunga keng menidiki shexsiyetchilik idiyisige tewe bolidu. Emdi özidin halqishqa kelsek, yuqiriqi ikki xil shexsiyetchilikni bésip ötüp özi we özining ijtima'iy ayrimisidin sirtqi bir gurohning menpe'etini kapaletlendürüshni közde tutidu. Özlük qopal tilda éytqanda özinila oylash we körüsh, özige mepton bolush digenilktur. Shunga aliyjanabliq qarishi bilen éytqanda özidin halqishni tewsiye qilishimiz hem ewladlargha shundaq terbiye bérishimiz kérek. Shexs özidin halqighanda yene bir shexsning menpe'etini oylap yiteleydu. Bir ijtima'iy ayrima özidin halqighanda yene bir ayrimining menpe'etinimu oyliyalaydu we uninggha eng zor derijide mesul bolalaydu. Insan özining ish herikitini tebi'etni özgertish, tepekkur qilish arqiliq téximu mukemmellikke ige qilish bilen özlükidin halqip kelgen. Shu jümlidin insanning özlüki, eqil - parasitining hörlüki ijad– ixtira qilishta téximu gewdilinidu hem ipadilinidu. Dimek, bir xelqning milliy kimliki we özliki insaniy kimlik hem insaniy özlük bilen sherhiylinishi kérek. Idrakliq hayatliq tughulup aldi bilen ademge tewe, andin qalsa millet we a'ilige, melum bir jemiyetke tewe bolidu.

Tarixi medeniyetler tetqiqati arqiliq kishilerge özining kim ikenlikini bildürüshke pütün küchimiz bilen tirishiwatqan bolsaqmu, emma ademning öz kimliki we xusosiyitini qandaq jari qildurushi toghruluq kücheshke kéchikip qiliwatimiz. Özlük qarishi tarixtiki kimlikini hem özlükni bilishla bolup qalmay eng muhimi tarixiy özlükni hazirqi zamandimu jari qildurushtin ibaret. Tarixini bilish özlikini(men kim ikenlikini) bilishning bir böliki, xalas. Qalghan qismi tarixidiki ilgharliqigha wekillik qilish we alemshumul netije yaritish bilen namayen bolidu. Xewerdar bolupla qoyushning héchqanche ehmiyiti yoq.

Nöwettiki sirtqi medeniyet bésimi, sotsiyalistik bazar igiliki hem xelqara kapital igiliki özimizge estayidil, tepsiliy qarap chiqishimizni telep qilmaqta. Özimizni zadi qandaq tonush hem qandaq jari qildurush jiddiy mesilige aylanmaqta. Bir millet peqet bashqa milletler bilen uchriship alaqe qilghandila andin özlük telipi meydangha chiqidu. Bashqa milletler bilen silishturulghandila özlük qarishi shekillinidu. Shunga uchrishish da'irisi qanchiki keng bolsa özlük telipi shunche küchlük bolidu. Shu arqiliq özining pütkül yershari kishilirining bir muhim ezasi ikenlikini téximu chüshinip yitidu. Dölet ichi hem gherb ellirining pen – téxnika, ijadi tepekkur, közqarash qatarliq jehetlerdiki ilgharliqi nöwettiki halitimiz bilen roshen sélishturma bolup özimizning dunyada qandaq orunda turwatqanliqimizni qaytidin oylashqa muweppeq bolalaymiz. Dölet ichi hem yawrupa ellirini asas qilghan hazirqi zaman jemiyitige yüreklik yüzlünüsh arqiliq sherq we gherb medeniyiti hem eneniwilik bilen zamaniwiliqning yüz körürshishi jeryanida heqiqiy özlikimizni tépip chiqalaymiz. Bu xil yingiche bayqash axirida özlük bilishimizge bolghan mutessip közqarashning insanlar jemiyitidin ayrilip turush halitini özgertip mexsus pen we tetqiqat sahasige aylinidu.

Zamaniwilishish qedimini tézlitish üchün aldi bilen ademni idiye, tepekkur, közqarash, qimmet qarishi tereplerdin zamaniwilashturush lazim. Bu jeryanlarni orunlash üchün eneniwilikning asaritidin qutulush, dinni étiqad bilen tereqqiyat, örüp – adet bilen medeniyet otturisidiki mesililerni mahirliq bilen bir terep qilish hajet. Gherbtiki zamaniwilashqan döletlerning tereqqiyat we yashash usulliri hem tarixi jehettiki tetqiqatni chongqurlashturup, xelq ichige tonushturush, öz ilkimizdiki yaxshi adetler bilen yat medeniyetni qandaq qilip özimizning aditi hem diniy étiqadi, exlaq ölchimige mas kélidighan bir mashina qurashturup chiqish hem buni qandaq heydesh usuli toghruluq izdinish bashlash aldidiki bir muhim xizmet.



