Ana-Yurtimiz Sherqi Türkistanning Musteqilliq dawasi we Uyghurluqimizning dawamlishishi 

Adnan

"Ana-Yurtimiz "Sherqi Türkistan"ning Musteqilliqini qolgha keltürüsh yulida élip bérilghan her-türli siyasi dawalar , yüzligen-minglighan ijtimaiy herketler we bu dawa yulida tülengen bedeller qatarliq chong-kichik barliq paàliyetlirimiz , shu weten-millitini chin qelbidin süyidighan imanliq-jasaret igiliri bolghan "Uyghur pidailiri" we ularni qollap quwwetligen , shundaqla barche ghem qayghumizda biz-bilen birge bolghan qandash qérindashlirimizning pidakarliqidur !.

Meyli 1933-yili qurulghan "Sherqi Türkistan islam jumhuriti" bolsun , meyli 1944-yili qurulghan "Sherqi Türkistan jumhuriti" bolsun , shu ot-yürek wetenperler her-waqit özlirining hayat-mamatining xetirige qarimay , bu wetenning musteqilliqi üchün üzlüksiz küershti we buxil küresh yulida herqandaq iqtisadi yardemni ayimidi , millitimizning san-sanaqsiz qehrimanliri özlirining issiq-qanlirini shu weten-tupriqigha tökti .

20- esirning bashliridiki dunya jahangirlirining shaxmet taxtisigha aylanghan bu muqeddes Ana-Yurtimiz "Sherqi Türkistan" we bu wetenning aqköngül, nadan xelqi, ularning qimar sorinidiki öz-ara dogha tikishken "nerqi-nawaliq" olja buyumliri bulup qalghan idi .

Yiraq qirlarda esirler buyi öz-sultanliqini dawam qilighan meshhur osmanli impiriyesining meghlup bulishi , del yuqarqi qimarwazlarning ishtihasini ashurdi we küchi yetkenliki yerni ishghal qilishqa aldirashqan idi .

Muqeddes wetinimiz "Sherqi Türkistan" ene shundaq jiddi weziyetning ottursida xuddi igisiz loq-göshke oxshap qalghan idi .

Mana bu chaghdiki dunya weziyiti intayin jiddi , etrapimizda yelmawuzlar chishlirini ghuchchurlitip , uyghurlarni xam-yiyishni oylushup , bir-birsige xiris qiliwatqan dewri idi .

Bu weziyetni chungqur chüshünüp yetken yitekchilirimiz nahayiti az-sanda bulup , weten-xelqimizning qutulishi yulidiki pikirler türli , herket chéchilangghu , muntizim qoshun yitersiz , waqit bekmu qis idi .

Buxil ajizliqimizni besh-qoldek bilgen töt qimarwaz ( Engiliye , Amerika , Rus , Xittay ) lar , öz-ara kilishti we özlirining ichidiki eng namert , eng mutihem , eng nejis tuxa-merizi xarektiridiki yer-yüzining zeherlik virusi bolghan "ye-juje _ we me-juje" dep tuniliwatqan xittaygha sogha qildi .

Bu zeherlik viruslardin qutulush üchün qanche-ret küchlük "Mudapie" qilinghan bolsimu , tariqtiki " iskender-zulqerney " ning tosqan qoghushumluq sepilini tiship ötken bu merez viruslar , pak diyarimizni bulghap-sésitip , milyunlarche pak insanlarning hayatini nabut qilghandin tashqiri , yette-bashliq yelmawuz süpitide , barliq uyghur millitining issiq-qanlirini shorashqa bashlidi .

Bu zulumgha chidimighan minglighan Ata-Analirimiz bala-chaqilirini élip öz-yurtliridin kitishke mejbur boldi .

Biraq bu bicharelerning yiraqqa barghudek hali yoq , yiyishke ozuq , minishke ulagh digendek yol xirajitini elip méngishqa qadir bulalmighan muhajirlar , yene öz-yurtigha yéqin bolghan tarixi-jughrapiyesi bir bolghan xoshna elge berip , shu töt-qimarwazning ikkinjisi "Ruslar" din panaliq tileshke mejbur boldi .

Bundaq "qash-qash" uyinini ( Ghuljidin - Sovetqa _ Enjandin - qeshqeghe ) öz-ayighi bilen sürgünde qilish usulini aldin pilanlap qoyghan "Rus we Xittay" hükümiti , del shu weziyette her ikkila terepte siyasi özgürüshler peyda qilip , bir-qanche künlükke chigrani échiwitip "qash-qash" uyuni oynap , ikki tereptiki weten-perwerlerni qiltaqqa élish "qapqangha dessitish" charisini qollandi .

Bundaq suyiqestni körgen her-ikki terepning muhajirliri , bashqa charisi qalmighachqa amalsiz ünini ichige sélip ünsiz yighlashqa bashlidi we ene shundaq échinarliq hayatta yashashqa mejbur boldi .

Yene bir türküm muhajirlirimiz keshmir taghlirini atlap , yol-buyi ach-toq , issiq-soghoqning jevri-japalirini tartip , tagh-dawanlarda aylap-yillap qunup , ming teslikte yene shu töt qimarwazning biri bolghan "Engiliye" ning we shularning kotorolliqida hayatini yéngi bashlighan hindistan hükümiti aldigha bardi .

Biraq bular yuqarqi ikkisidek "Rus - Xittay"largha oxshash namertlik qilip bu muhajirlargha zulum qilmighan bolsimu , yenila shu qimar sorinida wede qilishqan nesiwisini élip bulup , bu bichare muhajirlargha keshmir ziminida aran bir-qanche ayla turup chiqip kétishke ruxset qilishti .

Ene shundaq "shexsiyetchi" insanlarning insapsizliqi tüpeyli , bu bichare uyghur muhajirliri dunyaning herqaysi jaylirigha tarqilip hayat kechürüshke mejbur boldi .
Ene shundaq wetensizliktin ibaret , éghir bexitsizlikke yuluqqan bichare uyghurlar , bügünki künde dunyaning 50 din köp ölkilirilige muqum yerliship yashimaqta .

Bularning ichide uyghurlar eng köp olturaqlashqan ölkiler , Kazakistan , kirghizista , Özbekistan , Türkmenistan , Türkiye , Iran , Pakistan , Afghanistan , Azerbeyjan , Seudi erebistan , Süriye , Misir , awistraliye , yapunye , Rusiye , kanada , amérika , engiliye we yawrupa ittipaqi qatarliq gherip döletliridin ibaret bulup , yuqarqi döletlerde Teqriben 5000000 din köp uyghur muhajirliri yashaydu .

Bularning köpüchisi qedimi muhajirlar , qalghanliri bolsa wetinimiz "Sherqi Türkistan" xittay tajawuzchilirining ishghaliyiti astigha ötkendin kéyin , shu zulumdin qéchip chiqqan muhajirlar we shularning evlatliri bulup , ular xittay hükimitining uyghurlargha yürgüzgen zorluq-zorawanliq , qanliq-qirghinchiliqliri tüpeyli , ana-yurtimizdin chiqip kétishke mejbur bolghan uyghurlardur.

Ular _ héch-bir waqit ana-yurti "Sherqi Türkistan"ni unutqini yoq !!!
Ularning _ tin,ghan her-bir tiniq awazi "Sherqi Türkistan" dep chiqidu !!!
Ularning _ soqqan her-bir yürik sadasi "Sherqi Türkistan" dep suqidu !!!
Ularning _ tili chiqqan her-bir sebiliri "Sherqi Türkistan" dep sözleydu !!!
Ularning _ barliqi hissiyati "wetinining musteqilliqi" eziz musulman millitining hörliki üchün !!!

Mana mushundaq büyük ghaye-ümüt astida yashawatqan , sebrichan , chidamliq uyghur milliti , dunyaning neridila bolsa öz pikir-ghayiside mustehkem turghanliqi üchün , musteqilliq dawayimiz we uyghurlar pütün dunyagha tunulup kelmekte we öz paáliyetliri üzlüksiz dawam qilip kelmekte .

Biz uyghurlar dunya insanlirining bir parchisi bulush salahitimiz bilen, 1 300 000 000 luq bir gheyri tebietlik , gheyri etiqatliq bir mexluqlar arisida , ajayip bir möjize xarektirlik muhitta yashawatimiz . eger biz uyghurlardin bashqa bir millet bizning ornimizda yashighan bolsa idi , alliburun asmilatsiye bulup tügigen bulatti.

Bundaq möjize halatte bügü‘ge qeder salamet turiwatqanliqimizning sewebi shuki , del bundin 1400 yil burun diyarimizgha yitip kelgen ilahi din "Islam dini" ning heqiqiti öz wedisini körsetti .

Uyghurlar "islam din"ni qubul qildi we shu waqittin bashlap ular öz imanlirida mustehkem turdi .

Allah islam dinni saqlidi , Islam din uyghurlarni saqlidi , uyghurlar imanida mustehkem turup , öz eqidesini saqlash arqiliq özlirining esli-wesli bolghan sap-neslini qoghdap qaldi .

Mana mushundaq möjizelik hayatta yashawatqan milyunlighan uyghur musulmanliri , özlirining hörliki üchün herqandaq éghir bedellerni tülep keldi , bundin kéyinmu herqandaq bedel tüleshke teyyar . millitimizning mana mushundaq sap-iman , pak-wijdani her waqit parlap chaqnisa-chaqnayduki hergizmu suslimaydu !!!

Tajawuzchi xittay hakimiyiti terpidin yürgüzülgen 5-iyul künidiki "Tarixi qirghinchiq" unutulmas bir pajie boldi , bu pajieni yer-yüzidiki uyghurlarning yetmish urugh-ewlatlirimu hergiz unutmaydu !!!

Ene shundaq unutulmas musibetning ichide turghan baghri-qan wetendashlarni öz-waqtida seperwer qilish , ularni bu qayghu-musibet bilen azaplinishqa tashlap qoymasliq , shu uyghur dawasini qiliwatqan yitekchilerning wijdani-qerzi shundaqla imani-mejburiyiti !!!

Undaq iken bu mejburiyetni ada qilish yulida chungqur izdinishi , wetendashlarning qelbi biraz bolsimu teselli tapidighan birer emeli netijilerni wujutqa chiqirishi shert !!!

Eghizdila dawamliship , emeliyette körilmigen herqandaq ghaye we shuarlar quruq sepsete !!!
Ghaye we shuarlarning emililishi üchün , shuarni towlighuchi chuqum sepning aldida méngishi kérek !!!
Bizning musteqilliq dawayimiz hergizmu , quruq shuarlar bilen hel bulidighan addi dawa emes !!!

Bizning reqibimiz , bizning minglarche kishi bir yerge kélip quruq shuar towlishimizdin qorqmaydu , peqet hayat-mamatini el-wetenning hörliki üchün atighan yüz neper uyghur oghlanlirining yitiship chiqishidin qorqidu !!!.

Shuning üchün xittay hükümiti milyard dollar serip qilip , bundin on yillar burun keskin otturgha chiqqan emeliyetchan ikki teshkilatni "TIP" we "SH A T" ni xeliqaraliq tror teshkilatliri qatarigha kirgüzdi . ezalirini dunyagha tirorchi dep élan qildi .

Bezi satqun döletlerge milyardlarche pul birip , ularni quralliq yuqutushqa urundi we melum derijide meqsidige yetti , biraq bu musulmanlarning igisi bolghan allah bu dili pak weten perwer mujahidlarni öz panahida saqlap bügünge qeder özlirining teyyarliq herkitini dawam qilishqa muyesser qildi .

Yene bir türküm pidailirimiz satqun döletlerninmg bazar-tawaliri qatarida amerikigha sétildi . bügünki dewrining adalet perwer döletliri dep nam alghan amérika , bu bichare uyghurlarning qetti ghunasiz ikenligini bilip turupmu , yenila burunqi qimar sorinida alalmigha nesiwisini xittaylardin ündürüsh üchün , öz musteqilliqi yulida izdengen bichare uyghurlarni uzun muddet turmida tutup turush arqiliq , her waqit xittay hükimiti bilen bolghan kélishim sorunlirida sodiliship kelmekte . amerkining buxil insan huquqini depsende qilishi , biz bichare wetensiz uyghurlarning qattiq naraziliqini qozghimaqta !!!

Uyghur dawasining yitekchiliri bolsa bu ishqa yenila süküt qilip ünchiqarmay yürmekte . 5-iyul künidiki qehriman xelqimizning issiq qan-bedilige dunyani zil-zilgha keltürgen yürek sadalirini , büyük shuar qilip dunyagha anglatqan weten dawagerliri , ene shundaq weten-millitining ot-yürek oghlanlirini untup qalmaqta !!!

Pidailarning qedrini bilmigen herqandaq qumandan meghlup bulidu !!!
Qumandanliri qorqaq bolghan qushun hergiz ghelbige érishelmaydu !!!

Biz uyghurlar üzimizning musteqilliqimizni qolgha keltürüshimiz yulida , yene shundaq minglighan milyunlighan pidailargha éhtiyajimiz bar !!!

Qachanki biz öz ichimizdin chiqqan _ Barin qehrimanlirining ailisini , 5-fewral qehrimanlirining ailisini , 5-iyul qehrimanlirining ailisini , 8-awghust semen qehrimanlirining ailisini we shulardek öz hayatini weten-millitining hörlüki üchün teqdim qilghanlarni hörmetlep , turmush ehwalidin xewer alidikenmiz , ene shu chaghda bizning shuarimiz ras bolghan bulidu .

Ene shu chaghda Musteqilliq dawayimiz we Uyghurluqimiz menggü dawamlishidu !!!

http://www.wetinim.org/forum/viewthread.php?tid=8480

Shayar Nahiyiside Diniy Paaliyetlerni Chekleshte Yéngi Belgilimiler Chiqirildi
Muxbirimiz Mihriban
2010-05-24

Yéqinda shayar nahiyilik hökümet nahiye tewesidiki diniy paaliyetlerge qarita yéngi belgilimiler chiqarghan. Belgilimide, bundin kéyin nahiye teweside ötküzülidighan herqandaq shekildiki diniy paaliyetlerning nahiyilik we yéziliq hökümet dairiliri hemde kent we mehelle komitétlirining testiqidin ötküzülüshi telep qilinghan.

Uyghur siyasiy we diniy paaliyetchiler shayar nahiyilik hökümet chiqarghan bu belgilimining xelqaraliq insan heqliri qanunlirigha xilap bolupla qalmastin, belki xitay asasi qanunighimu xilap ikenlikini ilgiri sürdi.

