Chetellerdiki Xitay Démokratliri Xitayning Uyghur Siyasitige Baha Berdi

Muxbirimiz Mihriban
2009-09-15

" 5 - Iyul ürümchi weqesi" din buyan uyghur élide dawamlishiwatqan jiddiy halet heqqide bes - Munaziriler küchiyiwatqan bolup, uyghur élining hazirqi weziyitige nisbeten chetellerdiki xitay démokratlirimu öz qarashlirini otturigha qoymaqta.

Bolupmu 3 - Séntebir küni ürümchide yüz bergen xitay puqralirining namayishidin kéyin, chetellerdiki xitay démokratliridin go bawsing, xu ping, yang jenli, tang bochyaw, ju chén qatarliqlar xitay hökümitining uyghur aptonom rayonigha teyinligen partkom sékrétari wang léchüenning texttin chüshüshini telep qilip, imzaliq ochuq xet élan qildi. Hazir bu imzaliq xetke imza qoyghan xitay démokratlirining sani 400 din ashti.

Go bawsing bilen tang bochyaw yéngi ira gézitining ziyaritini qobul qilghinida, "5 - Iyul ürümchi weqesi"diki uyghurlarning namayishi we 2 -, 3 - Séntebirdiki xitay puqralirining ürümchidiki namayishining sewebi heqqide toxtilip," uyghur rayonida yüz bergen bu bir qatar mesililerning bash jinayetkari hem jawabkari xitay kommunist hökümiti. Bu weqeler, xitay kommunist hökümitining uyghur élige teyinligen partkom sékrétari wang léchüen qatarliq xitay emeldarlirining bu yillarda uyghur aptonom rayonida yürgüzüp kéliwatqan qattiq qol basturush siyasiti we parixorluq qilmishliri awam puqraning naraziliqini qozghighanliqi sewebidin kélip chiqqan" dep körsetti.

Ularning qarishiche, xitay kommunist hökümiti hazir yanar tagh üstide olturuwatqan bolup, xitayning weziyiti memliket miqyasida intayin keskin halette turuwétiptu. Bu qétim uyghur aptonom rayonida yüz bergen bir qatar mesililer xitay kommunist hökümitining parchilinishidiki ot piltisi bolup qalidiken.

Go bawsing qatarliqlar élan qilghan wang léchüenning texttin chüshüp kétishi telep qilinghan ochuq xette, "hazir xitay hökümiti uyghur aptonom rayonida yüz bergen uyghurlarning naraziliq namayishini qandaqtur chetellerdiki uyghur teshkilatliri hem rabiye qadirning qutratquluq qilishi bilen kélip chiqqan bir qétimliq pilanliq heriket, dep chetellerdiki küchlerge dönggesh arqiliq özining bu 60 yildin buyan uyghurlar üstidin yürgüzüp kéliwatqan milliy siyasitidiki barawersizlik siyasiti yeni, uyghur rayonida hökümet 'gherbni échish siyasiti'ni yolgha qoyup, bu rayonning mol yer asti we yer üsti bayliqlirini özining sherqiy déngiz boyidiki rayonlirigha élip kétip, yerlik xelqni bu bayliqlardin behrimen bolushqa yol qoymasliqi, uyghur élige teyinligen emeldarlirining bu yillarda uyghurlar üstidin élip barghan qattiq qolluq bilen basturush siyasiti, parixorluqning ewj élip, puqralarning barghanche namratliship kétishi qatarliq mesililerning yerlik uyghur xelqining naraziliqini qozghighanliqi üchün kélip chiqqanliqini yoshurmaqchi boldi. Uyghurlarning naraziliq namayishi esli xitay hökümitidin barawerlik we adil siyaset telep qilip élip bérilghan bir qétimliq heqqaniy heriket idi. Emma xitay hökümitining uyghur élige teyinligen emeldari wang léchüen qatarliqlar uyghurlarning heqyqaniy telipi eks ettürülgen bu heriketni burmilap teshwiq qilish arqiliq, hazir yerlik uyghurlar bilen xitaylar otturisidiki munasiwetning bügünkidek keskin haletke kélishini keltürüp chiqardi. Shunga nöwette yüz bergen barliq ishlarning asasliq jawabkari xitay kommunist hökümiti we uning uyghur aptonom rayonigha teyinligen partkom sékrétari wang léchüen bolushi kérek," dep körsetti.