4.1 Ziyaliylardiki tipik mesililer



Doktor eset sulaymanning «özlük we kimlik» namliq kitawini oqughandin kiyin mezkur kitabta ipadilengen qismen tepekkur birtereplimiliki méni oygha sélip qoydi. Buxil qarashlar uyghur jemiyitidiki köpinche ziyaliylarda saqliniwatqan nahayiti tipik hadisiler. Men kitabta éytilghan kichikkine weqe arqiliq aptorning tepekkur usulini qisqiche bilishke muyesser bolalidim. Aptor daniyide turush jeryanida bir türükmen kishi bilen tasadipiy pursette uchurushup qilip qizghin paranglishidu. Bu uchrushush uninggha intayin yéqimliq tesir béridu. U yene bir warang – churunggha tolghan qaynaq ottura asiya bazirini bayqaydu hem u yerde özini intayin azade hés qilidu. Qaytip kelgendin kiyin bu ishni achisigha sözlep «yenila özimizning kishilirimiz, hichbolmighanda ortaq bir medeniyet chembirikige tewe kishiler bu yerde ademning közige issiq körinidiken» deydu. Emma achisi uning bir qisim köz qarashlirigha rediye bérip «yawrupagha deslep kelgen üch ay ichide herqandaq uyghurda shundaq bir hisiyat bolidu. Mendimu bolghan, hetta bu yerdiki köchmen erebler, türükler we bashqa musulmanlar közümge daniyiliklerdin issiqaraq köründi...lékin, mushu mezgildin ötüp ketkendin kiyin közqarash we hisiyatingdimu özgürüsh bolidu. Sen digen bir oghul bala, hisiyat jehette téximu qattiqaraq we temkin bolushung kérek. Biz hazir ri'al dunyada yashawatimiz. Wetende künüp qalghan burunqi oy-xiyallirimiz emdi bu yerge maslashmaydu... Men séning emdi xelqara muhitta tereqqi qilishingni ümüd qilimen» deydu. Aptorning qérindash millet kishisini yéqin körishi toghra. Shunisi u özini milliy hisiyati bilen dengsimesliki, téximu medeniyetlik kishiler arisida turwatqanliqidin özige téximu qattiq telep qoyushi, yéngi muhitqa künishi, maslishishi, hergiz bir ottura asiyaliq bilen özige teselli, aram bexsh izlimesliki lazim. U uchratqan bazarmu shundaq. Ottura asiya hem erep elliridin kelgen türlük köchmenler daniyening melum shehirige topliship bu bazarni échiwalghan bolsimu, emma uning mewjot bolushi yawrupache adetke xas bu sheherge, jümlidin shimaliy yawrupa ellirige közge körüngüdek hayati küch bexsh ételishi natayin, u peqet shu xildiki köchmenlerning eng xalap baridighan, séghinishini basidighan, dert tökidighan, ich pushuqini chiqiridighan jayi, xalas. Uning yoqap kitishimu bu sheher üchün chong jemiyet mesilisimu hisaplanmaydu, aptor buni ziyade teswirligen. Shundaqla rayonimizda hazir mewjüt bolup turuwatqan oxshash shekildiki bazargha nöwettiki ziyaliylarda saqliniwatqan tipik qarash buyiche «ijabiy» baha bergen. Shuning bille yene chüshenche bérip «bir xelq üchün ularning medeniyettiki kimliki emeliyette ularning mewjotluqining tüp belgisi hésablinidu» digen köz qarashni yorutup bermekchi bolidu. Bu söz bashqa yawropa döletliridiki kishilerning adetliri sözlengende qilinmastin belki ottura asiya baziri bilen munasiwetlik orunda bérilidu. Körwilish tes emeski, bu ottura asiya xelqliri hem musulman ellirining mushuxil yashash usoligha bérilgen bahadin ibaret bolup, hergiz barghanséri oxshiship kitwatqan yawropa milletlirige bérilgen emes. Bu pikir medeniyettiki hökümran milletlerning sirtqi qiyapiti we yashash sheklidiki perqining barghanséri kichikliship kitwatqanliqi bilen zit. Aptor yat elde yitimlik hisiyatning terepdari bolup qilip, bügünki künimizde tarixtiki hem ottura asiya milletlirining yashash shekli bilen köp periqlenmeydighan biresmiy iptida'iy haletning dawamlishishini ümid qilip qalghan. Mushu weqeliktin «bizning purchiqimiz peqet qérindash millet kishiliri bilen pishidu. Ular bilen biz teqdirdash, qurghaq rayonda yashawatqan ottura asiya, ottura sherq kishiliri biz bilen oxshash yashas usuligha ige. Medeniyet peqet shular bilenla bolidu» digen yekün chiqidu. Dimek, aptor gheripning medeniyitini ünsiz eyiblep ötüp, hazirqi yashash halitimizge medihiye oqughan. Bundaq oylash bir uyghur, yeni ottura asiyaliq üchün belkim toghridu. Emma kitabxanlarning semige shuni sélip ötüshni layiq taptimki, ottura asiya, ottura sherq kishiliri hem jümlidin biz uyghurlar tarixta nahayiti seltenetlik we medeniyetlik yashighan bolsaqmu bu dewrler alliqachan ketti. Bügünki kündiki yashash usolining tüptin özgürüshi, insaniyetning aliy özlük qarishi(özidin halqishi) shuni ispatlap berdiki, herqandaq bir millet tereqqiyat basquchida özidiki maslishalmighan enene we örüp adetlerdin qattiq qolluq bilen waz kéchishi kérek. Dunyagha danaliq bilen nezirimizni salghinimizda yashash sheklide qanche koniliqni saqlighan bir ta'ipe bolidiken uning tereqqiyati tetür tanasip halda chékingenlikini bayqimay qalmaymiz. Eset sulaymanning bayanliri xelqaraning nöwettiki qanoniyetlerge qarishi idiyini ilgiri süridu, shundaqla doktor kitabning axirighiche bu ishlar toghruluq qayta éniqlima bermeydu. Nichün dunyani awam puqradin yaxshi chüshünidighan bir ademde mushundaq idiye hökümran? Bu köp qisim ziyaliylirimizda ortaq bolwatqan héssiyatqa ighishning tipik misalidur.

Yoqurida qeyt qilinghan uning achisi hawaxanning qarishi intayin ilghar qarash bolup, tipik yéngiche pikir éqimigha wekillik qilalaydu. Eset sulaymanning izdinishi qismen da'irilik bolsa, achisining méditsina sahesidiki izdinishi dunyawiyliqqa ige ortaq pen. Bu nahayiti roshen bir sélishturma. Bu nuqta özimizde zadi yazghuchi - tarixchilar muhimmu yaki dunyawi ortaqliqqa ige ilim igiliri muhimmu dégen témida oylinishimizgha türtke bolidu. Bir milletning tarixi, itinik menbesi, örüp -aditi toghrisida izdinish besiy toghra ish bolsimu, emma bizning qedirlishimiz buningliq bilen cheklinip qalsa bolmaydu. Biz yene dunyawi ortaqliqqa ige penlerge bolghan hoshyarliqimizni yuqiri kötürüshimiz kérek. Pütün dunyadiki tereqqiyat ritimi téz, jiddiy, aldirashchiliq ichidikiki döletlerning hemmiside eset sulayman teswirligendek qérindashliq, qoshnidarchiliq munasiwiti kemchil bolushi tebi'iy. Emma ular bu turmushqa uzundin köngen bolup gheyriy tuyulmaydu. Mana bu ularning tereqqiyatida yitildürgen hem tebi'iy xalap tallighan aditi bolup, bu xil ixtiyariy «mejborlinish» axirida adetke aylanghan. Mushuninggha oxshash türlük adetlerge ortaq ri'aye qilghandila ular medeniyet hökümraniliq ornida tewrenmey turalaydu. Buni biz tesewwurimizgha sighduralaymizmu? Aptor yene mundaq bir jümle sözni qilidu: «yer sharilishining shiddetlik dolquni milletler we döletler chigriliridin halqip ötüp milliy we mehelliwiy perqlerni ézip un qilmaqta. Biz ene shu san – sanaqsiz xuruchlarning arilashmisidin teyyarlanghan, alliqachan öz temini yoqatqan yer shari bolkisini yimektimiz». Bu jümlidin nöwettiki insanlarning medeniyet tereqqiyatigha bérilgen bahaning ijabiy emeslikini körwalghili bolidu. Bu yerde diyilwatqan «temsiz» bolka dunyada peqet birla xil, beribir bizning yimeklikimiz. Uni insanlar öz ixtiyariy buyiche tallighan, az yigenler jansiz, oruq bolidu, temsiz bilip yimigenler ach qalidu, xalas. Hemme millet öz alahidilikini, örüp - aditini saqlap qilishi bilen bille yene tereqqiyat ilip kéliwatqan bisim, xiris we mejborlashlargha aktip inkas qayturushi, tedbir belgilishi zörür. Maslishish yaki maslashmasliq mesiliside bizning déginimiz hésab emes. Bu xil éqim be'eyni jahan soqushida urush oti urush qilishni xalimay mudapi'ede turuwatqan döletlernimu yögep- soqup urush qaynimigha bashlap kiriginidek ish bolup, bashqa kelgende héchkim qéchipmu kitelmeydu.