Shayar nahiyilik hökümet puqralarning diniy paaliyetlirini chekleshke qarita chiqarghan yéngi belgilime 10 maddidin terkib tapqan. Belgilimining 7 - Maddisida, jüme namizida kadirlar nazaret qilish, imam sözleydighan jümelik diniy tebligh mezmunini, aldi bilen kent partiye yachéykisining munasiwetlik xadimlirigha testiqlitish telep qilinghan. Shundaqla jüme namizida bu meschit teweside bolmighan herqandaq kishining diniy tebligh sözlishi cheklengen. Kent kadirliridin sirttin kelgen herqandaq "natonush axun"larni tekshürüp éniqlash telep qilinghan.

Radiomiz ziyaritini qobul qilghan uyghur élining melum yézisidiki bir déhqanning bildürüshiche, ularning yézisidimu imamlar asasen hökümet belgilep bergen sözlerni sözleydiken. Bu déhqan, öz yézisidiki uyghurlarning bu xil ehwallargha narazi ikenlikini bildürdi.

Belgilimining 1 - 2 - 3 - We 4 - Maddilirida, nahiye tewesidiki diniy paaliyetlerni bir tutash bashqurush, qanunsiz diniy paaliyetler we milliy bölgünchilik heriketlirige qarshi turush, "3 xil küchler" we "diniy esebiy küchler"ning idiye jehettin singip kirishining aldini élish, diniy paaliyetlerni bashqurushta höddigerlik tüzümini yolgha qoyush qatarliqlar belgilengen.

Belgilimining 5 - Maddisidin bashlap, diniy paaliyetlerni bashqurushtiki emeliy belgilimiler otturigha qoyulup, nahiye tewesidiki kadirlardin shu belgilimiler boyiche emeliy ijra qilish telep qilinghan.

Mesilen, 5 - Maddida xitay hökümitige sadiq bolghan, "wetenperwer diniy zatlar" dep atilidighan bir türküm diniy sawati bar kishilerning arxipini turghuzup, ulargha siyasiy jehettin terbiyilesh élip bérish, we her qétimliq yighilishta (xitayning) dölet bayriqini chiqirish belgilengen.

Belgilimining 6 - Maddisida, hökümet belgiligen diniy zatlarning talip terbiyileshte yerlik dairilerning ruxsitini élish we kent kadirliri bu taliplargha siyasiy telim - Terbiye élip bérishi belgilengen.

Belgilimining 8 - 9 - Maddilirida, puqralar arisida ötküzülüp kéliniwatqan eneniwi örüp - Adet paaliyetlirinimu iltimas sunup testiqlitish we paaliyet jeryanini nazaret qilish telep qilinghan. Belgilimining axirqi yeni 10 - Maddisida her pesilde bir qétim herqaysi kentlerning diniy paaliyetlirini nazaret qilish ehwali üstidin bahalash élip bérilidighanliqi hem uda 3 qétim layaqetsiz bolghanlarning memuri jazagha tartilidighanliqi otturigha qoyulghan.

Igilishimizche, uyghur élining bashqa wilayet nahiyiliridimu shayar nahiyilik hökümet teripidin chiqirilghan yuqiriqi belgilimige oxshash belgilimiler élan qilinghan. Emma biz hazirche bashqa wilayetlerning hökümet tor betliridin buninggha oxshash belgilimini uchratmiduq.

Radiomiz ziyaritini qobul qilghan yuqiriqi déhqanning bildürüshiche yene, hazir ularning yézisidiki meschitlerde, jüme namizida yéza kadirliri we saqchilarning namazni nazaret qilishi omumyüzlük ehwal iken.

Dunya uyghur qurultiyi bayanatchisi dilshat rishit ziyaritimizni qobul qilip, shayar nahiyilik hökümet élan qilghan bu belgilimining, xelqara insan heqliri qanunighila xilap bolupla qalmastin, belki xitay asasi qanunida belgilengen " puqralarning diniy étiqad erkinliki qanunidiki belgilimilergimu xilap" ikenlikini bildürdi we xitay hökümitini uyghurlarning diniy étiqad erkinlikini boghush bilen eyiblidi.

Türkiye marmara uniwérsitétida ilahiyetshunasliq boyiche doktorluq unwani alghan, diniy ölima atawulla shayar hajim, shayarda yolgha qoyuluwatqan bu belgilimige qarita shu yerdiki uyghurlarning "xitay asasi qanunida belgilengen qanunlargha asasen, hökümetke inkas qayturushining tolimu muhimliqini, undaq qilmighanda bundin kéyin uyghurlarning toy - Tökün, nezir - Chiraghqa oxshash bashqa paaliyetliriningmu ashundaq "yerlik belgilimiler" sewebidin tosqunluqqa uchrishi mumkinlikini otturigha qoydi.

Xitayda depsende qiliniwatqan diniy - Étiqad erkinliki mesilisi, nöwette xelqara jemiyet jiddiy diqqet qilip kéliwatqan muhim mesililerning biridur. Közetküchilerning qarishiche, xitay hökümiti xelqaragha bergen wediside "xitayda puqralarning diniy étiqad erkinlikining xitay qanuni dairiside qoghdiliwatqanliqi"ni teshwiq qilip kéliwatqan bolsimu, xitayda chiqirilidighan mushundaq yerlik qaide - Tüzümler sewebidin puqralarning diniy étiqad erkinliki üzlüksiz halda cheklimige uchrap kelmekte iken.


http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/tepsili_xewer/shayarda-dinniy-paaliyet-cheklesh-05242010211957.html/story_main?encoding=latin
Yuqiridiki awaz ulinishidin, bu heqtiki melumatimizning tepsilatini anglaysiler.

Shinxua Agéntliqi Muherriri Ashkarilighan 5 - Iyul Weqesi Toghrisidiki Ichki Melumat

Muxbirimiz Ekrem
2010-05-24

Boshün tori 24 - May shinxua agéntliqining muawin bash muherririning liksiyiside ashkarilanghan "5 - Iyul weqesi toghrisidiki ichki melumat diqqetni tartidu" namliq bir xewerni élan qilghan bolup, bu xewer 5 - Ayning 23 - Küni fransiye radio axbarat torida bérilgen.

Xewerde hazirghiche hökümet teripidin ashkarilanmighan bir qisim uchurlarning shinxua agéntliqining muawin bash muherriri shya linning liksiyiside ashkarilanghanliqi ilgiri sürülgen. Xewerde körsitilishiche, 5 - Ayning 15 - Küni shyalin tyenjin chetel tili uniwérsitéti axbarat kespining oqughuchilirigha liksiye sözligen waqtida, shinxua agéntliqi teripidin qolgha chüshürülgen, emma sirtqa ashkarilanmighan 5 - Iyul weqesige ait bezi muhim uchurlarni tilgha élip ötken.

Shinxua agéntliqining muawin bash muherriri shya linning liksiyiside ashkarilanghan 5 - Iyul weqesi toghrisidiki ichki melumatta ikki muhim nuqta orun tutqan bolup, birinchisi, " uyghur topilangchilirining 5 - Iyul küni xitay puqralirigha ejellik zerbe bergenliki we buninggha qarita deslepki qedemde hökümet terepning jiddiy tedbir qollanmighanliqi, eksiche topilangning ewj élishigha yol qoyghanliqi", ikkinchisi "7 - Iyul yüz bergen uyghur - Xitay otturisidiki qanliq toqunushning pütünley yoshurulghanliqi, hökümetning bu weqede birmu adem ölmidi dep élan qilghan bolsimu, emeliyette shinxua tori muxbirlirining doxturxanilardiki jesetler we yaridarlarni süretke tartiwalghanliqi, kishilerning 5 - Iyul weqesini melum derijide bilsimu, 7 - Iyul weqesini bilmeydighanliqi" otturigha qoyulghan.

Xewerde körsitilishiche, shinxua agéntliqining muawin bash muherriri shya lin liksiyiside mundaq dégen: "5 - Iyul küni bir qisim uyghur topilangchilirining ammiwi aptobuslargha qorshap hujum qilish weqesi köp yüz berdi. Puqralar aptobusqa chiqip bolghandin kéyin, topilangchilar aptobusning aldini tosup toxtitip, xitay puqralirini aptobus bilen qoshupla tirik köydürüwetti."

U yene, 5 - Iyul küni kochida yétip ketken xitaylarning jesetlirining köplükini, shinxua agéntliqining bu heqtiki xewerlerni intayin az élan qilghanliqini, heqiqiy weqeler keng kölemde ashkarilanghan teqdirde, pütün memliket miqyasida uyghurlargha qorshap hujum qilishtin saqlanmaq teslikini tilgha alghan.

Shinxua agéntliqining muawin bash muherririning liksiyiside éytilishiche, 7 - Iyuldiki xitaylarning öch élish xaraktérlik topilingimu qanliq weqelerni keltürüp chiqarghan bolup, bu heqtiki melumatlar pütünley basturuwétilgen. Emma, shinxua agéntliqi muxbirliri doxturxanilardiki yaridarlar hem jesetlerni süretke tartiwalghan we bu süretlerni italiyidiki g8 yighinigha qatnishiwatqan xu jintawgha barliq ichki matériyallar bilen qoshup yollap bergen. Xu jintawning g8 yighinidin 8 - Iyul küni derhal qaytip kélishi, ürümchidiki uyghur - Xitay otturisidiki toqunushning pewquladde éghirliqini hés qilghanliqidin bolghan.

Xewerde bayan qilinishiche, shinxua agéntliqining muawin bash muherriri bu qétimqi liksiyiside, 5 - Iyul küni xitaylarning nahayiti échinishliq derijide ölgenlikini tilgha alghan bolsimu, 7 - Iyul küni ölgen uyghurlar we ularning sani heqqide pikir bayan qilmighan. Lékin 7 - Iyul weqesiningmu 5 - Iyul weqesidekla dehshetlik bolghanliqini, xitay puqralirining uyghurlargha qorshap hujum qilghanliqini eskertip ötken. U xitayning 27 ölkidiki zorawanliqqa qarshi turush saqchi etritining hemmisiningla derhal ürümchige ewetilip, tertip saqlashqa sélinghanliqini éytqan.

Uyghur siyasiy paaliyetchiliri 7 - Iyuldiki xitay puqralirining uyghurlargha qarita hujumlirida nurghunlighan uyghurlarning ölgenlikini tilgha élip keldi shundaqla xitayning intérnét we téléfun alaqilirini shunche uzun üziwétishining del mushu weqege munasiwetlik uchurlarni tel - Töküs yoqitish üchün ikenlikini, pütün sherqiy türkistan teweside 5 - Iyulgha munasiwetlik shexsler qolgha élinipla qalmay, üch xil küchlerge zerbe bérish bahanisida minglighan uyghur ziyaliylirining türmilerge bent qilinghanliqini ilgiri sürüp keldi.

Xewerde körsitilishiche, 7 - Iyul küni uyghur - Xitay otturisidiki toqunush sewebidin sheher ikkige bölüngen bolup, her ikki terep qollirigha herxil nersilerni élip qarshilashqan. Uyghur siyasiy paaliyetchiliri 7 - Iyuldiki xitaylarning öch élish xaraktérlik topilingida xitay hökümitining qoli barliqini we xitaylarning urup - Chéqish, öltürüshtek zorawanliq heriketlirige saqchi we armiyining süküt qilghanliqini ilgiri sürüp keldi.

Shinxua agéntliqining muawin bash muherriri shya lin tyenjinde oqughuchilargha sözligen liksiyiside, 7 - Iyul weqesining téximu dehshetlik bolghanliqini, emma uning xewirining qattiq qamal qilinghanliqini, shinxua agéntliqining bu weqeler toghrisida élan qilghan uchurlirining intayin cheklik bolghanliqini tilgha alghan.


Yuqiridiki awaz ulinishidin, bu heqtiki melumatimizning tepsilatini anglaysiler.

Sherqiy Türkistan Sürgündiki Hökümiti Sherqiy Türkistanning Bügünki Weziyiti Heqqide Dokilat Berdi

Mushu ayning 23-küni Sherqiy Türkistan Sürgündiki Hökümitining bir qisim wekilliri Gérmaniyening Hessen Ölkiside dawamlishiwatqan Türk-Islam Kultur Künliri paaliyitige qatnishti. Sherqiy Türkistan Sürgündiki Höküméti wekilliri bu qétimqi paaliyette alahiyde méhmanlar qatarida qarshi élindi.Shu künlük paaliyetke Yawropaning herqaysi jayliridin kelgen 500 din artuq kishi ishtirak qildi. Paaliyet meydanigha Sherqiy Türkistan Jumhuriyitining Ay-Yultuzluq kök bayriqi taqaldi.




Paaliyetning kün tertiwige asasen Sherqiy Türkistan Jumhuriyiti Sürgündiki hökümeti Kultur we Teshwiqat ménistilikidin alahiyde teklip qilinghan Korash Atahan Sherqiy Türkistanning kechmishi, bügüni we kélichiki témisida dokilat berdi. Korash Atahan Sherqiy Türkistanning tarixtin béri özini- özi idare qilip kelgen musteqqil dölet ikenlikini, Sherqiy Türkistanning Xitayning emes Büyük Türkistanning bir parchisi ikenlikini, Sherqiy Türkistan xelqining Asiya jümlidin merkiziy Asiya xelqlirining hayatida yüz bergen siyasiy, ijtimayi, kultural hadésilerde oynighan aktip roli qatarliqlarni eslitip, bundin keyinliki Dunya tinchliqi, rayon bixeterliki we medeniyetlerning güllinishide, Sherqiy Türkistan meselisining nigizlik mesililerning biri ikenlikini, Sherqiy Türkistan xelqining milliy iradisi ishqa ashmay turup yoqarqi meqsetlerge yetliki bolmaydighanliqini, Sherqiy Türkistan Milliy herkitining siyasiy ghayisining erkin we musteqqil Sherqiy Türkistan Jumhuriyitini qaytidin qurush ikenlikini keskinlik bilen eytti.


Korash Atahan dokilatida qanche ming yildin béri dunya tarixida muhim rol oynap kelgen bir milletning Xitay tajawuzchilliri teripidin étnik topluq süpitide yoqutiwétilish girdawigha kéltürülüp qoyulghanliqini, tajawuzchilarning pilanliq tughutni yolgha qoyush namida millitimizning tebéiy kopüyishige chek qoyuwatqanliqini, Buwaqlarni kolliktip qetliam qiliwatqanliqini, Éshinchi emgek küchlirini yötkesh namida balaghetke yetken yash qiz- yigitlerni Xitay dölitige yötkep tarqaq jaylashturup iritiwatqanliqini, Xitay namrat ahalilirini Sherqiy Türkistangha yötkep Sherqiy Türkistanning bayliqlirini xalighanche talan-taraj qiliwatqanliqini, xelqimizni ishsiz, bilmsiz qalaq, dinsiz we nadan qaldurup, wetinimizni éghir siyasiy we iqtisadiy kirzis patqiqigha paturup qoyghanliqini otturgha qoydi.