Xitay démokratliridin "yönilish" zhurnilining bash tehriri jang wéygo ependi, "béyjing bahari" zhurnilining muherriri xu ping ependi, nyuyorktiki xitay kishilik hoquq komitétining tetqiqatchisi xé chingliyen xanim qatarliqlarmu erkin asiya radio istansisining uyghur bölümining ziyaritini qobul qilghinida, nöwette uyghur rayonidiki weziyetning bu xil qatmal haletke chüshüp qélishining sewebliri we buning xitay kommunist hakimiyitige körsitidighan tesirliri heqqide toxtalghan idi.

Jang wéygo ependi uyghur rayonidiki weziyetning bu qeder jiddiyliship kétishidiki seweblerni tehlil qilip, wang léchüenning bu yillarda muqimliqni bahane qilip uyghur élide yürgüzgen bir qatar basturush siyasetliri we uning öz yéqinlirini etrapigha toplap, siyasiy jehettin yerlik uyghur xelqini qanliq basturup, iqtisadiy jehettin bulang - Talang qilip bayliq toplap parixorluq we chiriklikte chékige yetkenliki seweblik xelqning bir qatar naraziliq heriketliri kélip chiqqanliqini bayan qildi.

Xuping ependi eger xitay hökümitining uyghur élige qaratqan siyasitide özgirish bolmaydiken, uyghur rayonida bu xil qarshiliq keypiyatining peseymeydighanliqi heqqide toxtilip, bu yillarda xitay hökümitining uyghur élining bayliqlirini xalighanche bulang - Talang qilish bilenla cheklenmestin, belki uyghur rayonigha xitay ölkiliridin köplep xitay köchmenlirini yötkishi, yerlik uyghurlarning tirikchilik muhitining tariyip kétishi, yash uyghur qiz, oghullirini erzan emgek küchi süpitide xitay ölkilirige türkümlep yötkilishi, uyghurlarning özige xas bolghan étiqad, örp - Adetlirige cheklime qoyup, ana til maaripining ornigha xitay tili maaripini dessitishi, xitay hökümitining uyghurlar heqqide radio - Téléwizorlirida élip barghan bir qatar selbiy teshwiqatliri seweblik, uyghurlarning xitay hökümiti teripidinla ézilip qalmastin, belki xitay puqraliri teripidinmu kemsitilip yerlik uyghurlarning naraziliqining xitay hökümitige bolghan naraziliqtin halqip, bügünki künge kelgende bu naraziliqning ikki millet otturisidiki öchmenlikke aylanghanliqini, eger xitay kommunist hökümiti öz siyasitige özgertish kirgüzmise, weziyetning téximu qatmalliship, axirqi hésabta xitay kommunist hakimiyitining hökümranliqigha dez kétidighanliqini bayan qildi.

Xé chingliyen xanim, xitay hökümiti eger öz sewenliklirini üstige almay, hazirqidek ichki jehettin basturush, sirtqa nisbeten barliq uchur wasitilirini qamal qilish, xelq rayigha baqmay, mesilini tüp yiltizidin hel qilish emes belki qandaqtur chetellerdiki bölgünchi küchlerni oydurup chiqirish arqiliq, hökümetning xelq aldidiki mesuliyitidin qachidiken, u halda xitay kommunist hakimiyitining ghulishining shunche téz bolidighanliqini tekitlidi.

Chetellerdiki xitay démokratliri élan qilghan wang léchüenning texttin chüshüp kétishi telep qilinghan ochuq xettning axirida, tang bochyaw pikir bayan qilip, "uyghur rayonidiki hazirqidek qatmal weziyetni ongshashning birdin - Bir yoli, xitay kommunist hökümitini parchilap tashlash, aldi bilen wang léchüenning texttin chüshüshini emelge ashurup, xitayda heqiqiy haldiki démokratiyilik qanun tüzüm berpa qilip, xitay kommunist partiyisining bir partiyilik hakimiyitige xatime bérish, démokratiye we barawerlik asasidiki yéngi démokratik tüzümge köchüsh," dep körsetti.

Menbe: http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/tepsili_xewer/xitayning-uyghur-siyasiti-09152009194835.html/story_main?encoding=latin