Tarixiy xatiriler shuni éytip bériduki, ilgiri fiyodaliq we bikinmilikte ching turup dunyaning ishlirigha nezer salmighan bir qisim döletlerni, misalen yaponiye, koriye, hindistan qatarliq döletlerning ishikini kücheygenler soda munasiwiti bilen achti, yaxshiliqche qilalmighandin kiyin top - zembireklirini ishqa sélip mejbori échiwetti. Bu xil mejborlash axirida fiyodalliq we bikinmichilikni yoqtushqa, örüp- adetlirini özgertishke bashlidi hem dunya bilen mas qedemde ilgirilesh halitini shekillendürdi. Démek, döletning xelq turmushini yaxshilash toghrisidiki siyaset – permanliri hem dunya ellirining tereqqiyati bilen bir éqimda méngish birdinbir tallash yolidur. Emdi qandaq qilip hazirqi ésil adetlirimizni saqlap qilip zamaniwiliqqa künelmeydighanliridin kéchish, ziyade waqit, küch we zéhni quwwetni israp qilidighan adetlerni özgertish yaki qisqartiwitish toghrisida izdinishke mohtaj bolwatimiz. Ilim – penge, paktqa hörmet qilghuchilar bolush süpütimiz bilen bu mesililerni temkinlik bilen oylinishimiz kérek.



4.2 Ammining ilim – pen qarishi we tepekkuri



Kishiler téxnika arqiliq zamaniwi turmush kechürüsh we bixeter yashash usollirini biliwaldi. Kishi normal hayat kechürwatqan ehwalda ejel wehimisining néme ikenlikini köp oylap kitelmise kérek. Emma özi yaki eng muhim kishisi éghir késelge muptila bolghan chaghdila buning neqeder qorqunchluq ikenlikini hés qilidu. Bundaq wehime ademning pütkül arzo – arminini biraqla bitchit qilip tashlaydu. Yuqiri sewiyilik dawalash téxnikisi ademning késilige shipa tépishqa urunidu hem bir qisimlirini saqaytidu. Démek, téxnika qanche yuqiri bolsa kishilerge shunche bixeterlik tuyghusi élip kélidu. Lékin, ammining bu jehettiki bilishi hem alimlirimizning tetqiqati téxiche bix halette turwatidu. Türlük sewebler tüpeyli, «bilim–küch»ke oxshash ilim – penni omumlashturush jurnalliri yitimsirimaqta. Bu jurnallarning tirishchanliqida dunyagha keltürülgen bir qisim netijiler étibarsiz qalmaqta. Misalen, qasim sidiq we uning «fizikiliq shekil neziriysi»ning arimizda küchlük ijtima'i hem iqtisadi qollashqa érishelmesliki ademni tolimu epsoslanduridu. Emma 90- yillarda melum bir til tetqiqatchisining chetelge chiqip nutuq sözleshte iqtisadtin qiynilip qilishi seweblik mektep - mekteplerde élip bérilghan i'ane toplash pa'aliyiti bu ikki xil ishqa, toghrisini éytiqanda ilim sahesidiki dunyawi bayqash üstide izdinish bilen qismen da'irilik til tetqiqatigha bolghan roshen pozitsiyimizni ipadilep turmaqta. Untup qalmasliqimiz kérekki, aldidikisi pütkül dunya ortaq köngül bölidighan nuqta. Undaqta qandaq amil tarixtin buyan bahadir oghlanliri, keshpiyatchiliri köp yétiship chiqqan bir milletni shallap tashlap, jahan milletlirining keynige tizip qoyushqa, hetta untuldurushqa mejborlidi? Biz tarixiy qelemdarlirimizning pelsepiwi qarashlirigha hörmet qilmiduqmu yaki ularning qarashliri zamangha zit bolup qaldi? Yaki ular körsitip bergen atalmish «ilim – meripet yoli» nöwettiki dunyaning tutqan yoli bilen oxshimamdu? Ular otturigha qoyghan astronomiye, matématika we fizika saheliridiki telimatlar dunya ilim– péni sahside jinggha toxtimidu yaki biz bek köptürwettuqmu? Ulargha ziyade yoquri baha qoyushtin ilgiri jahangha nezer sélip tekshürüsh élip barduqmu, bilishimizdiki bilim- meripet yoli zadi dunyaning yolünishi bilen oxshamdu – yoq? Bu mesililerge soghaqqanliq bilen tekshürüp chiqip jawab birishimiz, özimizge besh qoldek ayan küchi ajiz desmayimizni he dégendila sörep chiqip pesh qilmasliqimiz kérek. Bu bizning ilim – penge we téxnikigha tutqan puzitsiyimiz bilen zich munasiwetlik.

Bizge melumluq tariximizdin shuni körwilish tes emeski, «edib, sha'ir» etiwarlinip, téxnik - ixtirachi kemchil bolghan. Bundaq zor tengsizlik he dégendila birer emiliy ish qilishtin jerre – sama tartishni, qisqisi xiyali-hissiy medeniyetni ewzel bilmek halitige bashlighan. Bu bizdiki ming yildin buyan barghanséri küchiyip bériwatqan téxnika hem ilim – penni terk étish pisxikisidin ibaret.