Korash Atahan yene téritoriyesi 1 milyon 828,ming 418 kuwadirat kélométirdin ashidighan Sherqiy Türkistanning yerlik xelqler üchün jümlidin Uyghurlar üchün ghayet zor üsti ochuq türmige aylandurulup qoyulghanliqini otturgha qoydi. U Yighilish qatnashquchillirigha xitap qilip, Xitay Tajawuzchillirining Sherqiy Türkistanni bésiwalghan 60 yildin beri yürgüziwatqan ishghaliyet we mustemlike siyasitining yerlik xelqlerni yoq qilip, uning ornigha kelgündi Xitay aqqunlirigha hayatliq menbiyi hazirlashni meqset qiliwatqanliqini, buning aldi élinmaydiken, xitaylarning kéngeymichilikining Gherbiy Asiya we Sherqiy Yawropagha qeder sürülidighanliqini agahlandurdi.

Sherqiy Türkistan Jumhuriyiti Sürgündiki Hökümiti, bügünki paaliyetke alahiyde teyyarliq qilghan bolup, paaliyet dawamida, Xelqimizning béshigha kéliwatqan éghir Milliy zulum we Érqiy qirghinchiliq ekis ettürülgen 1000 parchidin artuq teshwiqat weriqi tarqitildi.Tarqitilghan teshwiqat matériyalliri we Korash Atahanning dokilatida Xitay tajawuzchillirining wetinimizde yürgüziwatqan pashistik siyasetlirining misali bolghan 2009-yili wetinimizde yüz bergen Sherqiy Türkistan 5-Iyul Xelq Inqilawiy herkiti nigizlik otturgha qoyulghan bolup, mushu herket sewebi bilen, Xitaylarning 10,000 gha yéqin kishige ölüm jazasi bergenliki, 60, 000 din artuq Uyghur yashlirining türmide yétiwatqanliqi, 100,000 gha yéqin ailening weyran qiliwétilgenliki, 200,000 yéqin yash ösmürning yétim bolghanliqi, Sherqiy Türkistan xelqining hayatliq sistimisining qélipidin chiqiriwétilgenlikige alahiyde éghirliq bérildi.

Matiriyal we dokilatta yene Xitay tajawuzchillirining Sherqiy Türkistanda 10 aydin artuq yolgha qoyghan xet-chek, internet, we erkin metbuat qatarliqlarni qattiq chekligenliki, Xitaylarning millitimizge qarshi ishligen qebihiy jinayetlirini yoshurush üchün yolgha qoyghan wehshiyliklirining bir misali ikenlikini eskertti. U yene Xitay tajawuzchillirining Dunyagha dawrang qiliwatqan Sherqiy Türkistanda tinch, inaq we bayashat muhit hazirlash heqqidiki teshwiqatlirigha aldanmasliqni tekitlidi.

Korash Atahan yene bügünkidek murekkep we özgirishchan bolghan xelqara weziyette Sherqiy Türkistan xelqining azatliqini qolgha keltürüshtin ibaret ulughwar meqsetni ishqa ashurushta, zadiche Sherqiy Türkistan xelqining tirishchanliqining yéterlik emeslikini, buning üchün Insaniyetning, Islam dunyasining jümlidin Qérnidash xelqlerningmu éghir mesuliyitining barliqini, eger hemme kishi özige yüklengen mesuliyetni ada qilmaydiken, bügün Uyghur xelqining béshigha kelgen milliy we kultural qirghinchiliqning ete bashqa xelqlerningmu beshigha kelidighanliqini otturgha qoydi.

Bu künki paaliyet renggareng we mol mezmunluq ötküzülgen bolup, uning ichide Sherqiy Türkistan mesilisi kishilerning ortaq qiziqidighan we mulahize qilidighan témillirining birige aylandi.Yighin ishtirakchilliri bilen ötküzülgen ayrim söhbetlerdin melum bolishiche, Yawropada yashawatqan her türlik xelqlerning Sherqiy Türkistan milly dawasigha yéqindin diqqet qilip turiwatqanliqi ayan boldi.Ularning hemmisi Sherqiy Türkistan milliy dawasining qandaqtur peqet kishlik hoquq we insan heqlirini hedep qilghan dawa bolmastin, Sherqiy Türkistannning musteqil we höriyitini meqset qilidighan heqqaniy bir dawa ikenliki, Sherqiy Türkistan xelqining siyasiy teqdirini békitküchilerning tajawuzchi Xitaylar we ularning gumashtilliri emes belki uning tam eksiche Sherqiy Türkistan Xelqi we uninggha hésidashliq qilidighan xelqiqlerning qolida ikenlikini, birlik we barawerlik ichide herket qilinsa Sherqiy Türkistanning azatliq musapisining unchiwala uzun emeslikini bes-beste ortigha qoyushti.

Sherqiy Türkistan Jumhuriyiti Sürgündiki Hökümiti wekillirining bu künlik paaliyetliri tertiplik we netijilik élip bérildi. Paaliyet Gérmaniye waqti 14:00 de Bashlinip 20:00 ge qeder dawamlashti.

S.T.S.H Kultur We Teshwiqat Ménistirliki

24.05.2010 Gérmaniye

Bayliq Dengizida Boghuliwatqan Uyghurlar


-"Yengi weziyette, Yengi Chüshenjiler" namliq Maqalining 6-bölümi

Aptori: Yarqin


Sherqi Türkistanning zimini,Sherqi Türistan’gha xoshna bolghan Pakistan, Apghanistan, Tajikistan, Qirghizstanning toplam zininidinmu chong. (bu 4 döletning toplam teritoriyesi 1 milyon 595000 kuwadirat kilomitir)


*****

Sherqi Türkistanning 2009.yili yilliq ishlepchiqarghan ixtisadi qimmet boyiche milliy darameti,(Xitay hökümitining sanliq melumati boyiche )427,400,000,000 yuwen.(63 milyart 380 milyon dolar) 新疆经济总量迅猛扩大，2009年达到4274亿元.

Bu ixtisadni,Sherqi Türkistanda yashawatqan 20 milyon nopusgha millet ayrimastin texsim qilidighan bolsaq yilliq daramet kishi beshigha 3169 dollardin toghra kelidu.



Yuqirida men tilgha alghan Sherqi Türkistan’gha xoshna 4 dölettiki kishi beshigha toghra kelidighan yilliq milliy daramet 500 dollar bilen 1000 dollar etirapida, biraq Uyghurlardin bay we bexitliq.



Xitayda 2009.yili kishi beshigha toghra kelidighan milliy daramet 2200 dollar. Sherqi Türkistandiki kishi beshigha toghra kelgen daramet,Xitayning omumi sewiyesidin 50% artuq.



Sherqi Türkistanning igisi bolghan Uyghurlar nime üchün ishsiz? Nime üchün ach? Nime üchün yoqsul? Nime üchün perishan?



1952.yili Sherqi Türkistanning yilliq milliy daramiti 791 miyon yuwen imish. Bugün 472 milyart 400 milyon yüwen. Milliy daramet 58 yilda 540 hesse küpeygen

(2009年, 比1952年增长了540倍。).



Turmush sewiyesi 540 hesse ashqan xelq qayerde? Qeshqerdimu?Xotendimu? Aqsudimu? Yaki Shixenze,Ürümchi,Kuytung,Turpan , Ghulja yaki Qaramaydimu?





1952.yili Shixenze, Kuytung, Qaramay digen sheherler yoq idi we bu yerler yaylaq idi,tüzlenglik idi. Bu yerlerde ormandek bilanar,sheherler yükseldi. Xenzu köchmenlerge jennet makanlar yaritildi.



1952.yili Xotende, Qashqerde, Aqsuda bostanliq ichide kesek öylerde olturuwatqan Uyghur dihqan hazirmu topa-tam öylerde olturiwatidu? U,zamanlar biraz bolsimu xatirjem olturatti,hazir xatirjemsizlik ichide olturiwatidu. Nime üchün?!



Milliy darametning milletlerge texsim qilinish ehwali nimishke sanliq melumatlarda yoq?



Sherqi Türkistanning 2008.yilqi tashqi soda hejimi 22 milyart 200 milyon dolar.

Tashqi sodida, Xitayning gheriptiki 12 ölke ichide birinji, Xitay döliti boyiche ikkinji orunda.



Tashqi sodida 1981.yili Ürümchide “tashqi soda idarisi” deydighan döletning birla shirkiti bar idi.



2009.yili Aptonom rayonluq soda nazaritide resmiy tizimligi bar tashqi soda shirketlirining sani 6758 . bu shirketler arisida tashqi soda bilen shughulliniwatqan Uyghurlarning shirkiti 20 ge yetmeydu. Bu 20 shirketning toplam soda hejimi ,tashqi soda bilen shughulliniwatqan eng addi bir xitay shirkitige toghra kelmeydu.



Sherqi Türkistanda tashqi soda hejimi 1978.yidin boyan 600 hesse ashqan.

(2008年新疆实现外贸额222亿美元，增长62%，比1978年增长了600倍，总额居西部12个省份第一，增幅居全国)



Hazir Sherqi Türkistanda 7 neper milyardar bar bolup(2008.yili 6 neper idi. 2009.yili 7 neper boldi) hemmisi Xen millitidin (bularning 2 nepiri shendongluq Wang lechüeenning yeqinliri) nopus deptiride toghulghan yeri bashqa xitay ölkiliri yazilghan bu 7 neper shexis sherqi Türkistan ixtisadining 30%ni igellep turmaqta.



Sherqi Türkistanning shuanda 167 dölet we rayon bilen soda alaqisi bar. Bu sodilar Uyghurlarsiz elip berilmaqta.



Uyghurlarda, Hazirghiche birmu milyarder yoq.Bu nime üchün!?



1949.yil Sherqi Türkistan’gha Xitay qizil armiyesi kirip kelgende,yurtimizda,Dunyagha tonulghan we öz zamanida xelqara sodida riqabet küchige ige 10 din artuq (dolarGHA SUNDURGHANDA) milyarder Uyghur bar idi.Mosabaylar,Paltaxun baylar,Axunbaylar…

Milyonirlarni bolsa hemme sheherlerdin asanla tapqilibolar idi.



Mosabaylar alilisi 1905.yili Ghuljida Tire zawodini qurup ishqa kirishtürgen. İstanuklarning hemmisi Germaniyedin elip kelin’gen bolup,German, Rus mutexessislerni ishletken idi. 1910.yili Mosabaylarning Ghuljidiki zawodida 650 ishchi ishleytti, yilliq 1 milyon xam terini pishshiqlap ishlep chiqiratti.



100 yil aldida Uyghurlarning qanchiligen milyardarliri bar idi. 100 yildin keyin nimishke milyonerlirimu yoq?

Sewebini Wang lechüeen izhatlap birelemdu?Jang chünshiyen chüshendürelemdu?

.

2009.yili Sherqi Türkistanda ishlep chiqirilghan nefit,gaz miqtari 54 milyon 450 ming tonna.

(2009年，由新疆生产或传输的油气总量达到5445万吨，占全国能源供应总量的1/4左右。)







Bu miqtar,pütün xitay boyiche ishlepchiqirilghan nefit,gaz mehsulatining 4 tin birini teshkil qilidu.



Cherchen,Charqiliqtin chiqqan tebi gaz turubba arqiliq Shangxeyge yetip baridu, Shangxey etirapidiki bir Xitay dihqan bu gazdin paydinip tamaq pushuralaydu.munchida yuyunalaydu,issinalaydu. biraq,Cherchen,Charqiliqta öyining aldida gaz chqiwatqan bir Uyghur dihqan,teklimakan chölidin kesip kelgen höl toghraq otuni bilen tama pushurmaqta.



Sherqi Türkistandiki,nefit,gaz,kömür,shamal,qoyash inirgiyeliri üchün meblex saliwatqan Xitay chong sshirketliri intayin köp.



Xitaygha ketiwatqan nefit,gaz peqet sherqi Türkistandinla emes,Qazaqistandin Maytaghqa sozulghan U yerdin Xitayning ichki qismigha sozulghan nefit turobbisidin 2010.yilidin bashlap 20 milyon tonna nefit Sheriq Türkistan ziminidin eqip ötmekte.



Türkmenistanning tebiygazi 7000 kilomiriliq turobba yoli arqiliq Sheriqi Türkistandin ötüp xitayning ichki qismigha aqmaqta. 2010.yili aqidighan gaz 6 milyart kop metir bolsimu,bu miqtar 2015.yili 40 milyart kopmitirgha chiqirish toghrisida Xitay bilen Türikmenistan otturisida kelishim bar.



Bu gaz turobbisini gaz bilen teminlesh toghrisida xitayning Özbekistan we Qazaqistan bilenmu kilishimliri bar.



yurtimizdiki kömür zapisi 2 tirilyon 190 milyart tonna. yurtimizda kishi beshigha toghra kilidighan milliy darametni 2700 hesse ashuralaydu.Sherqi Türkistandiki kömür zapisi,pütün xitayning kömür zapisining 40%ni teshkil qilidu.

(研究报告称新疆2.19万亿吨煤储将带动GDP增长2700倍)



Xitayda we sherqi Türkistanda ishlepchiqirilghan sanaet malliri,Sherqi Türkistan’gha xoshna 8 döletke tutashqan 29 tamojna eghizi arqiliq dunyagha tarqalmaqta.





Sherqi Türkistanning astidin eqip chiqip kitiwatqan nefit,gaz deryaliri,Tümür yol,tash yollardin ketiwatqan bayliqlar,

Sherqi Türkistanning asminida uchushiwatqan tirilyonlighan dolarlar.

Tarixta misli körülmigen tereqqiyat we soda beygisining chang-tuaznglirigha kömülüp,her küni ming qetim “ah…”dep qolini chishlep telmürüp olturp qalghan mezlum Uyghur milliti...





Uyghurlar,bu bayliqlirimizni elip ketsimu,jenimizgha qest qilmisun,dep yoqsulluq,xorluq,hoquqsuzluq,kemsitish,yeklesh…lerge taqet qilip tursimu,yenila bularni az körüp,Uyghur yashlirini mehelle-mehellidin,öy-öydin tutup,baghlap ata-anilirining köz alidida aghzi-burnini qan qilip,qollirigha koyza-kishen selip turmilargha toldurup,Allahtin bashqa hechbir tayanchisi yoq bu xelqni bunchiwla büzek qilish üchün Wang lechüen’ge tashlap bergen Xitay köministik partiyesi emesmu?



Dunyada,Dölettin maash elip ishlewatqanlarning sanidin,dölet turmilirida yetiwatqanlarning sani köp bolghan Uyghur millitidin bashqa bir millet barmu?



Yurtida bunchiwla zawut-Fabrika,tereqqiyat bar qurughluq, ish küchige bolghan ihtiyaj shunchiwla jiddi turughluq,qiz-oghullirimiz nimishke Xitayning ichkiri rayonlirigha yötkep ketilidu?



Shawguwende,Shawguwen’ge oxshash sheherlerde nimishke kolliktip hujumgha uchirap öltürilidu?meyip qilinidu?...Bu ishlar xelqimizning milliy ghururigha tegmesmu?!

script src='http://img12.imageshack.us/shareable/?i=dg5q5kwm14fqk63fdfb.jpg&p=tl' type='text/javascript'>





Yeqinda bir torda,Ürümchidki Uyghur tul ayalning sani 30.000 neperdin artuq ikenligi,Sherqi Türkistan miqiyasida bu sanning 100 ming’ge yetidighanlighi.Sherqi Türkistanda we ichkiri xitay ölkiliride toplam ottora hisap bilen 200-250 ming yetim Uyghur balisi igisiz kochilarda qalghanlighini oqudum.Bu nime üchün? Wang lechüenning shayklliri buninggha jawab berelemdu!?







Sherqi Türkistanda yoqsullar üchün 2009.yil ajirtilghan pul 94,600,000,000 Yuan. bu pul Qaysi millet yoqsullirigha xejlendi?

(2009年，新疆财政用于民生的支出高达946亿元，增长30.4%，占财政支出的七成多。)





Astidin derya-derya altun,kümüsh eqiwatqan,üstidin qar-yamghur ornida dolar yeghiwatqan bir millet,terep-terepte owchilar teripidin etip örkütip,yene etip yene ürgütüp öltüriliwatqan kiyik padisigha oxshap qalmaqta.Buning izdek soriqi bolmasmu?!



“7.5” weqeside Uyghurlar qanliq basturuldi.

“7.5” weqesi,Uyghurlar özlirining ikki ayaqliq pada emesligini ispatlighan kichikkine manwirdur halas....eger bundaq ketiwerse ghezep oti dengizdek dolqunlap, wolqandaek partilimaydu dep kimmu eytalaydu...



Uyghur milliti,beshidin ötken künlerning hechbirsini unutqini yoq...hem untup qalmaydu...



Oyghan’ghan bir milletni tekrar oxlutush asan emes...bügünki dunya ilgirki herqandaq chaghdikige oxshimaydu...Xitaylar buni bilemdu...?!





Wang lochüwen,Sherqi Türkistanda,Quralsiz,bataliyonlargha ayrilmighan bir armiyeni yaritip qoyop ketti...Xitaylar aldirmisa buning mewisini köridu...texi

Bu armiye –Uyghur millitidur.



Uyghurlar,Sherqi türkistandin ibaret bayliq dengizida boghulmaqta.Ularning özini qutquzush heqqi bar...Millitimiz chiqish yoli izleydu...



Jang chünshiyen kominist bolushtin burun insan bolup toghulghan bir insan süpitide,özini Uyghurlarning ornida qoyup bir oylap baqsun!



21.esir Dunyasida, milliy zulumda rekort yaratish bilen meshhur bolghan Wang lechüen Sherqi Türkistandin ayrildi.



Aldi bilen Milliy zulum siyasiti bikar qilinishi,Uyghurlar insan süpitide qobul qilinishi we Milliy iradimiz nezerdin saqit qilinmasliqi shert!





Zulumning chekidin eshishi,siyasi hakimiyetning ömrüning axirlishiwatqanlighining belgisidur.



2010.5.17

http://www.bbc.co.uk/zhongwen/si ... hina_pipeline.shtml

http://www.xj.xinhuanet.com/2010-05/17/content_19810205.htm

http://www.xjnews.cn/html/V69/2010/05/16/7862481320957.htm



http://www.gov.cn/



http://turkish.cri.cn/781/2009/11/17/1s121325.htm

http://dictionary.reference.com/browse/Gas

http://www.21yyte.org/tr/yazi.aspx?ID=3077&kat=18

http://www.tumgazeteler.com/?a=762890

http://www.xjnews.cn/html/V69/2010/05/04/065615.htm

http://www.xjnews.cn/html/V46/2010/05/05/618706693818.htm

http://www.uighurbiz.net/bbs/viewthread.php?tid=229815



http://news.ifeng.com/mainland/201004/0419_17_1607990.shtml

http://news.ifeng.com/mainland/special/yuanjiang/



http://finance.ifeng.com/news/20100429/2129521.shtml

http://news.creaders.net/photo/n ... d=979612&aid=14



http://news.ifeng.com/mainland/201004/0414_17_1602655.shtml



http://www.tianshannet.com/news/ ... content_4942846.htm



http://www.uighurbiz.net/bbs/viewthread.php?tid=229748

http://www.xjnews.cn/html/V69/2010/05/04/065615.htm

Biraz Siyaset Ügineyli

Yollidi ilham

Biz mustemlike millet süpitide xalar- xalimas siyaset ichide yashaymiz. Dunyadiki özgürüshler, wetinimizdiki özgürüshler, xitaydiki özgürüshlerge diqqet qiliwatqandek qilimiz. Emma siyasiy sezgürlükümiz yenila nölge yéqin, siyasiy sawatimiz iptida’iy basquchta, «qulaq mollisi»liq qedimide toxtap qalghanliqimu hemishila melum bolup turudu. Shundaq bolushimizgha qarimay, ögünüshni xalimasliqimiz, bilmiginimizge baqmay, memedanliqimiz hemmidinmu éship chüshidu..

Adettiki puxralirimizghu meyli, ögenmisimu, bilmestin memedanliq qilsimu bolghini shu. Emma siyasiy sehnimizde boy körsütüp yürgen janaplirimizningmu perqsiz bolishi, bekmu epsuslinarliq. Téximu yamini bu kishiler tüpeyli milliy teqdirimiz eng halqiliq peytlerde abdalche bir qarar bilen külge aylinip ketse, purset hemishe kéliwermeydu.

Dölet téximu éniqraq dések, hazirqi zaman döletliri barliqqa kélish we mewjut bolup turush üchün ikki asasliq xelqara shert bolushi kérek. Biri dunya küch nuqtiliri arisida shekillen’gen wakuum; Biri küch nuqtiliridin birining hamiyliqi yaki qollishi (shuni unutmasliq kérekki, bu xil qollash yaki hamiyliq hergizmu insaniy exlaq mejburiyitidin emes, menpe’et teqezzasidin boludu). Gerche allah «paxtining ichide ot yaki otning ichide paxtini saqlashqa qadir» bolsimu, bende buninggha qadir emes. Yeni, dunya küch nuqtiliridin qet’iynezer bir döletning tughulishi, tughulghan teqdirdimu mewjutluquni dawam qilishi mümkin emes. Chünki siyasiy, exlaq pirinsiplirini asas qilghan bolmastin menpe’etni asas qilghandur. Bu heqte ötkenkiler shundaq yazghan: «siyasining exlaq bilen héchqandaq ortaq teripi yoq. Exlaqqa uyghun bir shekilde höküm sürgen hökümran mahir siyasetchi emes. Bu seweptin textide mustehkem turalmaydu. Hökümranliqni arzu qilghuchi hem hiligerlikke, hem sün’iylikke murajet qilishi kérek. Ochuq sözlük, durustluqqa oxshash xelq arisida ewzellik hésaplinidighan süpetler siyaset üchün eyptur. Chünki bular eng quwwetlik düshmendinmu tesiri küchlük bolup, mutleq rewishte hökümranni texttin chüshürüdu.»[1]

Emdi döletning mewjut bolush shertliri heqqidiki qarashlirimizgha shundaq misallarni bérishimiz mümkin:

Tarixta afghanistan — rus we béritaniye impériyilirining arisida bir boshluq bolishi zörüriyiti bilen, ikkisi arisidiki wakuumdin hasil bolghan, bu biterep rayon hisabidiki tampon döletke her ikkisi arilashmighan. Bir tereptiki küch chékin’gen haman bu wakuumni yene biri tolduriwélishmu xelqara munasiwet, döletler ara munasiwettiki bir udum bolup, ikkinchi dunya urushidin kéyin béritaniye impériyisi mustemlikilirige musteqilliq bérip chékinishi haman, afghanistandin ibaret bu wakuumda shekillen’gen döletning «bir béqinidiki ittergüchi» yoq bolup, derhal bu wakuumni yene bir tereptiki küch toldurush koyigha kirdi. Yeni, büyük küchtin biri chékin’gendin tartipla rusiye afghanistan’gha arilishish pursiti izdidi; Jasusluq torlirini yamratti. Afghanistanni kommunistlashturushqa tirishti hetta milyonlarche kommunist yétishtürdi. Axirida kommunist rusiyeperest hökümet berpa qildi. Rusperest hökümetning aghdurulushini bahane qilip (hökümetni qoghdash niqabi astida) afghanistan’gha ashkare tajawuz qildi.

Bu rayondiki tengpungluqning buzulishi, rusiyening pars qoltuqigha yéqinlishishi gherpning néfit ambiri bolghan paris qoltuqigha bolghan tehdit idi. Shundaqla, xitayning pütünley dégüdek (pakistandin bashqa) pütün chégrisi boylap sowét skenjisige chüshüp qélishi bolatti. Üch büyük küchning élishishi bu yerde ewjige chiqti.

Del sowét tajawuzigha qeder waxan karidorining shimali, tajikistanning sherqiy jenubi we sherqiy türkistanning gherbiy teripide qirghizlarning bir qebilisi yashap kelgen bir parche téritoriye[2] bar idi. Uzaq zamanlardin taki 1979 - yilighiche bu kichikkine qebilining üchili döletke tewe bolmastin (dölet süpitimu yoq idi) yashap qalalishining sewebimu ene shu küch nuqtiliri arisida shekillen’gen nazuk munasiwettin (waku’umdin) barliqqa kelgen. Qaysi biri bu rayon’gha qol tiqsa yene biri bilen sürkilish chiqatti. Uning üchün, gerche ajiz bolsimu saqlinip kelgen.

Bir dölet, özining bixeterliki üchün qoshna dölettiki herqandaq bir siyasiy süpet özgürüshi, herbiy orunlashturush qatarliqlargha diqqet qilip turudu. Qoshna döletning bashqa döletler bilen qilishqan türlük hemkarliq kélishimliridin taki soda kélishimlirigiche tehlil qilip, buning özige qandaq tesiri bolushi mümkinliki heqqide diqqette boludu. Chünki bu chégrining ichi teripidikilergimu tesir körsitishi mümkin. Mesilen: shimaliy iraqta qurulghusi kurd döliti türkiye, iran, süriyeni oxshashla endishige salidu. Chünki bu üch döletning shimaliy iraqqa yéqin jayliridimu kurd ahalisi yashaydu. Chégrining u teripidiki oxshash bir xelqning siyasiy hayatidiki bundaq bir özgürüsh, chégrining ichidikilerge mutleq rewishte tesir körsütüshi mümkin. Yeni, musteqil dölitige qoshulup kétish telipi bash kötürüshi mümkin yaki ularmu yene bir musteqil kurd döliti ghewghasini qilishi mümkin. Xuddi shundaq, sowét hakimiyitining xrushshéw hökümranliqi dewride xitay sowét munasiwetliri yamanlashqanda, sowét hökümiti bir «uyghuristan layihisi» oylashqan. Bu layihege köre almutani paytext qilghan bir uyghuristan fidratiw jumhuriyiti qurush, bu jumhuriyet yarkent, chilek, uyghur nahiyisi qatarliqlarni öz ichige élish; Qazaqistanning paytextini qaraghanda shehrige yötkesh qatarliq mezmunlarda boludu. Buningdin mexset xitayni serasimige sélish idi. (epsuski, xrushshéwning aghdurulushi bilen bu layihe qayta tilgha élinmighan.)

Iranning jenubiy azarbeyjan rayonidiki azarbeyjan nopusi musteqil azarbeyjandiki nopustinmu köp, iran nopusining üchtin biridin köprekini teshkil qilidu. Bu hal iran üchün ikki endishini herzaman diqqette tutushqa tégishlik qilidu: gherbiy shimal tereptiki azarbeyjan dölitining ihtimalliqi bolghan aghdurmichiliqi; Gherbiy tereptiki türkiyening büyük türkchilik mepkürisi bilen azarbeyjanlarni küshkürtüsh ihtimalliqi. Buning üchün iran musteqil azabeyjan dölitining jan düshmini we türkiyeningmu düshmini bolghan erminiye bilen yaxshi ötüsh; Shundaqla özi ensirigen bu ikki döletke qarshi aghdurmichiliq herketliri qilish, jasusluq torini kücheytish qatarliq tedbirlerni körüshke mejbur.

Türkiyening xatay wilayiti ta ikkinchi dunya urushighiche firansiyening mustemlikiside idi. Firansiyening dunya urushigha pétip qélishini purset bilgen türkiye derhal bu wakuumni toldurdi.

Bu munasiwetler nuqtisidin qarighinimizda, yéqinqi zaman tariximizdiki ikki jumhuriytimizning qismitige toghra baha béreleymiz.

Beziler «siyasetni bilip» kétip, deydurlerki: «tarixtiki ikki jumhuriyet, qurghuchilirining siyasetni bilmesliki sewebidin meghlup boldi!» bu neqeder bimene! buni dewatqan ustalarning qolidin shunchilik ish kélishi mümkinmu?

Emdi ashu «siyasetni bilmigüchi»lerdin biri bolghan sabit damollining birnechche éghiz sözini diqqetlerge hawale qilimiz:

Sebdashliridin biri sabit damollidin shundaq sorighan: «damollam, bu ishni qilishta qanchilik ishenchimiz bar? Xitaydin qutulduq dégen teqdirdimu ruslar bésiwalmay qalmaydu. Shunga bergen qurbanlargha chushluq paydisi bolarmu?» damollam shundaq jawap béridu: «paydisi boludu; Héch bolmighandimu bir paydisi bar: mustemlike tarixi yéngidin bashlinidu.»

Qollighuchi baylardin bir texsir shundaq soraydu:

Damollam, ishnighu qiliwatimiz, emma ikki chong jahan’girning otturisida mewjutluqumizni saqlap turalaymizmu?

Damolla shundaq jawap béridu:

Siz dégen tashqi shertler astida mewjut bolup turalmaydighanliqimizni bilimiz.

 undaq bolsa némishke aware bolumiz?

 kéyinkilerge delil yaritip qoyush üchün, bu bir purset.

Emdi «siyasetni bilidighan» bilermenlerning shaxtin - shaxqa sekrep, pede özgertip turushlirining siyasette qanchilik mewzu téshi ehwal ikenliki heqqide bir az toxtulayli.