Amérika, yaponiye we yawropa elliride jinsiy erkinleshtürüsh, buzuqchiliq, ashnidarchiliq yamrighan bolsimu, emma shu jemiyette yashawatqan köp qisim eqilliq kishiler insaniy pezilet - xislet bilen yashap, her ishni puxta, öz layiqida bir terep qilip, exlaq, örüp- adet, kishilik qedir - qimmet jehette yenila dunyaning ülgüsi bolup kilwatidu. Biz ularning özlirige xas exlaqini bir éghiz gep bilenla yoq qiliwetsek, ularning medeniyiti intayin sériqlashqan, jimiy buzuqchiliqlarning uchuqi dep qariwalsaq xatalashqan bolimiz, elwette. Eqilliq kishiler öz jismidiki her bir pa'aliyitige angliq ige bolup kilwatmaqta. Bulargha köz yummasliqimiz kérek, shuning bilen birge bizning diqqet qilidighinimizmu hergiz xeqning yaman teripi bolmasliqi kérek, chünki biz ularning nachar aditini emes, ilim penge hörmet qilidighan xislitini ögünimiz. Ular öz ornining yoqurluqi, téxnikisining üstünlüki bilen insanlargha wakaliten nurghun pa'aliyetlerni élip barmaqta. Alemni tekshürüsh, dawalash, qatnash qoralliri qatarliqlarning zamaniwilishishi pütkül insanlargha bext élip kileleydu. Xewerlerdin ayan bolushiche amérika yéqinqi yillarda nechche milyard dollar xejlep hawaydiki melum orungha bir dane alemni közitish eswabi orunlashturup, yersharigha herwaqt weyran qilish xaktiride soqulup kétish tehditi shekilendürwatqan quyruqluq yultuz, mitorit tash qatarliqlarni közitish we aldin xewer bérish xizmitini bashlighan. Bu elwette pütkül dunyadiki hemme ademning hayati bixeterliki hem yadroluq menpe'etige zich munasiwetlik mesile, shundaqla yer sharining tarixida ilgiri yüz bergen hem yüz bérish mumkinchiliki bar dep qaralghan insaniyetni yoqitish xaraktéridiki weqe. Insaniyetning yoqulishini tézlitidighan bu weqeler gerche riwayet yaki fantaziyige oxshap qalsimu emma uni yüz bermeydu, dep héchkim éytalmaydu. Mushundaq xizmetni orunlash üchün pul bolghandin sirt yene yuqiri téxnika hem tedbir belgiligüchiler intayin zörür bolidu. Biz hedisila «buzuqchiliqning ochuqi» dep bilidighan amérika gerche dunya zomigiri bolsimu emma uning yenila nurghun ijabiy terepliri bar. Herqanche köp pulni tizip qoyghan bilen pul bundaq wezipini hergizmu tamamliyalmaydu. Alemdin chüshidighan mitorit amérika ziminighila soqulmaydu-de. Undaqta biz yene bu ishlargha qandaq baha bérimiz?

Ulugh wetinimiz junggo seyyarimizdiki chong dölet bolush süpüti bilen oxshashla mushundaq ishlar üchün tirishchanliq körsetmekte. Dölitimizning ademlik alem kémisini qoyup bérishi, ayni tekshürüsh qurlishi qatarliqlarning hemmiside wetenning tüp menpe'etini asas qilghandin bashqa yene insaniyetke bext yaritishni nishan qilghan. Yashawatqan seyyarimiz tuyuqsiz tashqi alemning birer hojomigha uchrap qalsa dölitimizmu alem téxnikisini igenligen döletler qatarida a'ilimizni qoghdash wezipisini öz üstige alaydu. Démek, tereqqiyati tiz bolwatqan eller özining yadroluq menpe'eti kapaletlendürüsh bilen zöror bolghanda insaniyetning tüp menpe'eti üchün töhpe qoshalaydu.

Shunga insaniyetning bexti üchün ortaq izdiniwatqan dölet ichi-sirtidiki alim, iqtisadshunas, munewwer karxanichi we toghra tedbir belgüligüchi kishilerni hemmidin yuqiri qoyup hörmetlishimiz lazim. Biz ilim-pen alimlirini qandaq qedirlesh toghrisida heqiqiy wijdanimiz aldida jawabkar. Bir qisim sahe biz bilenla munasiwetlik bolsa, köp qisim sahe pütkül insaniyet dunyasi bilen munasiwetliktur yaki ulargha tesir körsiteleydu.

Bizge mulumluqki, biz üchün meripetning méwisi dep bilidighan bir qisim edebiy eserlerni oqughinimizda yürek tarimiz titrep kétidu. Elwette bu shu eserge singdürülgen edebiy tesewwur, héssiyat, istilistikiliq wasite qatarliqlarning netijisi. Bizge natonush ilim-pen alimliri bolsa dilimizni mayil qilish chembirikining sirtida qalghan. Chünki ular hisiyatqa emes, paktqa tayinip yekün chiqiridu. Alimlar tinimsiz emgiki, tetqiqati arqiliq turmushimizni qulayliqlashturush, dunyani güzelleshtürüsh üchün izdinidu. Bu birdemchilik hayajangha oxshimaydu. Bashqilar bir alimni hörmet qilidiken, uning millitinimu oxshashla hörmet qilidu, bir alimni qedirleydiken, uning millitinimu oxshashla qedirleydu. Kök köz, sériq chachliq kishiler ilim - penning muhimliqini toghulupla bilgen emes. Ular uzun tarixiy jeryanida, téxnikidin ibaret bu qoraldin hem yaxshi ish hem yaman ish üchün paydilanghili bolidighanliqini bilip yitishken. Kishiler ayropilan, paraxot dunyagha kelgendin kiyin uzun ötmey uni qoral qilishqa bolidighanliqini biliwaldi. Miltiq dorisi keship qilinghandin kiyin uning bilen adem öltürüshning asanliqini bildi. Mushundaq dewriy qilish jeryanida kishiler téxnikidin paydilinip zomigerlik, kingeymichilik qilish bilen birge yene zor iqtisadi ünüm yaratqili bolidighanliqini, xelqqe téximu qulayliq élip kileleydighanliqini chüshendi. Bu bilish insanning qana'etlenmeslik tebi'iti bilen birliship ilim - pen tereqqiyatini misli körülmigen yükseklikke kötürdi. Bularning hemmisi erkin tepekkurning toghra yol körsetkenlikining mehsuli. Tepekkur salmiqining yilséri chongqurlashqanliqi nimini tallash kéreklikini kishilerge éytip bermekte.

Insaniyetning izdinishi hergizmu bikar ketmeydu. Gerche uning jeryani bir qisim qurban bérishni bedel qilghan bolsimu, emma uning yaratqan iqtisadi we ijtima'iy qimmiti mölcherligüsiz. Epsus, bizdiki tepekkur namratliqi, «peylasop»larning kékechliki, «sighdurmasliqi» seweblik dawamliq eneniwi nersilerni püwlep, zor rohiy, héssiy bedel bersekmu ilim sahesi üchün héchnéme qilip bermiduq. Netijide ilim - pen tepekkur uqumi bizdin nahayitimu yiraqta qaldi. Biz ganggirighanliqimizdin peqet edebiy eserler sahesi, tarix, amibap kitab mu'ellipi, «jurnal peylasopi», sha'ir, meghlobiyetchi «muteppekkur», sazchi qatarliqlarni chong bilsek bilduqki, ilim - pen sahesini közge élipmu qoymiduq, xoddi bu ishlar biz bilen qilche munasiwetsizdek. Yéngiche ilim-pen medeniyiti, ijadi tepekkur seniti, zamaniwi jahandarchiliq-tirikchilik seniti biz bilidighan sahening sirtida qaldi. Netijide dunya qarishimizdiki taraza tengpungluqi éghir buzulup bir terepke qiyip ketti, emdi qiyiwerse bu tarazining yelkisi sunidu. Eslide, biz ilim – penning nöwettiki haliti, tereqqiyat basquchi, saqliniwatqan mesililer hem dunya weziyiti, iqtisadining yüzlünüshi qatarliqlarmu oxshashla xewerdar bolushqa, qatnishidighan mesililer idi. Meripetperwer sha'ir(peqet sha'irlarla meripetperwer bolamdu?!), El söygen senetchi, dangliq yazghuchi, ataqliq tilshunas, tarixchi qatarliq atalghular herqandaq sözdinmu yéqimliq, tonush ibarilerge aylinip ketti. Peqet we peqet özimizgila tesir körsetken saheler bizning bilishimiz bolup qaldi. Netijide milletning ilim qedirlesh, sap étiqad we xurapatliq chüshenchisi, nomus–xarliq qarishi, sherep–xorluq tuyghusi qatarliqlar bilip-bilmey tuyuq yolgha bashlandi. Qarimaqqa biz bu sahelerda «alemshumul» netijilerni yaratqan bolsaqmu, emma uning arqa körünishining nahayiti zor küpükchige oxshaydighanliqini bilmey yürwatimiz. Biz püwlesh, pepilesh, siylash - teselli, küptürüsh bedilige mana mushundaq zor küpükchini yétildürüp chiqtuq. Démek, bu küpükche haman bir künlerde qattiq shamalda yérilip kétidu. Chünki u chonglighansiri uchraydighan shamal bisimimu shunche zor bolidu.

Men yazghuchilarning, senetchilerning qaza qilghanliq xewirini anglidim, nurghun kishiler ularning musibet namizigha qatnashti, biz mana mushundaq kishilerni alim dep tuniymiz. Emma bir heqiqiy ilim-pen alimining musibet xewirini nahayiti kem anglidim. Mana bular milli rohmu? Özlüklikni saqlashmu? Bir qisim sözligüchiler özlükni saqlash kérek dep jar salidu. Bu hazirqi eneniwi halette turush kérek digenlikmu? Ularning özlüklük qarishi buyiche éytqanda tarixtiki assimilyatsiye bolup bir milletke aylanghan qebililer, chaghatay xanliqining musulmanlishishi qatarliqlar tarixiy xataliqmu? Ular her ikkisini toghra dep qaramdu? Bu ziddiyetlik emesmu? Shundaq déyishke bolidiki, menggü özlüklük mewjüt emes. Ajizlarning yoqulup küchlüklerning mewjut bolush qanuniyiti téxi toxtap qalghini yoq, u tarixta qandaq dawam etken bolsa bügünki kündimu shundaq dawam etmekte hem mewjut bolmaqta, ritimi, süriti yenimu tézlimekte.


Yoqurqilardin bilishqa bolidiki, nöwettiki tepekkur muhiti nahayiti échinishliq bolup, yingi ilgirilesh yolini ipadilep bérelmeydu. Hedisila héssiy milliy ghuror arilashqan yekün toghra emes. Emdiki nüwet yingi pikir igilirige keldi. Eger yingichilarning pikri muwapiq bolsa choqum qobul qilish, hetta qollash hemme kishining eqelli mejboriyiti. Ular ilgiri qandaq usulda xelqni qayil qiliwalghan bolsa bundin kiyinmu yene shundaq usulda xelqni mayil qilip, yéngiche tepekkürni ulargha singdüreleydu.

Héssiy tuyghu ademning hayajanlinish, achchiqlinish, temenna, tekebburluq, özini üstün qoyush, yüz qarash, tuqqunum, tonushum, dostum, dostumning dosti, palani yerning birnimisi dégendek yiqinizmliq(libralizimliq) ... Qatarliqlar bilen birliship ketken. Hisiy hökümni eqilge, adaletke qilinghan haqaret, zorawanliq disek xata bolmaydu.

Bezide tuyuqsizla yoqurqi mesililer üstide bash qatturrushning ehmiyiti yoqtek, bimeniliktek oylap qalimen. Xuddi insanlar zamaniwi öylerde, égiz binalarda oltursa ximiyilik, fizikiliq eks tesiri bolidighanliqi, ximiyilik tala, hormunlanghan yémeklik istimal qilishi, bulghanghan hawadin nepeslinishi bir xataliqtek, peqet geme, ot - chöp, shax - shumbilar bilen yasalghan kepe qatarliq iptida'iy shekildiki oylerde turush bedenge ziyansiz bolushi toghridek. Shunisi emeliyet buninggha yol qoymidi. Xelq turmush sewiyisining özliksiz ösüshi, merkez otturigha qoyghan ijadkar jemiyet berpa qilish hem jimi ishta ilmiy tereqiyatqa boy sunush chaqiriqining türtkiside dölet ichi iqtisadi, ilim-pen qurlushi misli körülmigen yüksülüshlerge ériship, dunya bilen mas qedemde mingish shertini hazirlidi. Elwette, bu beygide shinjangliqlarmu öz rolini jari qildurishi shert.

Insanlarning qana'etsizliki, pa'aliyetchanliqi özige paydiliq nersilernimu meydangha keltürse yene bir tereptin bir qisim ziyanliq nersilernimu peyda qildi, hawaning bolghunishi, parnik ifikti, uzun qatlimining buzulushi, ichimlik suning aziyishi, janliqlar türining qurup kétishi qatarliqlar. Likin, her bir ishning wujotqa chiqishi yene bir xil nersini bedel qilghan bolidu. Kishiler bedel töligechke insaniyetning yüksek medeniyiti mislisiz derijide tereqqiyatlargha érishti, kishilerning otturiche ömri uziridi, késellik sewebi bilen ölüp kitwatqanlargha amal tipildi, ariliq qisqiridi, uchur kespi yer sharini heqiqetenmu ismi jismigha layiq bir kentke aylandurdi. Kishiler tereqqiyat élip kelgen buzghunchiliqlarnimu tonup yitip muwapiq xelqaraliq qarar maqullap, tedbirlerni tüzüp qutquzush - muhapizet xizmitinimu qanat yaydurmaqta. Bu insanlarning razimenlik bilen tallishi bolup, bedel töleshtin ensirigenler hayatning menisini hem uni ehmiyetlik ötküzüshni bilmeydu, elwette.