Ilgiriki yazmishlirimda siyasiy munasiwetlerde birer maddidin waz kéchish, birer muddi’adin waz kéchish emes, bir madda ichidiki sözlerning dellik yaki mejhulluqini yenggüshleshningmu munasiwetlerning buzulushigha, döletler ara sürkülüshlerge sewep boludughanliqi toghrisida toxtalghan idim.

Hisamiddin akining «beribir yalghan bolghandikin, pixsiqliq qilmay yoghan - yoghan ate!» déginidek, birla waz kéchishte ersh - eladin biraqla tekti esragha chüshüsh siyasette bar déyilse, bizningkilerdila bar. Mesilen buni jang jizhjongning eslimisi «ürümchi söhbitidin ***ténch azat bolghan’gha qeder» de bayan qilishiche: jang jizhjong sherqiy türkistan terep söhbet wekillirining meydilirige sherqiy türkistan izniki taqap, özi bilen xuddi ikki dölet söhbiti sheklide söhbetleshmekchi ikenlikini uqup, ular bilen bu shekilde uchrushushtinmu bash tartidu. U tarixtin özliri közge ilmey kelgen aylambash uyghurlar bilen teng barawer orunda turup, xuddi ikki dölet süpitide söhbetlishishni ret qilidu. Arqigha qaytip, sowét konsuligha naraziliqini ipadileydu. Sowét konsulining bir kéche «xizmet ishlishi» netijiside etisi söhbet wekillirimiz »edepke qaytip«, köksidiki iznaklirini yighishturup, musteqilliq telipidin biraqla aptonomiyege chüshüdu!....

Emdi bu sélishturmini diqqetlerge hawale qilimen; Bu isra’iliye bilen i’ordaniye arisida tüzülgen bir kélishimdiki bir jümle:

I’ordaniyening kélishim layiheside:

«ikki dölet, iordaniye hashimiy padishahliqining musulmanlarning quddustiki muqeddes jaydiki tarixiy mes’uliyetlirini yéngidin kücheytti we bu sheherni barliq dindarlar üchün bir téchliq hem ümid shehrige aylandurush mes’uliyitini yene bir qétim belgilidi.»

Bu jümle shu chaghdiki bash ministér rabinning méngisidin tütün chiqiriwétidu. Kélishim yéqinlashmisi buzulup, düshmenlik bashlinishqa tasla qalidu. Bu jümlini hergiz qobul qilghili bolmaydu, dep warqiraydu we jümlini özgertishke buyruydu. Jümle shundaq özgertilidu:

«isra’iliye, iordaniye hashimiy padishahliqining quddustiki muqeddes musulman ibadetxaniliridiki mewjut alahide roligha hörmet qilidu. Axirqi halet bilen munasiwetlik muzakiriler emeliyleshtürülgende isra’iliye, iordaniyeliklerning bu ibadetxanilardiki tarixiy rolini aldinqi orun’gha qoyudu.»[3]

Méningche eqilliq uyghurlar bu ikki jümlidiki perqni sélishturup, siyasiy munasiwetlerning, dölet menpe’eti we milliy menpe’etler nuqtisida segeklikning qaysi derijide boludughanliqini tamamen angqiriwalalaydu, dep qaraymen.

Siyasida yol qoyushlar, chékinishler boludu, emma 180 giradusluq terzde bolmaydu!

Bügünki künde bezilirimiz téxi tünügün axshamghiche özi qarshi turghan, qarshi turghandimu intayin üzül - késillik bilen qarshi turghan, bu seweptin, qarash igilirige edepsiz haqaretler yaghdurushqiche bérip yetken bolishigha qarimay, bügün ettigende turupla del shu özi qarshi turghan idiyeni hich xijil bolmastin maxtashqa bashliduq. Bumu siyasetni bilgenlikimizmidu?

Bir exlaqliq adem — terbiye körgen adem — ötmüshtiki qarashlirining xata bolghanliqini sezgen chéghida aldi bilen u xatani étirap qilish, shu xata tüpeyli haqaretlen’genlerdin epu sorash bilen yéngi yolini bashlaydu. Ikkinchi türlük qilip éytqanda, ötmüshtiki qarashlirining del tetürisiche bir qarash bilen otturigha chiqishning ötkünchi bir halqisi özür sorash, ötmüshtikisining xata bolghanliqining étirapi bolushi kérek. Bolmisa bekmu yüzsizlik bolghan boludu; Bek tutamsizliq bolghan boludu; Bek yüzi qélinliq bolghan boludu!

Emdi siyasette dunya sehniside oynuludughan oyunlarning perde arqisini chüshünüsh mesilisi intayin mohim. Yeni, dunya sehniside oynuludughan diplomatik munasiwetler, aghdurmichiliqlar, herbiy herketler, istila herketliri, qarshiliqlar, étnik sürkülüshler, diniy sürkülüshler,... Ning héchbiri özlükidin bolmaydighanliqini chüshünüsh lazim. Yeni bundaq herketlerning héch zaman teshwiqat wasitiliri arqiliq jama’etke sunulghan sheklidek emeslikini bilish kérek. Hadisilerning körün’gen yüzidin bashqa yoshurun yüzi boludu. Oyunning perde arqisida pilanlighuchi we bashqurghuchisi boludu.

«bir téror weqesining menbesi — weqening körünüshtiki jawapkarliri we herketlirining qattiqliqi bilen belgilenmeydu. Birdin bir ölchem, tughdurulghan weqening netijisi néme bolghanliqi we kimning ishigha yarighanliqidur.

»bir téror weqeside jinayi ishlar métodi bilen netijige ulashmaq köp chaghlarda éziqturghuchi bolushi mümkin. Yeni, yip uchliridin ishqa tégip, jawapkargha, we andin teshkilatqa yétip bérish xata di’agnozgha sewep boludu. Chünki bir teshkilatni töhmet astida qaldurmaq we uni ammining qollishidin mehrum qilishni istigenlermu u teshkilatning tonigha orunuwélishi, arqisida qaldurghan barliq deliller sizni ular xalighan yönülüshke élip baridighan shekilde hazirlinishi mümkin. Bundaq weqelerni bir terep qilishta oxshimighan hetta tetür bir usul qollanmaq kérek. Aldi bilen weqening ›jawapkar tewe‹ déyiliwatqan teshkilatning asasiy siyasitige uyghun yaki emeslikini mulahize qilish kérek. Yeni, bu weqe ularning mexsidige xizmet qildimu yaki ularni cheklesh üchün xizmet qiliwatamdu?...

«yépiq pa’aliyetler eqil bilen élip bérilidu we qattiq qol heriket netije qazanmaq üchün emes, xelqning diqqitini bashqa tereplerge tartmaq üchün qollunuludu.

«birliri adettiki bir ademning kallisini alghan bolsa buning ikki menisi bolushi mümkin: ya kalla keskenler yaman; Yaki kalla kesti dep kimdin guman qilidighanliqingizni bilgenliki üchün, shularni sizge düshmen qilmaq üchün késilgendur. Siz her zaman birinchisini qobul qilisiz we mushundaq qilishqa ögütülgensiz.» [4]

Dunyadiki döletler siyaset ishlepchiqarghuchi we ijra qilghuchi; Bashqurghuchi we bashqurulghuchi dégen ikki asasiy türde boludu, dep yazidu mahir qaynaq we dawamida shundaq yazidu: «dunyada el-qa’ide dégen bir térorluq teshkilatining barliqini, buning sistémlerdin tashqiri we sistémgha qarshi ikenlikini, pütün siyasiy hadisilerni uning keltürüp chiqiriwatqanliqini qobul qilsingiz, démek bashquruludughanlar qatarida siz.» bu halda yene shuningghimu ishinisiz: «iraqtek kichikkine döletning dunya ténchliqi üchün tehdit peyda qilghanliqi we bu seweptin uning qurulmisining yenggüshlen’genliki…»

«siyasiy we iqtisadiy zörüriyetler bir küchning bashqisi bilen sürkülüshüge sewep boludu, emma bu urushta ammini yönlendürmek üchün qollunulghan wasitiler: din, milletchilik, idi’ologiye bolishi mümkin. Bu wasitiler bilen xelq bir yerde tutuludu we janlirinimu pida qilidighan derijige keltürülüdu.

«bu wasite shertlerge köre belgilinidu. Soghuq munasiwetler urushi dewride insanlarni ittergini idi’ologiye idi. Idi’ologiyelerning menisi qalmighandin kéyin sürkülüsh sewebi ‹din› qilip belgilendi. Amérikida soghuq urush dewridiki kommunizim düshmenliki ornini dindarliq aldi,...»[5]

Dölet qandaq bir qurulush? Yaki qandaq bir mashina? Buni chongqurraq chüshinish döletler bilen mu’amile qilish sawadining asasi bolushi mümkin. Dölet mashinisining büyüklüki qimmiti heqqide uqum müjimel bolghanda döletler bilen munasiwette balilarche ishinip kétish hamaqetlerche golluq dötlerche gep sözlerdin saqlan’ghili bolmaydu.

Bezi mulahizichiler éytqandek bizning térorchi qalpiqi kéyip qélishtin saqlinimen dep bash qaturushumizning hajiti yoq. Chünki bu bizning iradimizge béqinidighan ish emes. Xtaylar jim yatsaqmu térorchi deydu. Gherplikler öz ihtiyajigha köre ya térorchiliqimizgha ishen’gen qiyapet ipadileydu. Ya ming xitayni chaniwetsekmu ishen’gili unimaydu. (xuddi bu qétimqi ürümchi qetli’amigha amérikining pozitisiyisi awal »ipade bildürüshke delil yétishmeywatqanliqi, delil toplawatqanliqi« sheklide, kéyin shunche qurbanlargha qarimay, »xitayning ichkiy ishi« sheklide bolghinigha oxshash.)

Bügün bazargha séliniwatqan térorizim éqimi gherpning soghuq munasiwetler urushidin kéyinki düshmen ihtiyajining teqezzasidin belgilen’gen yaki yaritilghan düshmendur. Chünki döletning düshmen’ge ihtiyaji boludu.

Düshmen’ge boludughan ihtiyaj döletning herbiy xirajetlirini, herbiy herketlirini bu tüpeyli yüksilishtin toxtighan yaki chékin’gen sotsyal parawanliq qatarliqlarni sewep bilen temin étip, xelqning naraziliqlirini yoq qilidu we xelqni dölet etrapigha uyushturudu. Bir xeterlik düshmen tehdidi kishilerni dölet bilen birdeklik saqlashqa, dölet etrapigha uyushushqa ündeydu. Chünki xeterlik düshmendin yekke halda saqlan’ghili bolmaydighanliqi her köngülge ayan bir ish. Mesilen: soghuq munasiwetler urushi dewride gherpning intayin tehlikilik bir düshmini bar idi: kommunist lagiri! bu xeterlik düshmenning sotsyal bextiyarliqni astin üstün qiliwétishidin saqlinish üchün armiye qorallinishi, düshmendin kéyin qalmasliqi kérek idi. Buning özi xelqning nurghun »néme üchün?«lirige jawap béripla qalmay, qiyinchiliqqa duch kelgen teqdirdimu chishini chishleshke ündeyti, xelq buni angliq halda puxraliq mejburiyitim dep qobul qilatti. Kommunizim lagiri yémirilgendin kéyin yéngi düshmen’ge ihtiyaj tughuldi. Bolmisa milliy darametning qeyerlerge serp qilin’ghanliqigha qaysi adrés körsütülüdu?

Mesilen, amérikidek dunyaning birdin bir xojayini bolushqa tirishiwatqan bir dölet, choqum herbiy tereqqiyatlargha nurghun pul xejlishi lazim, herbiy herketlerni qilip, yéngi bayliq makanlirini igilishi lazim. Chünki bu amérikining ikkinchi dunya urushidin kéyinki siyasitining jewhiri. 1948 - yili jorj kénnanning mexpiy siyaset pilanlash xadimi höjjettiki shu dehshetlik mexpiyetni iqrar qilidu: (ikkinchi dunya urushidin kéyin) amérikining ténch okyandiki nishani, dunya nopusining 6%ini teshkil qilidighan bir dölet parawanliqining asasi bolghan pütün dunya bayliqining 50%ini ishlitishni dawam qilishni temin étish!

Bundaq bir nishan bolghan iken, »düshmen« bolmisa, qandaq bir bahane bilen herbiy xirajetlerni artturghili, herbiy herketlerni perdiligili boludu?

Yene mesilen, mana shu ihtiyajgha köre belgiliwélin’ghan düshmen uqumi arqiliq, iraqqa qaritilghan istila herkiti üchün jama’et pikri hazirlandi. Emeliyette amérikining iraqtiki ,mewjudiyiti néfit üchün idi.

1970 - yilliri yüz bergen néfit kirizisi, amérikini ottura sherq énirgiye menbeliride amanliq mesilisini jiddiy oylashqa mejbur qilghan idi. 1979 - yili yüz bergen néfit kirzisi arqisidin kartér telimati asasida jiddiy mudaxile küchi (Rapid Deployment Force) quruldi. Ottura sherq döletliridin herbiy baza telep qilishqa bashlidi. Iran – iraq urushida hujumgha uchrighan néfit paraxotliri amérikining pars qoltuqigha singip kirishi üchün deslepki bahane boldi. 1991 - yilidiki pars qoltuqi urushi téximu yaxshi purset bexsh etti.

Iran - iraq urushi jeryanida urushuwatqan her ikki terepni qoral bilen teminlesh diqqetke élinsa, bu urushmu gherpning ihtiyajigha köre sün’iy barliqqa keltürülgenmu qandaq? Dégen so’al tughulmay qalmaydu.

Emdi, bu ishning tereqqiyatidin, yoqurida tilgha élin’ghan, dunyada yüz bériwatqan nurghun sürkülüshler, weqelerning perde arqisida bir pilanlighuchining boludughanliqi mesilisini yorutmaqchi bolsaq, shulargha diqqet qilsaqla boludu:

Yemendiki sünni – shi’e toqunushi, somali déngiz qaraqchiliri.

Bu ikkila döletke qarisaq, jaylashqan orni pars qoltuqi néfitining toshulush yoli üstide bolup, énirgiye teminlishining dexlisizlikini qoghdash üchün bu döletlerni »tapqa keltürüsh« zörür boludu.

Düshmen alliqachan belgilen’gen: xelqara islam térorizmi!

Yemendiki ichki urush qandaq qilip térorizm bilen baghlinidu? Buningmu asasi alliqachan yaritildi: 2009 - ning rozhdstwo bayrimi mezgilide hollandiyedin amérikining ditroyt shehrige uchqan ayroplanni partlatmaqchi bolghan négiriyelik musulman térorchi del yemendiki elqa’ide lagirida terbiyilen’gen iken emesmu! yemen’ge qarita herbiy herket qollunush yaki yemende bir amérikaperest hökümetni berpa qilish üchün bahane teyyar: téror teshkilati el-qa’idege sahipxanliq qildi!