Kishi ümüdsizlengen chighida dunyadiki hemme nerse bir tiyingha erzigüsiz bilinidu. Siz shundaq waqtliringizda éntérnit torini arilap béqing. Her küni yingilinwatqan alaqe, uchur, herbiy ishlar téxnikisi, alem sana'iti, ösümlük, sehiye, iqtisad, tenterbiye, soda – sana'etke munasiwetlik yéngiliq, xewer-uchurlirining köplüki, serxilliqi sizge dunyaning herwaqt jiddiy ritim bilen aylinwatqanliqidin dérek bérip turidu. Tereqqiy qilghan bilen ésil enenimiz yoqulidu, digüchiler xatalashqanlardur.

Yighinchaqlighanda, nöwettiki eneniwi qarashlarning asaritidin yüreklik bilen qutulup tepekkurimizni hörlikke chiqirishimiz, erkin qoywitishimiz zörür. Bu peqet méning éghizimdikila gep bolmay neq mushu künimizde hemmimizning köz aldida mewjüt bolwatqan polattek pakt. Silishturush, közütüsh, put bilen mingip bérip körüsh, tehlil qilish, oylash arqiliq tepekürimiz yenimu chongqurlishidu. Xata nersinimu yüreklik bilen toghra diyeleydighan jasaret yitildürsek téximu köp nersilerni oyliyalaymiz. Pakit bolsila xata nersinimu toghra qilip ispatlash mumkin.

Kona ademler yéngiche ilim - pen medeniyet tepekkuri bilen qurallanghan kishilerning chiqishigha yol qoyushi, medet bérishi hem heydekchilik qilishi kérek. Imtiyazliqlar yéngiche, aliyjanab yashash usuli üstide izdengüchilerni bayqishi hem ularning idiyisini xeliqqe bildürüshi kérek. Gepdanliqi, sözge mahirliqi bilen ularni chetke qéqishqa, konsirwatip angning qurbani qilwitishke, türlük seweb körsitip kishilerni ganggirtishigha bolmaydu.
90-Yillarning bishida misirliq yazghuchi nejif mehpuzning «qesir kochisi» namliq üch qisimliq rumani nobil edebiyat mukapatigha érishti hem öz nöwitide uyghur tiligha terjime qilinip keng oqurmenler bilen yüz körüshti. Emma bu eser uyghur uqurmenliri bilen uchrashqandin kiyin taza digendek qizghin alqishqa muyesser bulalmidi. Kitap körermenlerning sözi bilen éytqanda nejif mehpuz öz kitawida gherp medeniyitini wayigha yetküzüp teswirligen hem maxtighan, shu arqiliq yawrupa ellirige yaxshichaq bolwalghan. 2006-Yili türkiyilik yazghuchi orxan pamuk nobil edebiyat mukapatigha érishti. Orxan pamukning «yéngi hayat» namliq kitapi shinjangdiki oqurmenler bilen yüz körüshkendin kiyin mezkor kitapning terjimani enwer muhemmetning tordiki sözi bilen éytqanda bazarda sétilish ehwali oylighandek bolmidi. Uyghur jemiyitidiki bundaq ekis tesirning kilip chiqishida orxan pamukning yéziqchiliq hayatida toghra meydanda turup türük milletlirining tarixigha munasiwetlik «paydisiz» bir qisim ishlarni «sökkenliki, ashkarlighanliqi» sewep boldi, diyishke bolidu. Uyghur jemiyiti hem tor dunyasidiki oxshimighan selbi qarashlarning igisi üchün bu ikki kishining menpetimiz, örüp aditimiz hem dinniy hisiyatimizgha layiq yézishi asasi orunda turidu. Nobil mukapatigha érishishi anche muhim emes. Bularghu dindash qérindashlargha bergen bahayimiz. Nawada arimizdin birer edipmu nejif mehpuzning yézish uslubigha teqlid qilip nobil mukapatining sahibi bolup qalsa méningche téximu tenqitke uchrishi turghanla gep. Bizche bolghanda yazghandimu bashqilar üchün emes choqum özimiz üchün yizishimiz lazim. Bu bir tipik misal. Buni biz ishqa ishlarghimu tedbiqlisaqla mesile aydinglishidu. Bizning chüshünüshimiz buyiche hemme nerse öz turmushimizni, mediniyitimizni, qisqisi «men»ni merkez qilghan asasta bolushi kérek. Biz néme üchün peqet özimizningla künini oylap özimizningla helekchiliki bilen bopkétimiz? Néme seweptinkin, dunyada hisiyatimizgha zit birer heqiqet bolsa u biz üchün, jümlidin men üchün paydisi bolmisa inkar qilsam boliwéridu. Méning shexsiyetchilikim, milliy ghurorum, esebiy iptixarim, özümge bolghan ziyade temennayim méni dunyadiki men bilen qilchilik payda – menpe'et munasiwiti yoq herqandaq bir heqiqetke karim bolmasliq, uni chetke qiqishqa öndeydu. Özinila oylash hem özini bashqilardin her waqt yoquri qoyush, «özengni bil, özgini qoy, kötüngni qis, yolunggha mang» talay uyghurlardiki, hettaki bir bülük ziyaliylardiki dunya köz qarashning tipik - asasi gewdisi. Bu xil dunya qarashni hazirqi yashash usolimizning kichiklitilgen kartinisi diyishke bolidu. Bu xil dunya qarashqa ige kishiler ademlerni shükri- qana'etchan bolushqa, terkidunyalqiq qilishqa, addi yashashqa, özimizdin bashqa kishilerning netijisini inkar qilishqa ündeydu. Heq-neheq tuyghusi ülüp awam dunya iqimi we qanoniyitige qarishi yol tutup, xelqara rélistin ajrap kitidu. Xelq qanche nadan qalsa bir uchum kishilerning baziri shunche chiqidu. Eksiche kishiler heqiqetni bilwalsa bilimi küpük kishilerge asanliqche ishenmeydu.