Emdi, somali déngiz qaraqchilirigha kelsek, bu yer ashu énirgiye yolining dawami. Bu yerdiki herket bashqa türlük: déngiz qaraqchiliri! xuddi ottura esirlerdikidek! bu qaraqchilar xéli köp döletlerni xapa qildi. Bir künliri kéliduki, asasliq köpchülük döletlerde bir istek tughuludu: »ya allah, shu déngiz qaraqchilirini yoqutudughan bir nochi chiqsidi! « mana shu chaghda, köpning heqliq istikige jawap bérish üchün amérika otturigha chiqidu we bu qaraqchilar yoqutuludu. Tebi’iyki somali bu qutqazghuchining kontrolluquda boludu.

Emdi ottura asiyadin bashlan’ghan bu »tashlar«ning orunlishishigha qaraydighan bolsaq, énirgiye menbelirining halqigha élin’ghanliqini körümiz.

Istixbarat kespide waqeler hadisilerge baha bérishte qollunuludughan addiy bir métod heqqide zikri qilin’ghan idi: »bu weqe kimning ishigha bekrek yaridi?« dégen nuqtidin tehlil qilish. U halda 5- iyul ürümchi qanliq qirghinchiliqi heqqide tehlil élip barghanda bu usulni qollunushqa bolamdu-yoq, sinap köreyli.

Mohim nuqtilar shular. Elqa’idening uyghurlargha ige chiqishi, yeni, bu ige chiqish emeliy bolushtin yiraq, emma diqqetni jelp qilip ashkare jakarlandi. Eslide musulman dégen allahning hemmini körüp turidighanliqigha ishen’gen kishilerdur. Yaxshiliqni, yardemni yoshurun qilishning sawabi téximu yüksek boludughanliqinimu bilidu. Jakalashning riya bolushinimu bilidu. Bu gep hazirche shu yerde turup tursun. Emdi ikkinchi mohim nuqta türkiyening bizge ige chiqishi we hetta buni tarixta misli körülmigen derijide tilgha élishi diqqetni chékidu. Türkiye xelqi heqqide gep bolushi mümkin emes. Emma hökümetning pozitsiyisidiki keskinlik heqiqetenmu bir qehrimanliq. Ular (bezilerning déyishi boyiche méning qérindashlirim) heqiqetenmu dölet menpe’etini qayrip qoyup qérindashliq mihri urghup ketkinige hisiyatigha egeshken halda özini qoyup bériwatqandimu? Bilimizki dölet menpe’eti shundaq nersiki uning üchün milyonlarning jéni xuddi parche pul. Türkiyening xitay bilen shunche köp ishi bariken öz ishini qoyup hisiyatning arqisigha kirip qérindashliq qerzini orundawatamdighandu? Bu qanchilik ishinerliktur? Yene bir mohim nuqta amérikining tutumi. Démokratiyining qoghdighuchisi erkinlikning hamisi dep süpetlinidighan amérika yoqurida zikri qilin’ghan süpetlirige ishinidighan ixlasmenlirini ümidsizlikke paturudughan meydan ipadilep, eksiche qarashtikilerni testiqlidi. Emdi xtaydin ibaret yene bir bash roldiki artisning ikki ipadisige diqqet chékimiz. Biri xtay lidérining mohim bir xelqara sehnini tashlap qomandanliq ornigha qaytishi. Yene biri herqachanqidek jallatliqini pedazlap aware bolmay ashkare jakalishi. Buningda kimningdur képillikige érishkendek ishench bilinip turudu. Jallatbéshining aldirap ténep qaytishi bu ishning qanchilik jiddilikini bildürgen bolsa, yenimu köp qan ichidighanliqi heqqidiki dadil bayan, uning hichnémidin qorqup qalmaydighanliqi, dunyaning nochiliri özi bilen bir septe ikenliki xususidiki ishench emesmidur?

Kéyin amérikining bildürgen ipadisi heqiqetenmu shuni testiqlidi: amérika bu qeder qetli’amni »xitayning ichkiy ishi« déyish bilenla qalmay, yene xitayning iqtisadiy hemkar, istratégiyilik ortaq ikenlikinimu jakarlidi. Hetta 21 - esirge xitay bilen ortaq reng béridighanliqinimu jakarlidi. Bularni nezerde tutup, ezeldin amérikining herbiy herketliri üchün ishik échiwatqan »elqa’ide«ning birdinla »uyghurlargha ige chiqip« yoghan laplarni étishidiki esli beshirini ghil - pal körgendek bolumiz: ikki döletning düshmini ortaq — islam térorizmi!

Döletning qurbanliq qilish türi her xil boludu. Waqitliq qurban bérip purset piship yétilgende hessilep ötnisini élish. Birla qétim paydilinilidighan qurbanliq. Kéyinkiside birla qétim qurbanliq qiliwétip untup kétilidu. Mesilen 5- iyul weqeside biz qurbanliq qilinduq. Eger buni étirap qilidighan bolsaq emdiki ish qaysi tipta qurbanliq qilin’ghinimizni chüshünüwélish boludu. Eger buni ayriwalalmisaq yolumizni tapalmay qalimiz.

Emdi kishiler arisida da’imiy dégüdek tekrarlinip turudighan bezi mulahize métodliri heqqide ikki éghiz toxtulup ötey:

Qanliq weqelerni xitay özi teshkilleydu, qirghinchiliq üchün bahane tapidu dégüchiler ikki nuqtida xatalishidu: biri, uyghurlar zulumgha chidap olturuwéridighan yüzi qélin, erkek tüki yoq millet dégen boludu. Ikkinchisi, xitayning »béshini here chéqiwalghan« dégen boludu. Chünki xitay mümkin bolghiniche awazimizni sirtqa anglatmay, uyghur dégenni dunyagha untulduruwétish koyida tursa, qandaqmu pütün dunyaning diqqitini tartidighan ishlarni özi qilar?

Emdi torda yéqinda körgen bir mulahize heqqide birnechche éghiz toxtulay:

Bir ependim amérika - xitay munasiwetlirining bügüni heqqide tehlil élip bériptu. Tehlilchining tehlilidin mesile tépilmighudek derijide yaxshiken. Emma xulase tehlil qilin’ghan weziyetke köre tamamen tetür boluptu. Yeni, amérikining ajizlashqanliqi, xitayning kücheygenliki, pakitlar asasida otturigha qoyuluptu. Bu halda amérikining kishilik hoquq mesilisini otturigha qoyushining to yimeydighanliqi, bu qétimqi obama ziyaritide bu halning éniq ipadilen’genliki, xitayning u qoyghan mesililerge bek pisent qilip ketmigenliki, burunlarda bundaq bir amérika re’is jumhuri emes, birer ministér üchünmu yalaqchiliq qilip kétidighanliqi,... Bügün bolsa xitaygha ihtiyajliq ehwalgha chüshüp qalghachqa, gépining bek to yimigenliki,... Qatarliq ehwallarni otturigha qoyuptu-yu, emma ténchliq bilen, xelqaraning xitaygha bésimini qolgha keltürüsh arqiliq dawa élip bérishni, »qanning qanni yumaydighan«liqini deptu. Bu qandaq metu xulase?

Eger gherpning xitayni zorlighudek majali yoq bolsa, yene qandaq qilip bu ténchliqchiliq kérekke kélidikine?

Adette küch nisbiti teng bolghan ikki terep bolsa, bularning biri hichqachan qarshi terepning siyasiy bésimi bilen yol qoymaydu. Yaminigha kelse tutushup baqsaq boludughu dep qaraydu. Peqet, bir terep birnechche hesse küchlük bolsa, uning bilen toqunushup qélish yene bir terep üchün mölcherligüsiz bala - qaza démek bolghandila, küchlüki ajizgha peqet hökürep qoysila, uning teleplirige boyun igishi mümkin.

Beziler »aptonomiyechilik« sepsetisige asas qilip ottura asiya jumhuriyetlirining ténch wujutqa kelgenlikini misal qilishiwatidu. Shundaqla dunyada bashqa birsini azat qilip qoyudughan bir xals döletning bolmaydighanliqi pikrimizge qarshi 2- dunya urushi dewride »amérikining yawropani azat qilip qoyghanliqi«ni pakit qilip qoyushuwatidu. Emdi mushu ikki mesile heqqide toxtulumiz:

Ikkinchi dunya urushida gérmaniye pütün yawropani dégüdek bésiwaldi. Amérika deslepte bu urushqa wasitilik qatnashti. Yeni paraxot ijare bérish qanuni maqullap, en’giliyini herbiy we lozhistik destek paraxotliri bilen teminlidi. Emma amérikidiki yiraqni körer siyasi’onlar bundaq wasitilik qatnishish bilen peqet urush ghenimetlirining yundisighila érishilidighanliqini biletti. Yene ular gérmaniyening axirqi meghlubiyitinimu köreligen idi. Amérika üchün dunyaning büyük küchi bolup sehnige chiqish üchün altundek purset turatti: yawropa quruqluqida urush boluwatqachqa, urushning aqiwitide pütkül sana’et weyran bolatti; Ishlepchiqirish mixanizimi yémiriletti; Sotsiyal hayat tamamen izdin chiqatti. Emma amérika uzaqta bolghachqa — urush uning zéminide bolmighachqa bu pursette urush sana’iti gewdilik tereqqiy qilish bilen birge bashqa sana’etlirimu algha basatti. Urushtin kéyin weyran bolghan yawropa amérikining qoligha qarashliq bolup qalatti. Bundaq paydiliq istiqbal kütüp turghanda bu urushqa qatnashmay bolamdu?

Gérmaniye bolsa amérikining bir chong dölet bolush süpitide bu urushqa qatnashsa, .Urushning netijisi özige paydisiz bolushini yaxshi biletti. Shunga amérikining urushqa qatnishish üchün bahane bolup qélish ihtimali bolghan herqandaq sehwenliktin saqlinishni belgiligen idi. Amérikidiki elchixanisimu, amérika puxralirigha urush rayonlirigha sayahetke barmasliq heqqide teshwiqat élip barghan idi. Emma amérika döletning istiqbaligha munasiwetlik bundaq pursetni ketküziwetse bolmayti. Shunga sün’iy usulda bahane tépip bolsimu choqum bu urushqa qatnishishi texirsiz zörüriyet bolup qéliwatatti.

Bundaq pursetmu keldi. Gérmaniye terepning toxtawsiz agahlandurushlirigha qarimay, amérikining bir sayahet paraxodi yüzligen amérikiliqni élip, en’giliye boghuzida (ki en’giliye boghuzi minalashturulghan we ikki terep küchliri dayim su urushi qilip, toqunushtin xali bolmaywatqan xeterlik yer idi) temtilep yürüp, axiri bextsizlikke uchridi. Shuning bilen amérikining urushqa qatnishish yoli échildi!

Urushtin kéyin »öyde soqqan chot bazargha taza toghra keldi«. Yawropa halsirighan idi. Sana’iti yémirilgen, qayta qurup chiqish üchün on yillarni bashtin kechürüshi kérek idi. Bu chaghda amérika atom bombisigha ige qudretlik dölet süpitide meydan’gha chiqqan idi. Yawropaning hemme ihitiyajini amérika qamdayti, bu yaxshi bazar bolush bilenla qalmay, dunyagha xoja bolushningmu birinchi emeliy qedimi bolup qalghan idi. Mana shundaq qilip, amérika qoshunliri yawropada put dessep turuwélish imkaniyiti qazandi. Shuni keskin mu’eyyenleshtürüshke boluduki, eger 2-dunya urushigha qatnashmighan bolsa, amérikining bügünkidek halgha kélishi mümkin emes idi.

Amérikining asaritige chüshüp qalghanliqini his qilghan fransiye re’isjumhuri dé gol, yawropa ittipaqi qurushni oylap tapti. Chünki, yawropadiki herqandaq bir dölet yekke dölet süpitide amérikining siyasiy, iqtisadiy kontrolluqigha meydan oquyalmayti. Yawropa ittipaqining qurulushidiki esli ghaye bu idi. Shuning üchünmu deslepki chaghlarda (dé gol hayat waqtida) en’giliyening bu ittipaqqa kirishige shiddetlik qarshi turulghan. Dé gol en’giliyeni »amérikining truwa yaghach éti« dégen idi (emeliyetmu buni testiqlawatidu).

Dunya urushidin kéyin barliqqa kelgen qutuplishish, amérikining qudret tépishida »düshmen« wehimisi bahanisi bilen yawropada turiwélishi, herbiy sana’etni tereqqiy qildurushta xelqning mayilliqini qazinish bahanisi bolup xizmet qilish bilen birge, yene dunyaning birdin bir xojayini bolush ghayisi üchün tosalghu küch rolinimu oynidi.

Ikki lagir bashqilarning jéni we amanliqi bedilige koriyede, wétnamda tutushti. Qarimaqqa kommunizim lagiri ghelibe qildi. Emma ular iqtisadiy jehette kirizisqa paturuldi. Kéyin ular afghanistanda uchrashti. Ruslarning issiq déngizgha ulushush arzusi taki pétérdin tartipla kütertipte idi. Emma ularning ulashmaqchi bolghan issiq déngizi pars qoltuqi idi. Pars qoltuqi gherpning xususen amérikining énirgiye menbesi tursa, buninggha yol qoyghili bolamdu? Xitaylarchu? Xitaylar taki lyawdong yérim arilining shimalidin wétnam chégrisigha qeder sowét iskenjisige chüshüp qéliwatatti. Peqet gherp terepte pakistan bir karidor bolup buningdin mustesna déyilsimu, afghanistanning munqerz bolushi pakistan »karidori« nimu taqayti. Shuning bilen sowétning biwasite qorshawidin sirt yerliri, sowét terepdari döletlerning qorshawida bolatti. Shunga xitaylar islam ellirige issiq körünüsh, özining islam dosti ikenlikini ipadilesh üchün diplomatiye neyrenglirini bashlash bilen birge, ilgiri taqiwétilgen jamilerni échip bérish, diniy mekteplergimu köz yumushtek ichkiy siyaset yürgüzdi. Shundaqla amérika bilen bir septe afghanistan qarshiliq körsütüsh küchlirige yardem berdi. Amérika tik ucharliri qeshqerdin yardem buyumliri toshudi; Yene wetinimizdin nurghun xéchir toplunup, afghanistanning taliqliridiki qatnash wasitisi qilish üchün waxan karidorigha toshuldi. »afghanistan partizanliri« qaghiliqta terbiyilendi; Birnechche yüz uyghur yash »afghanistan partizanliri«gha qoshuwétilish üchün pakistanda terbiyilendi.[6]

Amérika bu ishqa az sandiki mutixesislerni buyrush bilen cheklendi déyishkimu boludu, yeni »uning doppisini buninggha, buningkini uninggha keydürüsh« bilen bu ishtimu ghalip terepning eng mohim wekili boluwaldi: hichqandaq qoral-yaraq yaki bashqa iqtisadiy yardem qilmidi. Peqet otturida bir kélishtürgüchi bolup, musulman ellirining iqtisadi, pakistan zéminini ishlitip, musulman elliridiki hakimiyet öktichilirini »mujahid« süpitide terbiyilep, aldinqi sepke ewetishtek »bir chalmida ikki paxtek soqush« oyuni oynidi. Xewplik öktichilerni bu yerde terbiyilep, urushqa ewetip hem ittipaqdashlirini düshmenliridin qutuldurdi, hem afghanistan aldinqi sépini adem küchi bilen teminligen boldi. Erep elliri hökümetliri bolsa, nurghun öktichilerdin »shahadet sherbiti ichishke yol échip bérish« arqiliq qutuldi!