Chetellik alimlar mundaq bir tejribe ishligen: melum bir kishini niyo - york kochisigha yatquzup qoyghanda uning bilen hichkimning kari bolmighan (méningche bu kishini london yaki bérlin kochilirigha yatquzup qoyghandimu ehwal oxshash bolushi mumkin). Tetqiqatchilar uni yene afriqining sehrasidiki bir kochigha yatquzup qoyghanda uning etrapigha bir demdila nurghun kishi olushup ketken(méningche bu kishini rayonimizdiki qaysila bir sheherge yatquzup qoysaq afiriqidikidek ehwal körülüshi éhtimal). Bu elwette bashqilargha köngül bölgenliktin bolghan. Emdi biz mawu silishturmigha qarap baqayli: ürümchi aptonom rayonimizning merkizi shehiri, bu yerdiki turmush ritimi rayonimizning qaysila sheherliridin bolsun téz déyishke bolidu. Bir – ikki yil burun bir sha'irining ürümchidiki melum bir kochida tuyuqsiz yiqilip qilip axirida wapat bolghanliqini anglidim. Kiyin bu ish toghruluq yézilghan maqalida «... Uyghurlar shunche köp mangidighan bir abtubus bikitide yitip qalghanliqi...» lékin hichkimning uning bilen kari bolmighanliqi dégendek sözlerni uchrattim. Emdi öz gépimizge qaytip kileyli. Ürümchi rayonimizdiki eng tereqqiy qilghan sheher, uning tereqqiyati afriqidiki nurghun sheherlerdin yuqiri turidu. Bu ehwal niyo - yoruktiki bilen ürümchidiki(gerche bu bir tasadipiyliq bolsimu) ehwalning oxshiship qalidighanliqini bildürüp türwatidu. Niyo – yoruk bilen afriqini silishturushni ürümchi bilen rayonimizning ritimi asta wilayet – nahiyiliri bilen silishtursaqla bu yerde diyilwatqan mesilini aydinglashturwalimiz. Démek, ürümchining ritimi kishilerni shundaq perwasiz qiliwetken, buningdin aghrinishqa asasimiz yoq, biz kishilerni rehimsiz, mihribanliqni bilmeydu, dep aghrinalamduq. Aghringhuchilar ürümchige kélip özige tayinip yashap baqsa bolidu. Öz nöwitide bu bir jümle sözning yene bir teripinimu sözlep ötüp kétey: «uyghurlar köp ötidighan yer...», bu gep ademni yene oylanduridu. Adem qutquzushning millet bilen héchqandaq munasiwiti yoq, u bir türlük insanperwerlik herikiti. Bir kishi kochigha yiqilidiken öz burchumni ada qilimen dep bilgüchi uning ijtima'iy ayrimisi we jemiyettiki ornini sürüshtürp turmaydu. Tunisa qutquzush, bilmise kari bolmasliq deydighan bundaq insanperwerlikke zit qarashtiki qoyuq héssiyat éghishi kishini oygha sélishi kérek.

Yuqiriqi misallardin körwilishqa boliduki, tereqqiy qilghan zamaniwi sheherlerdiki ritimi téz turmush, aldirash-téneshchilik, her minut waqtning qimmiti shu muhitta yashawatqan kishilerni herda'im aldirashqa, hoshyar turushqa, bir qisim nersilerge étibarsiz qarashqa köndürgen. Bu mushu ira hem bundin kéyinki esirlerde özliksiz dawamlishidighan yüzlinish bolup, kishiler öz mewjutluqi üchün bu xil yashash shekilini razimenlik bilen tallashqa mejbor. Undaqta biz buxil yashash shekilidin özimizni chetke alamduq yaki qéchip kitelemduq. Qichish dégen söz ijabiy heriketni bildürmeydu. Kimki bashqa kelgen muqerrerlik, ri'alliqtin özini qachuridiken, uning qorqunchaqliqi we kargha kelmesliki ashkarilinip qalidu. Bu xildiki yashash usuli enenige we milliy hisiyatqa, örüp - adetke xilap, biz bilen alaqisi yoqtek tuyulidu. Emma yashash halitining bundaq ölchimi tereqqiy qilghan ellerde aliqachan ispatlinip qaldi. Tereqqiyat bilen bu xil halet bille mewjut bolidu. Shu dewrge nisbeten éytilghan zamaniwi uqum bundin kéyinki küchlükler bilen ajizlarni bildüridighan birdinbir belge bolup qilishi mumkin.

Ilgiri bir ruba'iyni oqughinim ésimde. Gerche u ruba'iy uyghur xelqining yaqturushigha muyesser bolalidi. Tula adem uni yadqa éliwaldi. Yene bir qisimliri hösnxet sheklide yazdurup öylirige chapliwilishti. Sewebi, bu ruba'iydiki mezmun uyghur xelqining hazirqi halitige nahayiti mas kelgenlikidin boldi. Emma, uning yene bir ejellik xataliqi üstide köp kishiler pikir qilishni xalimidi. Biz adil meydanda turup qisqiche tuluqlap öteyli. Ruba'iydiki idiye ademlerni shükri- qana'etchan bolushqa, terkidunyalqiq qilishqa, addi yashashqa, bashqilarning netijisini inkar qilishqa ündeydu. Ademning toghulishi bir mezgil yashap axirida halaketni kütiwilishla bolup qalmastin, belki hayatida qandaq netijilerni yaritishi we bashqilargha qandaq nersilerni ata qilalighanliqini belge qilishi kérek. Elwette, herqandaq adem meyli qandaqla ametke érishsun haman bir küni ölidu, tar görde yatidu. Ülüm hemmige bar. Emma uning netijisige köz yumushqa, yaratqan qimmitige pisent qilmasliqqa bolmaydu. Bir kishi öz iqtidarigha tayinip küchlense, ametke érishse, kérilse némishqa bolmighudek? Bu ademning mahiyitige uyghun emesmu. Ejeba sen qandaqla kücheygining bilen beribir ölisen dep turushqa bolmaydu. Bundaq qulaqni yupurwélish, terki dunyaliq kishilerni barghansiri bighemleshtürüp yoqulush qedimini téximu tizlitwitidu.

Beziler tereqqiyatning kemchillikini medeniyetlik rayon we ellerdin bek yiraq dep jughrapiyilik orunlushishqa baghlaydu. Emma, qurghaq isra'iliyini hem yawropagha téximu yiraq yaponiye hem koriyelerni untup qalidu. Démek, ular türlük bahane-seweplerni toqup chiqirip sewepni bashqa amillargha itirishke urunghan. Tirishchanliqlarning yétersizliki toghrisida sözleshtin özini qachurghan. Qiliwatqan we yaratqanlirigha ziyade minnet qilishqan. Ular xelqning teleylik «wekilliri» bolush süpüti bilen xalighanche biljirliship, xelqning qelbini ilmiy tereqqiyat, yéngiliq yaritish tekitliniwatqan mushu kündimu shükri - qana'etke mayil qilip qoywatidu. Peqet pakt tapalmighanliri tarixi kitab - matériyallargha iltija qilip, yölep – sighdap «pakit körsütüp» ötkeldin ötüshke tirishmaqta. Tarixiy kitab - qamuslar ularning munazire telep qilmaydighan, xatasiz pakiti bolmaqta. Heqiqeten shundaqmu? Dunyada peqet birla heqiqet barki, u bolsimu dunyada özgermeydighan hichqandaq heqiqet yoq. (Meyli ejdatlirimiz herqaysi tarixi dewirde yaratqan qandaqla medeniyet we miraslar bolsun elwette uyghurgha mensup. Uni hedep jar salmisaqmu bizning ikenlikini hemme étrap qilip boldi. Emma, uning bundin kéyinki qimmiti we roligha hazirqi kishiler toghra baha bérishi kérek). Körwilishqa bolidiki,bu kishilerning pikir endizisidin qutulush jüriti kemchil.