Urushqa qatnishish — hichqachan hissidashliqtin bolmaydu, belki melum menpe’et tamayidin boludu. Chünki shu urushta ghalip terepte bolup qalalisa, buning nahayiti köp menpe’eti bar. Türkiye ikkinchi dunya urushi axirlishishqa sanaqliqqa künler qalghanda simwolluq urush élan qilip, géritsiyige esker kirgüzgen bolsimu, emma u ghaliplar sépining resmiy bir ezasi hisaplanmidi. Shunga siyaset tarixchiliri bu tarixni hesret bilen tilgha élish bilen birge, shu zamandiki siyasiyonlarni bilimsizlik, jür’etsizlik jehettin eyipleydu. Türkiye urushtin menpe’et élishni bilmeytimu? Taza biletti. Emma qaysi terep ghalip boludughanliqini toluq mölcherliyelmigechke, qaysi terpke qatnishishta qararsiz idi. Urushning ghalip teripi tamamen melum bolghandin kéyin qatnashqachqa, bashqilar bilen teng miqdarda payda alalmighan bolsimu, mana shuning xasiyitide yawropaliqlar neziride bir ittipaqchi bolup köründi we kéyin koriye urushigha esker chiqirishtek tarixiy qarar bilen »shimaliy atlantik ehdi teshkilati«gha eza boldi. Bu uning da’imiy sowét tehdidi aldidiki ishenchlik kapaliti bolup qaldi.

Siyasining qandaq bir rezil oyun ikenlikini, hisiyatni emes, menpe’etni asas qilidighanliqini »déngizdin tamche« süpitide süretleshke tirishtuq.

Démek, zikri qilip ötkinimizdek, bügünki künde yéngi bir döletning barliqqa kélishi üchün we mewjutluqini saqlishi üchün dunya küch nuqtiliridin birini himat qilish yaki intayin ustuluq bilen wakuumdin paydilinishqa toghra kélidu. Yehudiy dölitining dunyagha kélishide, ularning dunyadiki iqtisadiy orni we pen-téxnika paténtliri rol oynighan bolsa, yene bezi döletler tamamen birining quchiqida olturush hisabida meydan’gha keldi (mongghuliye). Döletlerni özining mexsidige uyghun yönlendürüshning nurghun misalliri bar. Bulardin biri del yehudiy tirilish herkti (zi’onizim) bolghan bolsa, yene bezi döletler küchiyish üchünmu her xil bahane – seweplerdin paydilinidu. Bu shu dewirdiki siyasiyonning mahirliqigha munasiwetlik.

Mesilen: yéngi qurulghan »jongxua xelq jumhuriyiti« — »yérim fi’odal, yérim mustemlike« döletning xarabisi üstide qurulghan idi. Sana’iti qalaq, iqtisadiy küchi ajiz idi. Shundaq bolushigha qarimay, mawzédongning dunyagha xoja bolush ishtahasi bar idi. Buning üchün u sowét ittipaqini öz muddi’asigha uyghun herketke keltürüshi kérek idi. Buning üchün xelqara yaki rayon xaraktérliq kirizis — toqunush kérek bolatti. Mawzédong buni shimaliy koriyeni küshkürtüsh arqiliq royapqa chiqardi. »arqangda men bar« dep medet bérish arqiliq, shimaliy koriyeni jenupqa qarshi küshkürtüp, koriye urushini sün’iy barliqqa keltürdi. Andin sowét ittipaqi »kommunizim lagirining bir ezasini qoghdash«qa mejbur boldi. Adem menbesi zor bolghan xitay bilen kéngishildi. Maw adem bolghan bilen qoralimiz yétersiz, herbiy sana’itimiz yoq, dep sowétning bu jehettiki yardimini zörüriyet halitige keltürdi. Shundaq qilip xitay armiyisi zamaniwiy qorallar bilen qorallanduruldi; Herbiy sana’itiningmu huli sélindi.

Maw atom bombisigha érishishni arzu qilatti. Emma sowét hökümiti bu jehettiki teleplirini ret qilip keldi. Mawzédong buning üchün »sotsyalizim lagiri yadro tehlikige duch kelgen« bir weziyetke muhtaj idi. Buning üchün bir yadro döliti bilen tutushup qélish weziyiti peyda qilishi kérek idi. Köz aldida bir yaxshi kozur bar idi: amérika hamiyliqidiki teywen! 1957 – yilida teywen boghuzida peyda qilin’ghan jiddiylikning perde arqisida mawning atom bombisigha érishish arzusi yatatti. Teywenning hujumgha uchrishigha qarita amérikining élan qilghan bayanatliri del mawning kütken yéridin chiqti. Buningdin chöchüp ketken sowét ittipaqi derhal xitaygha atom bombisining téxnikisini bérishni qarar qildi!

Bügünki künde gherp döletlirining ortaq düshminige aylan’ghandek körünüwatqan iranning gherpke qarshi dadil-dadil sözliyelishide ikki sewep bolushi mümkin: ya, bu sözliniwatqanlar shekil, yeni bu bir xil kelgüsi pilanni perdilesh üchün qiliniwatqan shekliy düshmenlik bolup, emeliyette iranning bügünki hökümiti bilen gherp arisida yoshurun birlik bar, peqet rayon xelqi qaymuqturuluwatidu; Yaki, iran, amérikining yekke halda dunyaning derijidin tashqiri döliti bolush pilanida öktichi boluwatqan yene bir küch nuqtisi rusiyening we xitayning destikini özige himat qilghachqa mana shundaq warqirap jarqirawatidu. Shu xulasige kélish mümkin: gherp küchliri iran’gha hujum qilmaydu! chünki her ikki xil ihtimalliq bundaq bir netijige élip barmaydu.

Ajizliqimiz tüpeyli birining quchiqida olturmaymiz, xeqqe kozér bolmaymiz, déyelmeymiz. Emma buning ichidimu öz iradimizge köre belgilisek boludughan tereplerni imkaniyetning bériche özimiz belgilimisek, hemmini »aghimiz yaki yéznimiz biz üchün oylaydu« dep bashqilargha tashlap qoysaq, kozér bolupmu bek yarimas, bek étbari yoq kozér bolup qalimiz.

Eger biz öz herkitimiz arqiliq közge chéliqqan, kéyin bashqilarning diqqiti qozghulup, »he, buni öz menpe’etim üchün mundaq paydilanmaymu?« dep bashqilar izdep kélip yardem teklip qilghan bolsa, bizning shert qoyush imkanimiz boludu; Ret qilish üchünmu tilimiz boludu. Eger bashqilar öz menpe’etliri üchün bir kozérgha ihtiyaji bolup, özliri teshwiq we perwishler bilen barliqqa keltürgen bir top bolup qalsaq, tamamen bashqilarning iradisige boysunushqila mejbur halda bolumiz. U xalighan chaghda qurbanliq qilidu, xalisa »ölmeslikning dorisi« dégendek, aghzimizgha »démide süyi« témiitip qoyup, tutup turudu. Her ikkiliside yene siyasiy sewiye, siyasiy sezgürlük mesilisi nahayiti mohim. Bir siyasiy gödek aldinqidek ehwaldimu tamamen quchaqtiki bowaqqa aylinip qélishi mümkin; Bir heqiqiy siyasiyon kéyinki ehwalnimu bir az özgertip »birer qoli yaki puti«ni kontroldin chiqiriwélishi mümkin.

Bizning bügünki xelqara shertler astida ehwalimizning bekla xeterlik ikenlikidin ümidsizlinip ketmeslik kérek. Herqandaq menzilge élip baridighan yol bolmay qalmaydu. Mesile bizning yolni tapalishimizda. Yol tépish üchün qétirqinip izdinish zörür. Hergizmu ichkiy - tashqiy shertliri hich oxshimaydighan bashqa xelqlerning yollirini zoruqup dorimasliq kérek. Siyaset üstide dawamliq izdinidighan bir goruppa ademlirimiz bolghanda, izchil tetqiqat netijiside bundaq bir yol tépilmay qalmaydu. Mohimi, kichik pé’illiq bilen izdinish rohimiz bolush bolmasliqida, ögünüsh rohimimizning bolush - bolmasliqida.

*****

[1] «zi’on lédirlarning kélishimliri» ( (The Protocols of the Learned Elders of Zion’ — a.

[2] waxan qirghizliri déyilgen bu qirghizlar afghanistan urushi tüpeyli jenupqa sürülüp, axiri birleshken milletlerning himayisi bilen türkiyede panahliqqa érishken, — a.

[3] éfra’im haléwi(MOSSAD ning 1998 — 2002 yillar arisidiki bashliqi): «kölenggidiki adem» — a.

[4] mahir qaynaq: «istratégiyilik analizler» (türkche neshri) — a.

[5] mahir qaynaq: «istratégiyilik analizler» — a.

[6] bu melumatlar heqqide: »pitne urushliri« (Unholy Wars) gha qaralsun, —a.

Rusiye Dalay Lama Bilen Xitayning Yarishishigha Yardem Bérishke Teyyar

Muxbirimiz Ümidwar
2010-05-13

Rusiye metbuatlirining xewer qilishiche, bügün rusiye tashqi ishlar ministiri lawrof dalay lama bilen xitayning munasiwetliri heqqide toxtilip, ikki terepning yarishishigha yardem bérishke teyyarliqini bildürdi.

9 - May küni, rusiye prézidénti dmitriy médwédéf, bash ministiri wladimir putin, xitay reisi xu jintaw we gérmaniye bash ministiri angéla mérkél qatarliq bir qisim döletlerning rehberlirining qatnishishi astida rusiye armiyisi tunji qétim nato (shimaliy atlantik okyan ehdi teshkilati) qoshunliri bilen birlikte qizil meydanda herbiy parat ötküzüp, ikkinchi jahan urushining ghelibisining 65 yilliqini daghdughiliq xatirilep töt kün ötkendin kéyin, rusiye tashqi ishlar ministiri sérgéy lawrof rusiyining xitay bilen dalay lamaning yarishishigha yardem bérishke teyyar ikenlikini bildürdi.

Rusiye uchur agéntliqi "nowosti" ning xewer qilishiche, moskwaning mezkur yuqiri derijilik tashqi ishlar rehbirining aghzidin chiqqan bu söz rusiye fédératsiye kéngishining yighinida kéngesh palata ezalirining tibetlerning rohaniy dahiysi dalay lamaning moskwani ziyaret qilish mumkinchiliki mesilisi heqqidiki soallirigha jawab bergende éytilghan.

Rusiye tashqi ishlar ministiri sérgéy lawrof sözide yene, dinlar ara munasiwetlerning tereqqiyatini qollaydighanliqini, emma diniy amillarning siyaset terepke ötüp kétishige qarshi turidighanliqini tekitligen.

Sérgéy lawrof yene rusiye hökümitining xitay bilen dalay lamaning munasiwetliri we xitayning dalay lamaning bölgünchilik herikitini toxtitishni telep qiliwatqanliqini yéqindin közitiwatqanliqini eskertip " biz dalay lama bilen béyjing hökümitining arisidiki munasiwetning normallishishigha qiziqimiz " dep tekitligen.

Rusiye metbuatliridiki xewerlerdin melum bolushiche, 4 - Ayning 23 - Küni rusiye tashqi ishlar ministirliki dalay lamaning qalmiqiye jumhuriyiti qatarliq buddistlar rayonini ziyaret qilishi üchün sunghan wiza telipini ret qilghan bolup, bu weqe qalmaqlarni öz ichige alghan bir qisim buddistlar arisida küchlük inkas qozghighan idi. Emma, dalay lama 2004 - Yili, bir qétim rusiyini ziyaret qilish pursitige érishken.

Rusiye xewerler agéntliqi "nowosti" ning yézishiche, buningdin bir qanche kün ilgiri rusiyining wolga deryasi boyidiki mongghul tillirida sözlishidighan qalmaq jumhuriyitining diniy orgini "qalmiqiye buddistlar birleshmisi" rusiye prézidénti dmitriy médwédéf we tashqi ishlar ministiri sérgéy lawrofqa mektup yollap, dalay lamagha wiza bérishni telep qilghan. Biraq, bu telep ret qilinishqa uchrighan. Moskwa dairiliri qalmiqiye terepke mektup yollap, wiza bermeslikning sewebini chüshendürüp, "rusiye bilen xitay ikkinchi dunya urushini ortaq xatirileydighan mezkur yilda dalay lamaning rusiyini ziyaret qilishi béyjing terepke alahide derijide éghir kélidu" dep eskertish bilen birge yene buning "rusiyining dölet menpeeti"ge ziyanliq ikenlikini ilgiri sürgen.

Rusiye terepning sanliq melumatlirigha asaslanghanda, rusiyidiki buddistlarning sanining 700 mingdin ashidighanliqi melum. Rusiye buddistliri asasen dégüdek wolga deryasi boyidiki qalmiqiye, jenubiy sébiriyidiki tuwa we buriyatiye jumhuriyetliri hemde sanktpétérburg, moskwa qatarliq sheherlerge tarqalghan bolup, qalmiqiye, buriyatiye we tuwa jumhuriyetliridiki buddistlarning köpinchisi lama mezhipige mensuptur. Ular, dalay lamani özlirining eng aliy diniy rehbiri süpitide étirap qilidu.