Nawada yawa neshpüt derixige yéngi sortluq méwining shixini ulimighanda uning méwisi achchiq, körümsiz, temsiz bolup buni kishiler yémeydu. Eger ulansa tatliq méwiler pishidu, kéyinche kishiler yantaq qatarliq yawa ot – chöplergimu méwilik ösümlüklerni ulash usulini biliwaldi, bundaq bolghanda yantaqning qurghaqchiliqqa berdashliq bérish küchi tatliq méwining xusosiyiti birliship ösümlük téximu elalishidu. Shuninggha oxshash nöwettiki pelsepe sahasinimu özimiz bilenla chekliwalmay güllengen milletlerning pelsepesidin changlashturushimiz, ulushimiz zörür bolwatidu, shu arqiliq özgiche shekilge ige yéngiche, téximu mukemmel bolghan pelsepeni yaritip chiqimiz. Bolupmu dölitimiz hem gheripning pelsepe, medeniyet, tereqqiyat basquchi, sana'etning güllünüsh jeryani, iqtisadning rawajlinishi we tarixini tetqiq qilish nöwette intayin muhim ehmiyetke ige. Bu jehettiki tetqiqat we izdinishni bashlash yaki chongqurlashturush zörür bolmaqta. Kishilerge yéngi idiyilerni özliksiz tunushturghandila közqarash, tepekkur jehettiki fiyudalliqtin qutulup yéngiche güllünüsh yoli chiqip qilishi mumkin. Gerche tarixta üchmes netijilerni, ixtiralarni qaldurup kelgen bolsaqmu emma hazirqi dewrge maslishidighan netijining bolmasliqi epsusluq. Bu toghruluq 50 yildin buyanqi izdinishimizdin chong netije barliqqa kelmeyla qalmastin, belki dölitimizning ichkiri ölke rayonliri, cheteller bilen bolghan tereqqiyat perqi barghanséri éship bériwatidu. Misal: ikki adem herqaysisi özidiki artuqchilar arqiliq qarishi terepning kemchilikini toluqlimaqchi bolsimu yenila köngüldikidek bolmaydu. Chünki ular özliride ezeldin bolmighan üchinchi bir ademning artuqchiliqigha mohtaj bolidu. Belkim 4-, 5- ademning artuqchiliqini qobul qilishi arqiliq özini mukemmeleshtürüshimu mumkin. Shuninggha oxshash noqul öz ichimizdiki tereqqiyatqa paydiliq amillarni qazmaqchi bolghanda yéterlik bolup kitelmeydu. Dimek, téximu köp tepekkür medeniyitning artuqchiliqini qobul qilishqa, tepekkürde ishikni siritqa qarita échiwitishke mohtaj bolwatimiz.

Bir qisim pikir bayan qilghuchilar yingi pikir éqimida tepekkur yürgüzgüchilerni eyiblep, bir milletning illitini qayta- qayta yüzige sélish yaxshi emes, intayin paydisiz diyishmekte. Ular dewatqan eyipleshler heqiqetenmu köp bolup ketti. Emma bularning ichide qaysisi muhim, yene qanchisining otturigha qoyulishi xata? Tipik koniliq puriqi chiqip turidighan hissiy qarashlar peqet shu kishilerning özige tewe bolup, teselli izdesh, mesoliyettin qichish qatarigha kiridu. Ular edebiyattiki ajizliqlar, shé'iriyettiki kemchilikler, obzorchiliqtiki peskeshlikler, exlaqtiki chakiniliqlar, perzent terbiyileshtiki ajizliqlar, meniwi namratliq, köngül échish senitidiki mesile... Qatarliqlarni ma'arip, zakonshunasliq, ilmiy tereqqiyat, ilim - pen medeniyitini yaqulighuchilar otturigha qoyghan mesililer bilen teng orungha qoywilip, milletning eyiwini bek köp échwettuq, dep jar salmaqta. Güroh bolushup yingi pikirdikilerni milletning asiyliri, tamiqini yep tuzluqini chaqquchilar, hettaki dehriy, murtet dep eyiplimekte. Ularning öz saheside otturigha töküwetken bir qatar mesililirini qandaqmu xelq turmushi, iqtisad qurlush we ilim - pendiki tereqqiyat mesilisi bilen silishturghili bolsun? Aldidiki mesililerni ichki urushqa oxshatsaq, keynidiki tereqqiyat mesililirini xoddi yapon tajawuzchilirigha qarishi urushqa oxshitishqa bolidu. Dölet bixeterlikide zihinni chong düshmenni yoqutushqa qoymay qandaqmu ushshaq majiralargha upritimiz? Eng muhim mesililerni hel qiliwetmey turup, bir sahe, bir kesipke chitilidighan ishlarni hedep dawrang sélish erzimeydu. Ular jidellishwatqan mesililerni bir milletning tüp illiti dep qarimastin, aldi bilen tereqqiyat mesilisi we xelq turmushini yaxshilashning tüpki yiltizi, amilini tépishqa urunushi zörür. Buni yene shu kishiler öz puzitsiyisini toghrilash arqiliq wujotqa chiqiralaydu. Milletni kemsitishmu yaki emiliy mesilini otturigha qoyushmu dégen mesilide soghaqqanliq bilen oylishish wajip. Teselli bérip pepilesh yaki qattiq uyqudiki yolwasni türtüp ghezep bilen oyghatqandek qopalliq qilishtin qaysisini tallaymiz, méningche ziyaliylar buni obdan bilidu.


Paydilanghan menbeler:

1. «Ili deryasi» jurnili, 2007-yili 4-san

2. Eset sulayman: «özlük we kimlik» namliq kitap, shinjang unwérsititi neshriyati, 2006-yili neshiri

3. Jonggo dangliq tawar marka hökümet terep tori

4.Dalé karnig, «insan tebi'itidiki artuqchiliqlar we ajizliqlar», shinjang yash-üsmürler neshriyati, 1991-yil neshiri



Menbe: «Uyghuristan  medeniyiti» jurnili 2010-yil 5- san.