Melumki, 9 - May küni xitay dölet reisi xu jintaw moskwada ötküzülgen ghalibiyet murasimigha qatnishish bilen bir waqitta yene rusiye prézidénti dmitriy médwédéf, bash ministir wladimir putin qatarliqlar bilen körüshüp, ikki döletning istratégiyilik hemkarliq munasiwetlirini téximu kücheytish mesililirini muzakire qilghan. U, médwédéf bilen bolghan söhbet jeryanida ikki dölet munasiwetlirini kücheytishke ait töt xil teklip bergen bolup, shinxua agéntliqining yézishiche, xu jintawning mezkur töt xil teklipi ichide xelqaraliq mesililerdiki hemkarliqlarni kücheytish arqiliq, ikki döletning xelqara mesililerni hel qilishtiki ortaq pikir bérish küchini ashurush hemde muqimliqni qoghdash we "üch xil küchler" ge qarshi ortaq küresh qilish qatarliq mezmunlarmu bar.

Sabiq rusiye prézidénti boris yéltsin bilen sabiq xitay reisi jang zémin "xitay - Rusiye dostluq, inaq qoshnidarchiliq shertnamisi" imzalighandin tartip, tibet, uyghur we teywen mesililiride xitay bilen rusiyining arisida ortaq meydan shekillengen bolup, xitay rehberliri rusiye tereptin izchil türde mezkur mesililerde xitayni qollashni telep qilip kelmekte. Uning eksiche, xitay rusiyining chéchiniye we bashqa rayonlargha qaratqan siyasitini qollighan bolsimu, lékin abxaziye we jenubiy ossétiyining musteqilliqi mesiliside rusiyini ashkara yosunda qollimighan idi.

Ottura asiya xewerliridin melum bolushiche, xitay yéqinda qirghizistanda yüz bergen prézidént baqiyéfni aghdurup, yéngi hökümet qurush weqesidimu süküt qilish pozitsiyiside bolghan we waqitliq hökümetke yardem bérish ipadisini bildürmigen. Uning eksiche, rusiye bilen amérika terep waqitliq hökümetke iqtisadiy hem insanperwerlik yardimi béridighanliqini bildürüsh bilen birge yene sabiq prézidént qurmanbék baqiyéfning istipa bérishi shuningdek uning dölitidin kétishide achquchluq rol oynap, mezkur jumhuriyette ichki urush partlashning aldini alghan idi.

Bu qétimqi moskwa herbiy paratigha 65 yildin buyan tunji qétim amérika, engliye, fransiye, polsha qatarliq 2 - Jahan urushi dewride sowét ittipaqi bilen ittipaqdash bolghan döletlerning melum sandiki qoshunliri qatnashqan bolsimu, biraq özini 2 - Dunya urushida ghelibe qilghan dölet qatarida sanaydighan xitayning qoshunliri teklip qilinmighan idi.

Hazirche, rusiyining tibetke qaratqan siyasitining tüp mahiyiti éniq ashkara bolmisimu, biraq rusiye tashqi ishlar ministirining dalay lama bilen xitayning kélishishige yardemlishishke teyyar ikenlikini bildürüshi bir yéngiliq bolsa kérek?! chünki, amérikini öz ichige alghan gherb dunyasi izchil türde xitayni dalay lama bilen söhbetlishish arqiliq mesilini hel qilishqa chaqirip kelmekte idi.

http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/tepsili_xewer/rusiye-xitay-dalay-lama-05132010202037.html/story_main?encoding=latin
Yuqiridiki awaz ulinishidin, bu heqtiki melumatimizning tepsilatini anglaysiler.

Uyghurlar Tört Kitabni Öginishke Mejbur Bolmaqta

Muxbirimiz Ekrem
2010-05-13

Shinxua torining 5 - Ayning 11 - Künidiki xewirige asaslanghanda, 28 - Nöwetlik milletler ittipaqliqi telim - Terbiye paaliyitini qanat yaydurush munasiwiti bilen, uyghur aptonom rayonluq partkom teshwiqat bölümi 4 türlük nezeriyiwiy oqushluqni tüzüp chiqip, uyghurlargha heqsiz tarqitip öginishni yolgha qoyghan.


"Shinjangning 3 tarixi ‏- Telim - Terbiye qisqiche dersliki" dep nam qoyulghan xewerde körsitilishiche, bu töt türlük oqushluqning biri "shinjangning 3 tarixi ‏- Telim - Terbiye qisqiche dersliki", ikkinchisi, " junggoche alahidilikke ige sotsiyalizm telim - Terbiyisi oqushluqi" , üchinchisi, "junggoche alahidilikke ige sotsiyalizm telim - Terbiyisidin soal - Jawablar", " tötinchisi, "junggo shinjang kishilik hoquq telim - Terbiyisi oqushluqi" dégendin ibaret iken.

Bu yerdiki "shinjangning 3 tarixi" dégen gep bolsa, "shinjang tarixi, milletlerning tereqqiyat tarixi we diniy özgirish tarixi" dégenni körsitidiken. Bu töt türlük kitabni öginish asasi qatlamdiki barliq shexslerge mejburiyet iken.

5 - Iyul weqesining bir yilliq xatire küni yéqinliship kéliwatqan bir chaghda, xitay qanat yayduruwatqan bir tereptin shinjanggha köplep meblegh sélip xelq turmushini yaxshilash, ikkinchi bir jehettin 3 xil küchlerni qetiy basturush, üchinchi jehettin mana mushundaq oqushluqlarni mejburiy öginish heriketliri cheteldiki uyghur ziyaliyliri arisida oxshash bolmighan inkaslarni peyda qilmaqta.

Gérmaniyidiki uyghur ziyaliysi küresh ataxan ependi xitayning bu matériyallarni uyghurlargha mejburiy ögitishidiki meqsiti heqqide toxtilip ötti we xitayning bu teshwiqatliri bilen uyghurlarning milliy iradisini sundurush meqsitige yételmeydighanliqini tekitlidi.

Yawropada yashawatqan uyghur ziyaliysi erkinay xanim bolsa, bu töt kitab ichidiki "junggo shinjang kishilik hoquq telim - Terbiyisi oqushluqi" dégenning tolimu bimene bir uqum ikenlikini, kishilik hoquqning pütün insaniyetke ortaq bir heq ikenlikini, xitayning bu kitab arqiliq uyghurlarni éghir derijide kemsitkenlikini tilgha aldi.

Xewerde körsitilishiche, uyghurlar bu kitablarni estayidil öginish arqiliq xitaylar teripidin tüzülgen atalmish "shinjangning heqiqiy tarixi"ni toghra bilishi, idiyini birlikke keltürüshi, 60 yildin bériqi xitay kommunistik partiyisi we hökümitining "méhri - Shepqiti"ni chüshinishi, jungxua millitige, jungxua medeniyitige sadiq bolushi kérekken.

http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/tepsili_xewer/uyghurlargha-4-kitap-05132010202047.html/story_main?encoding=latin
Yuqiridiki awaz ulinishidin, bu heqtiki melumatimizning tepsilatini anglaysiler.

Kishilik Hoquqini Közitish Teshkilati Amérika - Xitay Kishilik Hoquq Dialogida Uyghur Weziyiti Qatarliq Mesililerning Otturigha Qoyulushini Telep Qildi

Muxbirimiz Jüme
2010-05-11

Amérika - Xitay kishilik hoquq dialogi washingtonda élip bérilidu. Xelqaradiki kishilik hoquq teshkilatliri mezkur dialogni yéqindin közitishke bashlidi. Xitaydiki kishilik hoquq teshkilati bu xildiki teshkilatlarning biridur. 

Süret, 7 - Iyul, ürümchi at - Beygisi meydani rayonidiki uyghur ayallirining xitayning erlirini we balilirini tutup ketkenlikige qarshi namyishidin bir körünüsh.

Kishilik hoquqni közitish teshkilati bolsa, mezkur dialog harpisida amérika tashqi ishlar ministiri hilariy klinton xanimgha mektup yollap, xitayda künsayin nacharlishiwatqan kishilik hoquq xatirisi we 5 - Iyuldin kéyinki uyghur weziyiti qatarliq mesililerni bu nöwettiki dialogning muhim témisi qilishqa chaqirdi.

Bu nöwetlik amérika - Xitay kishilik hoquq dialogi söhbiti 13 - 14 - May amérika paytexti washingtonda élip bérilidu. Dialogda xitayning kishilik xatirisi, döletni qanun bilen idare qilish qatarliq mesililerde söhbet élip bérilidighanliqi ilgiri sürülmekte.

Bash shtabi nyuyorkqa jaylashqan mexsus xitaydiki kishilik hoquq ehwalini tetqiq qilidighan kishilik jemiyiti - Xitaydiki kishilik hoquq teshkilati(HRIC), amérikining mezkur dialog béshida xitay xelqige toghra bésharet bérishi lazimliqini körsitetti.

Bu heqte toxtalghan xitaydiki kishilik hoquq teshkilatining ijraiye diréktori sharon hom xanim mundaq dédi: "amérika dairiliri uchurni peqet xitay hökümitigila emes, belki xitay ichidiki ammiwi teshkilatlargha we dunya jamaetchilikigimu yetküzüshi kérek. Ular shu arqiliq amérika qoshma shtatlirining xitaydiki kishilik hoquq mesiliside keskin ikenlikini xelqara jemiyetke bildüreleydu."

Sharon hom xanim yene, mezkur dialogning xitay yéngidin dölet bixeterliki qanuni élan qilghan peytlerge toghra kelgenlikini, shunga bu dialogning intayin muhim ehmiyetke ige ikenlikini qoshumche qildi.

Kishilik hoquqni közitish teshkilati, dialog bashlinishtin ilgiri mezkur dialogqa alahide ehmiyet bergen kishilik hoquq teshkilatliridin biri.

Shu munasiwet bilen mezkur teshkilat 7 - May amérika tashqi ishlar ministirigha mektup yollidi. Mektupta, xitayning ammiwi teshkilat qurush qiyinlashturulghan yéngi belgilimisini bikar qilish, kishilik hoquq adwokatlirining kespi guwahnamisini yéngilap bérish we xitay türmiside yétiwatqan tonulghan öktichi zatlarni qoyup bérish qatarliq mesililer asasliq gewdilendürülgen.

Mektupta yene 5 - Iyul weqesidin kéyinki uyghur éli weziyitimu alahide tilgha élinghan. Mektupta, xitay hökümitining 5 - Iyul weqesidin kéyin uyghurlarni qara - Qoyuq tutqun qilghanliqi, kishilik hoquqni közitish teshkilatining peqet bir qisim chonglar we ösmürlerni öz ichige alghan 43 neper uyghur erning ghayib bolghanliqigha alaqidar uchurgha ige bolalighanliqi körsitilgen.

Mektupta mundaq déyilgen: " 6 - We 7 - Iyul élip bérilghan keng kölemlik tutun qilish herikiti jeryanida iz - Déreksiz ghayib bolghanlarning mesilisi téxiche hel bolghini yoq."

Yuqiriqi mesililerning bu nöwetlik dialogda ilgiri sürülüshining intayin muhimliqi heqqide toxtalghan kishilik hoquqni közitish teshkilatidiki xitay tetqiqatchisi filim kayn ependi mundaq dédi: " eger bu dialogni emeliy we ehmiyetlik bolsun deydikensiz, undaqta xitayning bashqa jayliri we shinjangda mewjut we yüz bériwatqan xalighanche tutup turush, iz - Déreksiz yoqap kétish mesilisi, shundaqla izchil dawamliship kéliwatqan 'qara türme' mesilisi bu dialogda choqum otturigha qoyulushi kérek."

Kayn ependining qarishiche, eger bu mesililer otturigha qoyulmisa, bu mezkur söhbet heqqide yene bir qatar mesililerni keltürüp chiqiridiken.

U mundaq dédi: "undaqta bu her ikki terepning bu söhbetni bir ehmiyetlik söhbetke aylandurushta qanchilik estayidil bolghanliqigha nisbeten soal tughduridu."

Amérika - Xitay kishilik hoquq dialogi 1990 - Yili bashlanghan. 13 Qétimliq dialogdin kéyin, dialog her xil sewebler bilen 2002 - Yilidin 2008 - Yilighiche toxtap qalghan idi.

Dialog 2008 - Mayda bir qétim élip bérilghan. Bu qétimqisi 15 - Qétimliq kishilik hoquq dialogi bolup, bu mezkur dialogning ikki yildin buyan tunji qétim élip bérilishi.

Xitaydiki kishilik xatirisini igiliri sürüshte, ilgiriki dialoglar köp netije bermigen idi. Bu nöwetlik dialog amérika téxi iqtisadiy kirizis patqiqidin pütünley chiqip bolalmighan bir mezgilge toghra keldi.

Bu heqte toxtalghan sharon hom xanim, bu, eslige keltürülgen dialog bolghachqa, bek chong netije kütüshning rialliq bolmaydighanliqi shundaqtimu, öz jemiyitining dialoggha yenila ümidlik qaraydighanliqini bildürdi. U mundaq dédi: "biz ularni (dialoggha qatnashquchi tereplerni) dialogning toluq jeryani asasida ochuq doklat élan qilishqa qistawatimiz. Biz buning bérilgen tekliplerge nisbeten kishilerning keskin diqqitini tartishigha ümidlik. Shundaq bolghanda amérika we xitay puqraliri néme bolghanliqini bilidu. Biz bu arqiliq söhbetlerde ilgirilesh hasil qilalaymiz."

Bu heqte toxtalghan kishilik hoquqni közitish teshkilatidiki xitay tetqiqatchisi filim kayn ependimu dialog jeryanining ochuq - Ashkara bolushining muhimliqini ilgiri sürdi.

U mundaq dédi: "héch bolmighanda amérika hökümiti bolsimu, kishilik hoquq mesiliside xitayning aldigha qandaq mesililer otturigha qoyulghan we qandaq ilgirileshler qolgha keltürülgenlikini öz xelqige bildürüshi kérek. Bu dialogning ochuq - Ashkara bolushi elwette zörür."

Melum bolushiche, kishilik hoquq söhbitige qatnishidighan amérika diplomatliri ömikige amérikining démokratiye, kishilik hoquq we emgekke mesul muawin tashiqi ishlar ministiri maykil posér yétekchilik qilidiken.

Birleshme agéntliqida körsitishiche, söhbetke qatnishidighan xitay terep wekillirimu amérikigha kélip bolghan bolup, wekillerni xitay tashqi ishlar ministirliqi xelqara jemiyetler ishxanisi mudiri chén shu bashlap kelgen. Bu ayning 24 - Küni, xitay paytexti béyjingda, amérika - Xitay istratégiyilik we iqtisadiy dialogi élip bérilidu.

Kishilik hoquq mutexessisliri xitaydiki kishilik hoquq mesilisining bu yéghindimu otturigha qoyulushi kéreklikini ilgiri sürüshmekte.

http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/tepsili_xewer/kishilik-hoquq-kuzitish-teshkilati-05112010204905.html/story_main?encoding=latin
Yuqiridiki awaz ulinishidin, bu heqtiki melumatimizning tepsilatini anglaysiler.